Ləman vaqifqizi şƏKİ folklor müHİTİ baki 2012

II FƏSİL
ŞƏKİDƏN TOPLANMIŞ FOLKLOR

MƏTNLƏRİNİN TƏSVİRİ
Biz bu fəsildə Şəkidən qeydə alınmış folklor mətnlə­ri­nin əsas xüsusiyyət­lərini verməklə bu bölgənin folkloru haq­qında təsəvvür yaratmağa çalışacağıq. Burada daha çox həmin ərazidən topladığımız materiallardan istifadə etmişik və bu mətn­ləri yeri gəldikcə digər regionlarımızdan qeydə alınmış variantları ilə müqa­yisə edərək Şəki folklorunun regional xü­su­siyyətlərini göstərməyə çalışmışıq. Əvvəlcədən onu da qeyd edək ki, həmin mətnlərin ancaq təsvirini verməklə və digər regionlarımızdan qeydə alınmış, eləcə də başqa türk xalq­­larında mövcud olan variantları ilə müqayisə etməklə kifayətlənməyi məqbul saymışıq.
2.1. Mifoloji mətnlər və obrazlar
Bu vaxta qədər nəşr olunmuş Azərbaycan Folkloru An­to­lo­giyasının IV, VI və XVIII cildləri Şəki ərazisindən top­lan­mış folklor nümunələrini əhatə edir. Həmin folklor anto­logiyalarının dəyərini azaltmadan qeyd edək ki, yalnız Hal obrazı istisna olmaqla, burada adları çəkilən digər mifo­loji obrazların heç birinə həmin cildlərdə rast gəlmədik. Biz əra­zidən folklor nümunələri toplayarkən öz spesifikliyi ilə seçi­lən mifoloji obrazlara təsadüf etmişik. Belə obrazlardan biri Hal obrazıdır. Bu ərazidə ona daha çox keçi, pişik, xoruz və qadın formalarında təsadüf olunur.

Halın pişik və qadın formaları digər regionlarımızda da geniş ya­yılmışdır. Amma Halın keçi dönərgəsinə indiyədək çap olunmuş folklor kitab­larının heç birində rast gəlmədik. Yalnız Qaraqoyunlu folklor antologiyasında bu obrazla bağlı bir mətnlə rastlaşdıq: «Əlinə bərkcə dəydimi?» (11, 73). Ancaq bu mətndə obrazın adı yoxdur. Görünür, Halın keçi dö­nər­gəsi vaxtilə Azər­bay­canın digər regionlarında da möv­cud olmuşdur.

Vaxtında və lazımi səviyyədə toplanmadığı üçün Azər­bay­can folklorunun böyük bir hissəsi unudulmuşdur. Amma Şəki digər regionlarla müqayisədə daha mühafizəkar bölgə olduğuna görə unudulmuş folklorumuzun müəyyən hissəsi bu­ra­da öz varlığını qoruyub saxlaya bilmişdir. O cümlədən Halın keçi dönərgəsini də bu qisim folklor örnəklərindən saya bilərik.

Bir sıra folklorşünaslar da Halın keçi formasında təsəv­vür­lərin türk xalq­ları arasında geniş yayıldığını təsdiqləyirlər. A.İnan yazır ki, Alqarısı, Al, adətən, sarı, sarışın qız, hərdən keçi şəklində, hərdən isə iri, sallaq döşlərini dalına atmış qa­dın kimi təsəvvür edilirmiş və evlənməyə düşmən imiş (121, 162).

Görkəmli folklorşünas M.Seyidov isə Al-Albas (tı) – Al arvadı inamından danışarkən göstərir ki, türk xalqlarında bu inam başlıca olaraq 3 yöndə yayılmışdır:

1. Albas-Al arvadı günəş və su ilə ilişgilənmişdir.

2. 
   Heyvan (keçi, inək, öküz) şəklində (zoomorf).
   

3. Antropomorf obrazı, yəni insan cildində təsəvvür olun­muşdur (97; 11, 56).

Şəkidə Halın keçi dönərgəsi Unuqay adlanır. Şəki ərazi­sinin Göynük kəndlərində bu mifoloji obrazla tez-tez rastlaş­maq olur. Həmin ərazidən bu obrazla bağlı 16 mətn qeydə almışıq (79). Əlimizdə olan folklor mətnlərinə əsasən onu de­mək olar ki, Unuqay erkək keçi, oğlaq formasında olub, daha çox axşamüstü, qaranlıq düşərkən rast gəlinən mifoloji varlıqdır.

Topladığımız mətnlərin, demək olar ki, hamısında Unu­qaya qəbiristan­lıq ətrafı ərazilərdə rast gəlinir. O, çox zaman yolla gedən atlıya, yaxud arabalı yolçuya sahibsiz keçi kimi görünür. Keçinin rəngi mətnlərin əksəriyyətində ağ, yalnız bircə mətndə qara verilir.

Tapıntının keçi yox, Unuqay olduğu bilinəndən sonra onun ayaqları uzan­mağa başlayır. Unuqayın ayaqlarının uzan­ması onun güclənməsinə səbəb olur. Bir mətndə Unuqay onu götürən atlıya deyir: «Səni anan_ı namaz üstə doğufdu, ayağım yerə çatardı, sən günun_ıa baxardın_ı». Obrazın bu atributu «Azər­baycan mifoloji mətnləri»ndə 238-ci nömrə altında ge­dən mətndəki obrazla oxşardır. Həmin mətnə görə, bir kişi yol­la gedirmiş. Ocağın yanından keçəndə yolda dayanıb ağla­yan uşaqla rastlaşır və onu tərkinə alır. Xeyli vaxtdan sonra görür ki, uşağın ayaqları uzanır. Bir azdan kişi hiss edir ki, uşaq tərkindən düşüb və arxadan onu çağırır. Kişi qorxu­sun­dan arxaya dönmür. İkinci dəfə adını eşidən kişi arxaya dönür və yekə bir Əjdaha ilə rastlaşır. Əjdaha ona anasının namaz üstə olduğunu söyləyir. O deyir ki, əgər birinci dəfə çağıranda dönüb baxsaydın, səni parça-parça edəcəydim. Ondan qabaq da məni bura gətirməsəydin, səni yenə öldürəcəydim. İndi get (22, 131). Daha bir analoji mətn də «Dərələyəz folkloru» kitabında verilmişdir (19, 26).

Mifoloji obrazların əl-ayağının uzanması Azərbaycan folk­lorunda geniş yayılmış hadisədir. Naxçıvanın Sədərək ra­yonundan qeydə alınmış Çıntırqayış adlı obraz da belə bir mifoloji keyfiyyətə malikdir (79). Çıntırqayış axşamüstü yol kənarında rast gəlinən mifoloji varlıqdır. O, çox arıqdır və uzun qollara malikdir. Çıntırqayış yolçulara köməksiz qarı və yaxud uşaq şəklində görünür. Yolçu­lardan ona kömək etmə­sini xahiş edir. Sonra isə qollarını onu götürmək üçün əyilən yolçunun boynuna dolayır və onu sıxmağa başlayır (79).

Naxçıvan ərazisində həmin obraza Kəndirqayış adı ilə də rast gəlinir. Həmin ərazidən qeydə alınmış bir nağılda «kən­dirqayış» ifadəsi işlədilir: «Məlik Cümşüd hər nə qiya­mət qopdusa, kəndirqayış kimi yerindən tərpənmədi ki, tər­pən­mədi» (24, 96).

Mətnlərin, demək olar ki, hamısında hava işıqlanmağa başlayarkən Unuqay qəbiristanlığın kənarına çatır və özü ara­badan düşüb qəbiristanlığa girir. Araba sahibinin isə dili tutulur, açılandan sonra onda nitq qüsuru yaranır (kəkələyir).

Topladığımız mətnlərin bir qismində sahibsiz keçi ilə rastlaşan atlı onu tərkinə alır. Bir qədər gedəndən sonra isə canına isti keçən keçinin ayaqları uzanır və o, atın üstündə adam kimi oturaraq atlını sıxmağa başlayır. Atlı yalnız bu za­man tapdığının keçi yox, Unuqay olduğunu bilir. Bu tip mətnlərdə göstə­rilir ki, həmin mifoloji varlıq çox ağır və güc­lü olur və yenə də hava işıqlanmağa başlayanda o, özü atdan düşüb qəbiristanlığa girir. Atlı isə xəstələ­nir və sağa­landan sonra ayağı axsamağa başlayır.

Bir neçə mətndə isə Unuqay atı minib ona əzab verən mifoloji varlıqdır. Onun bu cəhəti Halın qadın forması ilə üst-üstə düşür. Mətni danışan söyləyici hətta belə bir ifadə də işlətdi ki, çox işləyən, ora-bura qaçan adamlar haqqında de­yir­lər: «Filankəs Unuqay minən ata oxşuyü». Həmin mətnlərə görə, Unuqay da Halın qadın dönərgəsi kimi iynədən, san­caqdan qorxur. Onu da tutarkən iynə-sancaq taxıb işlətmək mümkündür. Fərq burasındadır ki, Halı tutarkən iynəni onun paltarına sancırlar. Amma Unuqayı tutarkən iynəni onun boy­nuna və yaxud bel damarına sancmaq lazımdır. Yalnız bir mətn­də sahibsiz keçi qaranlıqda yolla gedən yolçunu aldadıb, qəbiristanlığın içərilərinə aparır. Unu­qayın bu cəhəti Cinin adamları aldadıb aparması xüsusiyyəti ilə üst-üstə düşür.

Digər bir mətnə görə, hamilə qadın yatarkən Unuqay onun üstünə çıxıb uşağı tələf edən mifoloji varlıqdır.

Ərazidə «Nənəqay» ifadəsi ilə də tez-tez rastlaşmaq mümkündür. Bu ifadə paltarı səliqə ilə geyinməyən qadınlara qarşı ünvanlanır. Zənnimizcə, Nənəqay Unuqayın variantıdır. Amma bu obrazın adı keçən mətn qeydə almamışıq.

Halın pişik dönərgəsi ilə də Şəki ərazisində rastlaşmaq mümkündür. Bununla bağlı 4 mətn toplamışıq (79). Bu mətn­lərin ikisində Hal qara pişik formasında zahı qadınlara görü­nə­rək onları qorxudur. Birində pişik də Cin kimi adamı alda­daraq aparır. Digərində də Hal pişik formasındadır və insan­larla birgə yaşayır. Evin xanımının paltarını oğurlayıb geyən­dən sonra gətirib yerinə qoyur və bu sirri açan adamı cəzalan­dırır. Halın sirrini açmış adamı cəzalandırması «Azərbaycan mifoloji mətnləri»ndə verilmiş 194№li mətnlə tam uyğunluq təşkil edir. Həmin mətnə görə, Fərəculla adlı bir kişi görür ki, onun pişiyi şər qarışanda evdən çıxır, səhər qayıdır. Kişi pişi­yi güdür və sahibsiz bir bağa gəlib çıxır. Bağ pişiklərlə dolu imiş. Kişi bir tərəfdən gizlənib işin axırını gözləyir. Pişiklər əl-ələ tutub yallı gedirlər. Fərəcullanın pişiyi isə durub baxır. Bir azdan pişiklər onun pişiyinə deyirlər ki, usta Fərəculla, buyur, sən də oyna. Kişinin pişiyi o biri pişiklərə qoşulub oynamağa başlayır. Kişi bunu görüb evə qayıdır. Pişik isə evə səhər gəlir. Axşam yeməyindən sonra kişi üzünü pişiyə tutub deyir ki, usta Fərəculla, buyur, bir oyna, biz də baxaq. Bunu eşidən pişik cəld kişinin üstünə cumub onun üz-gözünü cırmaqlayır. Kişini onun əlindən güclə alırlar. Pişik o gündən evdən qaçır və bir daha evə qayıtmır (22, 105).

«Göyçə folkloru» kitabında da oxşar mətn verilmişdir. Bu mətndə zurnaçı Abdulla adlı bir kişi yoldaşları ilə heyvan satmağa gedirmiş. Onlar yataq yerində gecələməli olurlar. Ge­cə Abdullanı oyadıb toya aparırlar. Kişi görür ki, pişiyi onun paltosunu geyinib toyda dəf çalır. Toy adamları pişiyə «Usta Muroy», – deyə müraciət edirlər. Kişi fürsət tapıb yağlı əlini paltosunun ətəyinə basır. Bir azdan görür ki, düzün orta­sında tək oturub. O, səhər evə qayıdır və hadisəni arvadına nəql edib paltosunun ətəyini göstərir. Abdulla «Usta Muroy, çal» deyən kimi pişik onun üstünə atılır, kişini birtəhər onun əlindən alırlar. Amma pişik o gündən bir daha evə qayıtmır (7; 67,79).

Daha bir analoji mətn isə «Gəncəbasar folkloru» kita­bında verilib. Həmin mətnin verdiyi məlumata görə, bir kişini qonşu kəndə toya çağırırlar. Kişi toyda görür ki, tanımadığı bir qadın əyninə onun arvadının paltarını geyinib oynayır. O, cəld yağlı əlini arvadın kürəyinə çəkir. Axşam evə qayıdan kişi hadisəni arva­dına danışır. Onlar paltarın kürəyinə baxıb yağ izi görürlər. Kişi hadisəni danışıb qurtarandan sonra ev­də­ki qara pişik onun üzünə tüpürür və qeybə çəkilir (13, 66).

Şəkililər iri sinəli qadınları «məməli məstan» adlandı­rırlar. Çox maraqlıdır ki, məstan sözü, adətən, pişiyə aid edilir və Halın qadın forması da iri döşlü təsəv­vür olunur. Topla­dı­ğı­mız mətnlərin birində pişiyin adı Məsdandır. «Göyçə folk­loru» kitabında gedən mətndəki pişiyin adı da Məstənxa­nımdır. Həmin mətnə görə, ev sahibi evdəki qara pişikdən şüb­hələnib onu güdür və onun dalınca gedərək sahib­siz bir evə gəlib çıxır. Kişi gizləndiyi yerdən görür ki, evdəkilər onun pişiyini oyuna dəvət etdilər. Onlar pişiyə «Məstən­xa­nım», – deyə müraciət edirlər. Kişi evə gəlib başına gələnləri arvadına danışır. Arvad axşam özünü saxlaya bilməyib pişiyin adına lağ edir. Pişik arvadı cəzalandırır və evdən qaçır (7, 79).

Gördüyümüz kimi, mətnlərdə pişiklər müxtəlif cür adla­nır­lar və adlarını ev sahibindən eşidəndə onları cəzalandırırlar.

Ərazidən yazıya aldığımız mətnlərdə Halın xoruz dö­nər­gəsinə də təsadüf etdik. Halın xoruz formasında təsəv­vür­lərinə digər türk xalqlarında da rast gəlmək mümkündür. Ha­lın xoruz dönərgəsi ilə bağlı Şəki ərazisindən dörd mətn qey­də almışıq (79). Həmin mətnlərə görə, Hal zahı qadının ciyə­rini caynağına keçirib suya salan böyük xoruzdur. Onu da qeyd edək ki, indiyə qədər başqa bölgələrimizdən toplanıb nəşr olunmuş nümunələr arasında Halın xoruz dönərgəsinə rast gəlmədik. Ancaq «folklorun variantlılığı» prinsipini əsas gətirərək düşünmək olar ki, Halın xoruz dönərgəsi başqa böl­gə­lərimizdə də mövcud olmuşdur (bəlkə, indi də mövcuddur).

Ərazidən folklor mətnləri toplayarkən Halın qadın və ki­çik qız uşağı formasında da təzahürlərinə rast gəldik. Onu da qeyd edək ki, bu tip mətnlər Halın keçi, pişik və xoruz dönər­gələrinə nisbətən daha geniş yayılmışdır. Belə ki, əra­zi­dən 27 mətn qeydə almışıq (79). Bu obrazla bağlı 8 inam isə «Şəki folkloru» kitabında verilmişdir (8, 93). Həmin anto­lo­gi­ya­da bu obrazın adının çəkildiyi başqa folklor janrına rast gəlmədik.

Bizim qeydə aldığımız mətnlərdə Hal daha çox ağ paltarlı, uzun arvad kimi təsvir olunur. Mətnlərin bir çoxunda o, zahı arvadların ciyərini çıxardıb suya çəkərək onları öldü­rən mifoloji varlıqdır. «Azərbaycan mifoloji mətnləri»ndə «Hal anası – Al arvad» başlığı altında gedən 13 mətndən doqquzunda Hal zahı arvadların ciyərini çıxardıb suya çəkən mifoloji obrazdır (22, 92-96). «Ağbaba folkloru» kitabında gedən «Hal anası» adlı mətndə və «Naxçıvan folkloru» kita­bında verilmiş iki mətndə də («Hal nənəsi», «Hal anası») Hal eyni funksiyanı daşıyır (12, 46; 5, 72).

Bir sıra mətnlərdə isə bu ağ paltarlı arvad gah ağacdan şaftalı dərir, gah qazandan dolma oğurlayıb yeyir, gah ipdəki paltarların yerini dəyişir və s.

Qeydə aldığımız mətnlərin bir qismində Hal sapsarı, yaxud ağappaq saçları olan qız kimi təsvir olunur. İstər bu qız, istərsə də ağ paltarlı, uzun arvad itdən və dəmir əşyalar­dan bərk qorxur. Ərazidən qeydə aldığımız bir inama görə, onlardan can qurtarmağın ən yaxşı yolu torpağı ovsunla­maqdır. Onda onlar ovsunlanmış əraziyə keçə bilmirlər.

Qeydə aldığımız başqa bir mətnə görə, Hal qıza vurulur və o, ərə gedənədək qızı izləyir. Bu mətndə Hal uzun dırnaq­ları, bürüşmüş əlləri olan və xırıldayan mifoloji varlıqdır. Söyləyici mətni Zaqatalada eşitdiyini qeyd etdi.

Ərdov obrazı. Bəzi bölgələrimizdə Hal Ərdov adlandı­rılır. Şəki ərazisindən bu obrazla bağlı iki mətn qeydə almışıq (79). Qeyd edək ki, Ərdovla bağlı hər iki mətn əraziyə gəl­mədir. Ərdov saçları qurşağına qədər sallanan, iri döşləri olan qadındır. O, döşlərini çiyinlərindən arxaya atır. Ərdov daha çox kişilərə hücum edir. Söyləyici bu mətni Balakəndə eşit­diyini qeyd etdi və onu da dedi ki, Balakəndə belə bir ifadə var: «Filankəs Ərdov minən ata oxşayır».

«Azərbaycan mifoloji mətnləri» kitabında da Ərdova adlı obrazdan danışılır (22, 101). Bizim qeydə aldığımız Ər­dov obrazının zahiri görkəmi Ərdova ilə eynidir. Belə ki, hər iki mətndə Ərdov/Ərdova iri döşləri olan qadındır. O, döşlərini çiynindən arxaya atıb gəzir.

İkinci mətndə (Mətni söyləyən qadın 1951-ci ildə Gür­cüs­tan Respublikası, Laqodexi rayonu, Qaracalar kəndindən Şəkinin Baş Göynük kəndinə gəlin gəlib) isə onun adı Ardov kimi xatırlanır. Bu mətnə görə, Ardov atı minərkən tutulur. Həmin mətnin verdiyi məlumata görə, Ardov yaxşı hana to­xumağı bacarır. O, hana toxuyarkən belə bir mahnı oxuyur:
Haxçada-haxçada,

Paltarım qaldı boxçada, ay ana.

Hanı mənim haxçam?

Hanı mənim boxçam?

İynəmi-sancağımı üsdümnən götürən gəlsin,

Dərdimi bilən gəlsin…

Elə buradaca söyləyici qeyd etdi ki, nənəm çox oxu­yar­dı, mənim yadımdan çıxıb. Həmin mətnə görə, Ardov nişanlı qızdır.

Kaftar obrazı. Şəki rayonunda bu obrazla bağlı 11 mətn qey­də almışıq (79). Xalqın təsəvvürünə görə, Kaftar daha çox qəbiris­tanlıq ətrafında rast gəlinən mifoloji varlıqdır. Bir neçə mətndə o, yolla gedən atlıları incidir, daha çox işıqdan və dəmir əşyalardan qorxur. Bu tip mətnlərin birində Kaftar arabasına mindiyi şəxsə deyir ki, sən uşaqkən ananın üzünə ağ olmusan. Ona görə də səni incidirəm. Bu mətni XI sinif şagirdindən qeydə almışıq.

Qalan mətnlərdə isə Kaftar böyürtkən yeyərkən təsvir olu­nur. Bu tip mətn­lərə görə, Kaftar ağappaq, bəzən də bo­zum­tul tüklü, kişiyə bənzər məxluqdur. Boynu­nun kökündə yum­ruq boyda şiş var. İki ayağı üstə, yarıbükülü vəziyyətdə dayanır.

Bəzən Kaftara bostanda qarpız yeyərkən, bəzən qazan­dan dolma oğurla­yarkən rast gəlinir. Bəzən də o, itləri boğan mifoloji varlıqdır.

Başqa bir mətnə görə, Kaftar dağda yaşayır və yabanı meyvələrlə qidalanır. Quraqlıq zamanı isə həyətlərə hücum edir, hinə girib xoruzları yeyir, amma toyuqlara dəymir.

Bir mətnə görə isə Kaftar qırmızı rəngdə olub, köndələn yerişi var. Gözləri maşşaq (Şəkinin Göynük kəndlərində göy gözlü adamlara maşşaq deyir və onları belə cırnadırlar: «Göy gözlü maşşaq, gəl dalaşaq») gözləri kimidir.

«Azərbaycan mifoloji mətnləri»ndə Kaftarkis adlı mifo­loji obrazdan danışı­lır (22, 152). Mətnə görə, Kaftarkis adam­dan dönmədir, gecələr qəbiristan­lığa gəlir və təzə qəbirləri eşib, ölüləri çıxardıb aparır. Bu obrazın adı «Ağbaba folk­loru» kitabında Kaftarküştü kimi verilib. Kaftarküştü rastlaş­dığı adamın dalına hoppanaraq onu qorxudan, sonra isə özün­dən gedən adamı qəbiristanlığa gətirib başdaşına söykəyərək içalatını çıxardıb yeyən mifoloji obrazdır (12, 61).

Xortdeyh obrazı. Azərbaycan mifologiyasında Xortdan adla­nan obrazın Şəki variantıdır. Xortdeyhlə bağlı 5 mətn top­la­mışıq (79). Ona da daha çox qəbiris­tanlıq ətrafı ərazilərdə rast gəlinir. Yolla gedən atlıları daşa basır, kəlləri bo­ğur. Bəzi mətnlərə görə, Xortdeyh basdırıldıqdan sonra dirilmiş adam­dır, qəbir­dən tüklənib çıxır. Bəzi mifoloji obrazlar kimi o da dəmir əşyalardan qorxur.

Süleysin obrazı. Bir mətndə adı çəkilir (79). Bu mətnə görə, Süleysinə inəyin (Alaşın) belində rast gəlinir. Amma in­di­yədək nəşr olunmuş folklor kitablarının heç birində bu mifo­loji obrazla rastlaşmadıq. Onu da qeyd edək ki, Şəki əra­zisində bütün günü avara-avara gəzib dolaşan adamlar haq­qında «süleysin» ifadəsi işlədilir.

Cin obrazı. Bu obraz Şəki ərazisində ən geniş yayılmış mifoloji obrazdır. Ona aid 77 mətn qeydə almışıq (79). Cin qır­mızıpapaq, şişpapaq, qırmızı paltarlı, balacaboy bir mifo­loji obrazdır. Daha çox xaraba yerlərdə və sahibsiz evlərdə yaşayır. Ona bəzən Vəsvəsə də deyirlər.

Mətnlərin bir qismində Cin adamları aldadıb toya apa­ran məxluqdur. «Azərbaycan mifoloji mətnləri» (22; 96-97, 99) kitabında «Cinlər» başlığı altında gedən 19 mətndən altısın­da, «Göyçə folkloru» kitabında (7; 65, 78) Cinlərlə bağlı gedən iki mifoloji rəvayətdə, eləcə də «Ağbaba folk­loru» kitabında (12; 73, 85) gedən bir mətndə «Cin toyu»ndan danışılır. Bu mətn­lərin hamısında Cinlər adamları aldadıb toya aparırlar. Cin yığnağına düşən şəxs əlini süfrəyə uzadar­kən «Bismillah» de­yir və çöl-biyabanda tək olduğunu görür. Bu zaman o, Cin yığnağına düşdüyünü anlayır. Bu tipli mətnlərin demək olar ki, hamısında Cinlər adam şəklin­dədir­lər. Ancaq «Ağbaba folk­loru» kitabında gedən bir mətn istis­nadır. Bu mətndə Cinlər bədənləri tüklü və quyruqlu məx­luqlardır (12, 85).

Cin bəzən də adamı aldadaraq aparıb böyürtkən və ya­xud itburnu kolunun üstünə çıxardır.

Qeydə aldığımız bir mətnə görə, Cin yığnağına düşən adam əlini Cinlərə məxsus hansı əşyanın üstə qoyub «Bis­millah» desə, Cinlər yoxa çıxar, həmin əşya isə ona qalar. «Azərbaycan mifoloji mətnləri» (22, 100) və «Naxçıvan folk­loru» (5, 42) kitablarında da bu tipli mətnlərlə rastlaşdıq. Ancaq bu mətnlərdə Cinlərdən qazanı almaq istəyən şəxs onun içinə çaxmaq daşı atdıqdan sonra «Bismillah» deyir.

Bəzi mətnlərdə isə Cin də Hal kimi atı minir və sonra ələ keçir. Bu tip mətnlər «Naxçıvan folkloru», «Göyçə folkloru» və «Gəncəbasar folkloru» kitablarına da salınmışdır (5, 33; 7, 68; 13, 83).

Cini atın belinə qırlı çul qoyub tuturlar. Tutulan Cinin üs­tü­nə iynə taxıb işlətmək mümkündür. Ancaq Cin qaçarkən qar­ğı­yır və onun qarğışı mütləq həyata keçir. Bu tip mətnlərlə «Azər­­baycan mifoloji mətnləri» kitabında da qarşılaşdıq (22, 98).

Bölgədən topladığımız mətnlərin birində deyilir ki, atı minən Cin balacaboy, qırmızı paltarlı, qırmızı hörüklü, uzun­bu­run qızdır.

Şəki ərazisindən qeydə aldığımız bir mətnə görə, Cin də Hal kimi itdən bərk qorxur. Cinin bu keyfiyyəti «Azərbaycan mifoloji mətnləri» kitabında gedən mətnlə və «Göyçə folk­loru» kitabında verilən «Cin dərəsi» adlı mətnlə tam uyğunluq təşkil edir (22, 100; 7, 54).

Bir neçə mətndə Cin də Kaftar kimi adamları daşa basır. Cin bir sıra mətn­lərdə yatan insanın üstünə çöküb ona ağırlıq salan mifoloji obraz kimi təqdim olunur. Cinin bu atributun­dan danışarkən onu bəzən Qara-qura da adlandırırlar.

Ərazidən qeydə aldığımız bir mətnə görə, körpə uşağı tək qoyduqda Cin onu öz balası ilə dəyişdirir. Cinin dəyiş­dirdiyi uşaq cansız, arıq və balacaboy olur. «Azərbaycan mifoloji mətnləri» və «Naxçıvan folkloru» kitablarında oxşar mətnlərlə rastlaşdıq (22, 147; 5, 51). Şəkidən qeydə aldığımız mətnə görə, Cin dəyişəyi, adətən, tək gəzir. Onun üzünə baxan­da adamın canına qorxu düşür. Heç kəs onunla ailə qurmur. Hansı evdə məclis olub, ona pay çıxarılmasa, həmin ailəyə bədbəxtlik üz verir (79).

«Cin dəyişiyi» adlı bir mətn də «Ağbaba folkloru» kitabında verilib. Ancaq bu mətn yuxarıdakı iki mətndən tam fərqlidir. Belə ki, bu mətnə görə, Cin dəyişiyi həmişə xaraba yerlərdə, qayalıqlarda olur. O, Cin kimi cürbəcür donlara girə bilmir. Buna görə də rastlaşdığı adamları uzaqdan-uzağa aldat­mağa çalışır. Əgər Cin dəyişiyini aldatmaq istədiyi adam onun sözünə əhəmiyyət verməsə, olduqca arıq, tüklü, heybətli olan Cin dəyişiyi burulur, əyilir, özünü yerə çırpır, sonra kiçilərək qara bir nöqtə kimi yox olur (12, 62).

Vəhşi adam. Bu mifoloji obraz haqqında üç mətn qeydə almışıq (79). Bədəni qara, sıx tüklərlə örtülmüş məxluqdur. Mətnlərin ikisində ona suda çimərkən rast gəlinir. Mətnin ikisində kişi formasında, digərində isə qucağı uşaqlı qadın kimi təsvir olunur. Bu mifoloji obraza indiyədək çap olunmuş heç bir folklor kitabında rast gəlmədik.

Əzrayıl obrazına indiyədək nəşr olunmuş folklor toplu­la­rında epizodik şəkildə təsadüf etdik. Şəki ərazisindən topla­dığı­mız mətnlərdə isə bu mifoloji obrazla tez-tez rastlaşırıq. Əzrayıl obrazı müxtəlif folklor janrlarında özünə yer almışdır. Bunlar­dan ən geniş yayılanları mifoloji rəvayətlər, nağıllar, lətifələr, de­yimlər, qarğışlar, inamlardır. Biz həmin ərazidən ümumilikdə 36 mətn qeydə almışıq (79). Onun iyirmi səkkizi mifoloji rə­vayətdir. Ancaq nəzərə almaq lazım­dır ki, bu mətn­lərin bir qismi tam formada deyil. Hiss olunur ki, bunlar yaxın vaxtlara qədər kamil sənət nümunələri olmuş, ancaq folklor vaxtında və lazımi səviyyədə toplanmadığı üçün tədricən unu­dulmuşdur. Ərazidən qeydə aldığımız mətnlərin dördündə Əzrayıl quş formasındadır. O, mətnlərin birində bülbül, birin­də sərçə, birində ağ toyuqdur. Dördüncü mətndə isə quşun nö­vü göstərilmir. Onu da qeyd edək ki, Əzrayılın quş donun­da təsviri çox arxaik süjetdir. Əski türk dastanlarında da hə­min süjetlə üzləşirik. Bulqar abidəsi «Şan qı­zı dastanı»nda ölülə­rin ruhunu daşımaq qartala həvalə olunmuş­du (53, 125). Bu süjetlə «Kitabi-Dədə Qorqud»nda da rast­la­şır­ıq. Dəli Dom­rul Əzrayıla hücum edən zaman Əzrayıl göyərçinə dönür və pən­cərədən uçub gedir (67, 80). Burada Əzrayıl «Al qanat­lu» epi­teti ilə xatırlanır (67, 79) və o, yalnız Dəli Domrulun gözünə görünür. Daha bir mətn də «Dedem Korkudun kita­bı»nda ve­rilmişdir. Janr etibarı ilə lətifə olan bu mətndə tük­ləri yolun­muş toyuğu Əzrayıl sayan ana ona oğlunun yerini ni­şan verir (118, DLXXIV). «Azərbaycan dialektologiyasının əsasla­rı» ki­tabında da eyni məzmunlu lətifə verilmişdir ( 110, 367).

Qeydə aldığımız mətnlərdə də Əzrayıl canüstə olan adamın gözünə görünür. Xəstənin ətrafına toplaşanlar isə onu görmək imkanından məhrumdurlar. Qeydə aldığımız mətnlə­rin bir neçəsində Əzrayıl gəlib qapını döyür, canüstə olan xəstə yanındakılara qapını açmağı tapşırır, ancaq ətrafdakılar qapının səsini eşidə bilmirlər. Qapı açılanda pərdələr tərpənir və bir az sonra isə xəstə canını tapşırır.

Bu tipli mətnlərin bir qismində göstərilir ki, vəziyyətlə barışmaq istəməyən xəstənin sahibləri qapını bağlayırlar, ancaq Əzrayıl içəri keçmək üçün özünə yer tapa bilir (sobanın borusundan, bacadan və s. içəri keçir).

Mətnlərin ikisində Əzrayıl ilan formasındadır. Bu süjeti də qədim süjetlərdən biri saymaq olar. Sözügedən süjet türk xalqları arasında geniş yayılmışdır (112, 33-35).

Əzrayıl mətnlərin birində ölümdən qaçmaq istəyən gəli­ni camış cildinə girərək divara sıxıb öldürür. Həmçinin ərazi­də geniş yayılmış inama görə «Yuxuda camış görmək Əzra­yıldı». Qeyd edək ki, Salyan rayonunda yayılmış inama görə də «Yuxuda camış vuran adam tezliklə öləcək» (79). Eyni inamla «Azərbaycan mifoloji mətnləri», «Şəki-Zaqatala folk­loru» kitablarında da rastlaşırıq (22, 160; 17, 21).

Digər bir mətndə isə camış inəklə əvəz olunur. «Dedem Korkudun kita­bı»nda verilmiş bir lətifədə də Əzrayılın inək formasında təsvirinə rast gəldik (118, DLXVIII).

Mətnlərin bir qismində Əzrayıl insan formasındadır. Bir mətndə deyilir ki, Əzrayıl adicə adamdı, ağzında iki dənə dişi var. Dişlərini qıcayıb adamın üstünə gələndə qorxudan canı çıxır. Bu mətnə görə, Əzrayılın qılıncı da olur. O, bəzən canını almağa gəldiyi adamı qılıncı ilə çalır.

Bir neçə mətndə göstərilir ki, Əzrayıl adamı mişar ilə kə­sib öldürür. Bu zaman evin divarları, ətrafdakı adamların üst-başı qan olur. Odur ki, ölü çıxan evin divarları yarıdan aşa­ğı şi­rə­lənməli, yuyulmalı, ölünün yanında oturmuş adam­lar da çim­məlidirlər. Yalnız bundan sonra həmin evdə yemək yeyilə bilər.

Bu tip mətnlərə görə, Əzrayıl pis adamı mişar ilə kəsib öldürür, yaxşı adamlara isə gül iylədib canını alır. «Bu yurd bay­quşa qalmaz» kitabında «Ölüm də bir yuxuymuş» başlığı altında gedən mətnlərin birində də oxşar süjetlə rastlaşdıq. Bu mətndə oğlan cildində olan Əzrayıl pis əməllərin sahibi olan ada­mı kərənti ilə kəsib öldürür, yaxşı adama isə gül iylədib canını alır (37, 10). Əzrayılın oğlan kimi göründüyü digər bir mətni də Şəkidən qeydə almışıq. Onu da qeyd edək ki, yuxa­rıdakı mətn qeydə aldığımız mətnə nisbətən bitkindir. Eyni proses bu gün başqa xalqların folklorunda da özünü göstərir. Bu barədə rus folklor­şünası N.İ.Plotnikova yazır: «Süjetin deforma­siyası indi ənənəvi folklorda gedən proseslərdən biri­dir» (142, 167).

Ərazidən qeydə aldığımız bir mətnə görə, Əzrayıl uşaq kimi, digər mətndə isə qadın kimi görünür. Əzrayılın uşaq kimi görünməsi ilə «Azərbaycan mifoloji mətnləri» kitabında da qarşılaşdıq. Həmin mətnə görə, Əzrayıl vədəsi çatmış ada­ma uşaq kimi görünür və aldadaraq onun canını alır (22, 112).

Maraqlıdır ki, qadın formasında görünən Əzrayılın adı Humaydır. V.Ver­bitski Sibir türklərindən Umayın «Ölüm mə­ləyi» (Ангел смерти) anlamını qeydə almışdır (134, 79). Eləcə də B.N.Basilov Əzrayıl sözünü «Ölüm mələyi» ki­mi izah edir (131, 28). V.Radlov türk xalqlarından biri olan şor­larda Umayın uşaq­ları qoruyan ilahə və «ölünün ruhunu yola salan» anlamının olduğunu yazırdı (98, 109).

Mətnlərin bir neçəsində göstərilir ki, bəzən Əzrayıl müəyyən səbəblərdən vaxtı çatmış adamın canını almaq istə­mir (çox cavandır, evin tək uşağıdır və s.). Bu zaman Allah-taala özü ona elə şərait yaradır ki, ölü sahibləri günahı Əzra­yılda görmürlər. Bununla bağlı olaraq Şəkidə belə bir deyim işlənir: «Əzrayıl özünə qarğatmiyifdi».

Söyləyicilərdən birinin verdiyi məlumata görə, Əzrayıl özü də peyğəmbərdir, ona görə də ona qarğımaq olmaz.

Şəkidə işgüzar, çox cəld hərəkət edən adamlar haqqında «Filankəs elə bil Əzreyıldı» deyirlər. Bu deyimin digər ekvi­valenti isə belədir: «Filankəs elə bil Əzreyıl torbasıdı».

Ərazidən qeydə aldığımız iki mətnə görə isə Əzrayıl ha­rada qəmginlik, peşmanlıq görsə, yönünü o tərəfə tutur. Mətn­lərin birində göstərilir ki, Əzrayıl bir evə gəlir. Evdə də iki gəlin varmış. Əzrayıl gələndə onlardan biri mahnı oxuyur, o birisi isə əlləri qoynunda, peşman dayanıbmış. Əzrayıl mahnı oxuyan gəlinin canını almağa gəlsə də, əli qoynunda daya­nanın canını alıb gedir.

İkinci bir mətndə də Əzrayıl deyib-gülmək, şənlik olan evə yaxın düşmür, əvəzində gedib ağlaşma olan evdən can aparır.

Digər mətnə görə, Allah Əzrayılı əkiz uşaqlı qadının canı­nı almağa göndərir. Əzrayıl əvvəllcə onun canını almaq istəmə­sə də, sonra əmrə itaət etməli olur. Bu hadisədən iyirmi il sonra Əzrayıl yolla gedərkən ağ atlı iki oğlanla rastlaşır. Onlar atlarını sürüb gedəndə Əzrayılın üstü palçığa batır. Qayıdanda Allah ondan nə gördüyünü soruşur. Əzrayıl başına gələn hadisəni danışanda Allah onların həmin əkiz uşaqlar olduğunu söyləyir.

Topladığımız mətnlərin birində Əzrayıl canını almağa gələcəyi adama yuxuda xəbərdarlıq edir ki, sabah heç yerə getməyib onu gözləsin. Kişi xəbər­darlığa məhəl qoymayıb ev­dən qaçır. Əzrayıl onu uzaq bir meşədə yaxalayır və canını alır. Gördüyümüz kimi, bu, türk xalqları arasında geniş yayı­lan «ölümdən qaçma» motividir. Bu tipli mətnlərin hamısında olduğu kimi, bu mətndən də çıxan nəticəyə görə, ölümdən qaçmaq qeyri-mümkündür.

Bu obrazla bağlı qeydə aldığımız daha bir mətn isə «Əzreyilin xəbərdarrığı» adlanır. Mətnə görə, Əzrayıl əvvəlcə canını almağa gəldiyi kişiyə namaz üstə olduğu üçün möhlət verir. Sonra isə zorla Əzrayılı onunla çörək kəsməyə məcbur edən kişi yenə də möhlət qazanır. Bu dəfə Əzrayıl ona söz verir ki, gəlməzdən qabaq xəbər göndərəcək. Kişi arxayın­la­şır, ancaq bir müddət sonra Əzrayılı evin­də görəndə təəccüb­lənir. Əzrayıl deyir ki, arxa tərəfdəki, qabaq tərəfdəki qonşu­nu öldürdüm, sağdakı, soldakı qonşunun canını aldım. Bunlar hamısı sənə xəbər­darlıq deyildimi? Bu rəvayətin digər bir variantını da Bakıdan qeydə almışıq.

Ərazidən topladığımız başqa mətnə görə, böyük ailəsi olan bir kişi evdə bişirilən yeməkdən doymur. O, özü üçün yemək götürüb dağa çıxır ki, tək yesin. O, dağda süfrə açar­kən qəflətən bir kişi peyda olur və Allah tərəfindən göndəril­diyini deyir. Kişi Allahın ədalətsiz olduğunu söyləyərək ona yemək vermir. Süfrəni ikinci dəfə açanda yenə də bir kişi pey­da olaraq Əzrayıl olduğunu söyləyir. O, Əzrayılı ədalətli saydığı üçün süfrəyə dəvət edir. Əzrayıl isə bunun müqa­bilində kişinin ömrünü iyirmi il uzadır.

Şəkidən qeydə alınmış bir mətni daha arxaik süjet say­maq olar. Həmin mətn «Aşıq Rustamın ölümü görməsi» adla­nır. Adından da göründüyü kimi, bu mətn­də Əzrayılı Ölüm əvəz edir. Əzrayıl obrazı islamdan gəldiyi üçün deyə bilərik ki, Ölüm obrazı daha əvvəlki dövrlərin məhsuludur. Ölüm bu­ra­da «ağpaltar» kimi təsvir olunur. Ancaq bu mətn də islamın təsi­rin­dən kənarda qala bilməmişdir. Aşıq Rustama görünən ağ­paltar «Kəlmeyi-şəhadətini de, canını alacam» deyir (41, 111).

Şəkidən qeydə alınmış bir qarğışda da ölümün adı keçir: «Canın_ıa ölüm olsun» və ya «Ölüm olsun canın_ıa».

Bu obrazla bağlı qeydə aldığımız iki mətn isə nağıldır. Nağıllardan biri Aarne-Tompson göstəricisində 1199-cu nöm­rə altında verilmiş süjetdir. Həmin mətnə görə, vaxtı çatan adam Əzrayılın gözündən yayınıb başı ilə ayağının yerini dəyişə bilsə, Əzrayıl onun canını ala bilmir. Daha bir oxşar süjet «Zəngəzur folkloru» kitabında getmişdir. Həmin süjet «Əzrayılın kirvəliyi» adlanır. Bu mətnə görə, Əzrayıl xəstənin baş tərəfində dayanarsa, ona əlac yoxdur. Yox, əgər ayaq tərəfində durarsa, xəstə sağalacaq (16, 219).

İnama görə, xəstə kəlmeyi-şəhadətini deməsə, onun öl­mə­yi çətin olur. «Zən­gə­zur folkloru» kitabında gedən «Əzra­yılın kələyi» adlı mətndə də Əzrayıl qardaş­lığının canını ona görə ala bilmir ki, o, kəlmeyi-şəhadətini bütöv demir (16, 220). Bununla bağlı daha bir süjetə görə, Əzrayıl uşağa çevri­lərək vaxtı bit­miş adama görünür və hiylə ilə ona şəhadətini bütöv dedirdir (16, 212). Bir qədər fərqli süjet isə «Azər­bay­can mifoloji mətnləri» kitabında verilmişdir. Həmin mət­nə gö­rə, Əzrayıl Ucubılığın canını almaqda ona görə çətinlik çəkir ki, onu yerə yıxa bilmir (22, 88).

Ərazidə yayılmış digər bir inama görə isə can verən adamın nə baş, nə də ayaq tərəfində oturmaq olmaz. Bu za­man Əzrayıl onun canını ala bilmir. Xəstənin çox əzab çək­məməsi üçün böyründə dayanmaq lazımdır.

Qeydə aldığımız digər nağıl isə Aarne-Tompson göstə­ricisində 950-ci nömrə altında gedən nağıl süjetidir. Həmin nağıl «Dayiynən bacoğlu» adlanır. Burada Əzrayıl keçi cil­din­də, üstü zınqırovlu təsvir olunur.

İslam dinində Əzrayılın yuxarıda saydığımız atributları yoxdur. Həmin atributlar türk mifologiyasına məxsus hansısa obrazın atributları olmuşdur. İslam dininin təsiri altında hə­min mifoloji obraz sıradan çıxsa da, ona məxsus atributlar Əzra­yıl obrazına keçmişdir. Çox güman ki, İslam mifologi­ya­sında Əzrayılın yerinə yetirdiyi funksiyanı türk mifologiya­sında həmin obraz yerinə yetirmişdir. Məhz funksiya eyniliyi nəticəsində həmin atributlar Əzrayıl obrazına keçmişdir.

Bu mifoloji obrazın adı lətifələrdən də keçir. Ərazidən Əzrayılla bağlı dörd lətifə qeydə almışıq. Həmin lətifələrdən birinin digər 2 variantı da «Şəki folkloru» antologiyalarında Hacı dayının və şəkilinin adı ilə bağlı getmişdir. Həmin lətifə­lərdən biri olduqca maraqlı süjetə malikdir. Hacı dayı (digər variantda şəkili) onun canını almağa gəlmiş Əzrayılı mat qoyur (8, 245; 10, 200). Bu lətifənin bizim qeydə aldığımız variantında isə Hacı dayını (yaxud şəkilini) Molla Nəsrəddin əvəz edir. Hacı dayı və şəkili müasir folklorun lətifə qəhrə­man­ları olduğu üçün deyə bilərik ki, həmin lətifə əvvəllər Molla Nəsrəddinə məxsus olsa da, sonralar Hacı dayıya, eləcə də şəkiliyə transformasiya olunmuşdur. Professor Y.Qarayev haqlı olaraq qeyd edir ki, burada müxtəlif folklor örnəkləri­mizdə rast gəlinən «ölümdən qaçma» motivinin yumorlu şə­kil­də ifadə olunduğunu görürük (8, 41). Həmin lətifənin digər variantı isə Qarabağdan qeydə alınmışdır. Maraqlıdır ki, bu variantda şəkilinin ticarət təfəkkürü öz əksini tapmışdır. Əzrayılın canını almaq istədiyini bilən şəkili ondan soruşur: «Neçəyə alacaqsan?» (9, 313).

Əzrayılla bağlı topladığımız bir mətnin isə ərazidə həm rəvayət, həm də lətifə kimi söyləndiyinin şahidi olduq. Qeyd edək ki, eyni süjetin müxtəlif folklor janrlarında özünü gös­tərməsi halı ilə bir neçə dəfə üzləşmişik. Həmin süjetə görə, bir oğlan Əzrayılla dostlaşır və ondan nə vaxt öləcəyini soru­şur. Əzrayıl ona sudan uzaq olmağı məsləhət görür, çünki onun əcəli suda tamam olacaq. Oğlan evlənəndən sonra arva­dı ilə dəniz səyahətinə çıxır. Dənizdə qəflətən onun gözünə Əz­rayıl görünür. Oğlan tək ona görə bu qədər adamın öldürül­mə­sinin haqsızlıq olduğunu söyləyir. Əzrayıl deyir ki, dəniz­dəki adamların hamısının əcəli suda bitəsidir. Odur ki, mən neçə illərdi əziyyət çəkib sizi bura güclə yığmışam.

Xıdır İlyas və Xıdır Nəbi mifoloji obrazları ərazidə geniş yayılan və olduqca maraq doğuran obrazlardandır. Şəki ərazi­sindən qeydə aldığımız mətnlərdən iyirmi üçü bu obrazlarla bağlıdır (79). Həmin mətnlərdən on altısı mifoloji rəvayət, beşi inam, biri isə nağıldır.

Bu mətnlərin altısından Xıdır İlyasın adı keçir. Onun adı ilə bağlı mətnlər­dən dördü mifoloji rəvayət, üçü isə inamdır. Qeyd edək ki, digər obrazlarla bağlı qeydə aldığımız mifoloji rə­vayətlərdə olduğu kimi, sözügedən hər iki obrazla bağlı mifoloji rəvayətlərin də bir qismi deformasiyaya uğramışdır. Şəki ərazi­sin­dən Xıdır İlyasla bağlı toplanmış daha bir mifo­loji rəvayət də «Azərbaycan mifoloji mətnləri» kitabında veril­mişdir. Həmin mətnə görə, Əjdaha gəlib yol kənarında özünə məskən salıbmış və yoldan heç kəsi keçməyə qoymur­muş. Xıdır İlyasın atının vurduğu təpik həmin Əjdahanı daşa döndərir. Baş Şabalıd və Baş Göynük kəndlərini birləşdirən yolun qırağındakı daş həmin Əjdahadır. Daşın üstündəki izlər də Xıdır İlyasın atının nalından və arabasının təkərindən qalan izlərdir (22, 82).

Qeydə aldığımız mətnlərə əsasən onu deyə bilərik ki, Xıdır İlyas başında xəz papaq, əynində kürk olan mifoloji varlıqdır. Bəzi mətnlərdə isə onun cır-cındır içində, dilənçi görkəmində gəzdiyi bildirilir. Onun barmaqlarının arası qaz ayaqları kimi pərdə ilə örtülmüşdür. Xalq arasında yayılmış təsəvvürlərə görə, o, ancaq yaxşı adamların gözünə görünür, pis adamlar isə onu görmək imkanından məhrumdurlar. Xıdır İlyası görən şəxs onu tanıyıb nə istəsə, arzusuna çatar. Amma mətnlərin, demək olar ki, hamısında Xıdır İlyası görən insan­lar onu ya dilənçi, ya da müqəddəs hesab edərək sədəqə verir­lər və yalnız sədəqəni alıb yox olduqdan sonra onun Xıdır İlyas olduğu məlum olur.

Bir mətndə onun istədiyi sədəqə qoz, fındıq olur (Bu mətni danışan söyləyici Balakən rayonunun Katex kəndindən Şəki rayonunun Baqqal kəndinə gəlin gəlib). Başqa bir mətnə görə, dilənçi görkəmində olan Xıdır İlyas onu qapıda qarşı­la­yan gəlindən 20 qəpik pul istəsə də, gəlin pul tapa bilmir və əvəzində ona bir badya düyü verir. Xıdır İlyas çıxıb gedərkən gəlinə Babaratma pirində namaz qılıb 20 qəpiyi də oraya nə­zir qoymağı tapşırır. O, yox olduqdan sonra qapıya çıxan gə­lin düyünü heyva ağacının dibinə tökülmüş görür.

Digər bir mətndə isə Xıdır İlyas sürü sahibindən seyizi (sürünün qabağında gedən erkək keçini) istəyir. Sürü sahibi seyizi Xıdır İlyasa versə də, səhər onu sürünün qabağında görür və o gündən sonra onun var-dövləti başından aşır.

Bir neçə mətndə isə Xıdır İlyas görücü rolunda çıxış edir. Mətnlərin birində o, evin xanımının yalan danışdığını bilir və bir-iki aya işlərinin düzələcəyi barədə də xəbər verib yoxa çıxır.

Digər bir mətnə görə, o, bir neçə gün sonra doğulacaq uşağın ölü olacağını bilir və ev sahibəsinin başına bağladığı şalı alaraq qadının özünü ölümdən xilas edir.

Başqa bir mətnə görə isə o xəbərdarlıq edir ki, sizin nəzi­riniz olduğu üçün yaşayışınız çətindir. Ev sahibi, doğru­dan da, yalnız nəzirini ödədikdən sonra vəziyyəti dirçəltməyə müvəffəq olur.

Ərazidə yayılmış inama görə, dağda, qayalıqda, sıldırım ərazilərdən keçər­kən deyirlər: «Ya Xıdır İlyas, man_ıa kömeyh elə, sağ-salamat keçim».

Digər bir inama görə isə Xıdır İlyasla Mütübillah baba (Şəkinin Baqqal kəndində ziyarətgahdır) eyni adamlardır. Xızırın müqəddəs şəxslərlə eyniləşdiril­məsi inamı digər türk xalqlarında geniş yayılmışdır. «Türk mifoloji sözlüyü» kita­bın­da iki oxşar inamla rastlaşırıq: Bəzi ələvi-bəktaşi şairlə­rinin şeirlərində Xızırın adı Əli ilə birlikdə çəkilir və bir sıra Qızılbaş rəvayətlərində Xızırın rolu­nun Həzrəti Əliyə veril­diyi açıq görünür. Bəzi ələvilərə görə isə Əlinin adlarından bi­ri Xızırdır və bu adla da dünyada yaşayır. Pir Sultana isti­nad edilən bir şeirdə: «Min bir adı vardır, bir adı Xızır», – deyilir (36, 151). Digər bir xalq etiqadına görə, hər dövrün bir Xızırı var (36, 151).

Ərazidən Xıdır Nəbi ilə də bağlı altı mətn qeydə ala bil­mişik. Bu mətnlərin də dördü mifoloji rəvayət, ikisi inamdır. Qeydə aldığımız rəvayətlərin birində deyilir ki, Xıdır Nəbi alçaqboylu, dolu bədənli, əyninə köhnə xalat və ya sırıqlı geyinən qoca kişidir. Köhnə heybəsi də həmişə çiynində olur. Yenə həmin mətnin verdiyi məlumata görə, Xıdır Nəbi evin xanımından onu bir gecəlik qonaq sax­lamağı xahiş edir. O, razılıq versə də, Xıdır Nəbi qonşuya getmək bəhanəsi ilə qa­pıdan çıxıb geri qayıtmır.

Digər iki mətnə görə isə Xıdır Nəbi dara düşən adam­la­rın dadına çatır, vəzifəsini qurtardıqdan sonra tez də yoxa çıxır.

Ərazidən topladığımız başqa bir mətnə görə isə Xıdır Nə­binin dara düşən adama kömək etməsinin səbəbi həmin şəxsin uşaqlıqdan oruc tutaraq savabını ona bağışlaması olmuşdur.

Ərazidə yayılmış inama görə, Xıdır Nəbi su ziyarətidir. Suya girən adam onu çağırsa, sudan salamat keçər. Ərazidə bununla bağlı belə bir deyim də işlədilir: «Derin suyə niyə girisan_ı ki, Xıdır Nevi də çaarasan_ı».

Başqa bir mətnə görə, Xıdır Nəbi su peyğəmbəridir. Kəndə sel gələndə Xıdır Nəbi özü əlində çıraq, selin qabağın­da işıq sala-sala gəlir.

Topladığımız mətnlərin birində Xıdır Nəbi Allahın buy­ruqçusudur. Bir nəfər molla əlində kitab dəryanın qırağında oturub cadu vasitəsi ilə Allahın öldürdüyü adamları dirildir. Molla Allahın dediyinə əməl etmədiyi üçün o, Xıdır Nəbini göyərçin donunda göndərir ki, mollanın əlindəki kitabı vurub çaya salsın. Xıdır Nəbi kitabı vurub çaya salır, amma onun bir vərəqi cırılıb mollanın əlində qalır. Bu mətnin verdiyi məlu­mata görə, cadu yazmaq o zamandan qalıb. Həmin süjet Bur­kut Baba rəvayətlərini yada salır. Baba Burkutla bağlı rəva­yətlərin birində deyilir ki, Burkutun Allah tərəfindən göndə­rilmiş kitabı varmış. Kitab­dakı duaları oxuyub ölən adamı diriltmək olurmuş. Bir gün Burkutun dostu ölür və o, dostunu diriltmək istəyir. Allah Cəbrayılı göndərir ki, Burkuta mane olsun. Cəbrayıl Burkutdan dostunu necə ölümdən qurtara­ca­ğını xəbər alır. Burkut ona əlindəki kitabı göstərdikdə Cəbra­yıl kitabı vurub onun əlindən suya salır. Kitabdan Burkutun əlində yalnız bir-iki vərəq qalır (131, 27-28).

Gördüyümüz kimi, bizim qeydə aldığımız mətndə Baba Burkutu Molla, Cəb­rayılı isə Xıdır Nəbi əvəz edir. Baba Burkut yalnız öz dostunu diriltmək üçün Alla­hın hökmünə qarşı çıxırsa, Molla, ümumiyyətlə, adamları diriltməklə məş­ğul­dur. Buradan belə bir nəticəyə gəlmək olar ki, Baba Bur­kutla bağlı lətifələr vaxtilə Azər­baycanda, eləcə də Şəki əra­zisində də mövcud imiş. Şəkiyə məxsus mətndə obraz adla­rında fərqlilik olsa da, mətn özü azacıq dəyişikliklə varlığını qoruyub saxlaya bilmişdir. Folklorşünas alim M.Kazımoğlu Azərbaycan rəvayətlərində Burkut adının funksiya eyniliyi nəticəsində Musa adı ilə əvəzlənməsi qənaətindədir (64, 98).

Mətnlərin birində verilmiş məlumata görə, Xıdır Nəbi ağ atın belində, tərkində də qız dənizdən çıxır.

Topladığımız mətnlərdən ikisində Xıdır İlyas və Xıdır Nə­binin adları qoşa çəkilir. Belə mətnlərdən biri inamdır. Hə­min inama görə, Xıdır İlyas və Xıdır Nəbi su gələndə əllə­rin­də çıraq işıq sala-sala suyun qabağında gəlirlər. Yenə hə­min mətnin verdiyi məlumata görə, selin-suyun sahibi onlardır.

Hər iki adın qoşa çəkildiyi digər bir mətn isə beynəlxalq göstəricidə AT 750 (Möcüzəli yolçu) nömrə altında verilmiş nağıl süjetidir. Nağılın məzmu­nuna nəzər salanda onun süje­tinin esxatoloji mifə oxşadığını görürük. Həmin nağıla görə, Xıdır İlyas və Xıdır Nəbinin yolu bir kəndə düşür. Kənd­də yaşayan qoca qarıdan başqa heç kəs onları qonaq saxlamaq istəmir. Bunun müqabilində Xıdır İlyas və Xıdır Nəbi həmin qarının evi istisna olmaqla bütün kəndi yerlə-yeksan edirlər.

Ərazidən qeydə aldığımız mətnlərin ikisində isə bu ob­raz­ların adları bir qədər fərqli şəkildədir.

Mətnlərin birində bu ad sadəcə Xıdır peyğəmbər kimi verilmişdir. İnama görə, dünyaya hamıdan əvvəl o gəlmişdir. Həmin mətni söyləyən informator 1988-ci ildə Qərbi Azər­baycanın Dərələyəz mahalından Şəkinin Daşbulaq kəndinə deportasiya olunmuşdur. Türk xalqlarında Xızırın peyğəmbər qəbul edilməsi inamı ilə «Türk mifoloji sözlüyü» kitabında da rastlaşırıq. Türk xalq inanışlarında bir peyğəmbər olaraq qə­bul edilən Xızır darda qalanların dadına yetişən mübarək üzlü bir varlıqdır (36, 152). M. Seyidovun fikrinə görə, türk­dilli xalqların, demək olar ki, hamısında çox geniş şəkildə yayıl­mış Xızırı islam dininin peyğəmbəri saymışlar (96, 104).

Ərazidən qeydə aldığımız digər bir mətndə onun adı Xıdır baba kimi xatırlanır. Xıdır baba da Xıdır İlyas və Xıdır Nəbi kimi darda qalanlara kömək edir. «Türk mifoloji sözlü­yü»ndə Xızırın, əfsanələrə görə, qaranlıq dünyadakı dirilik su­yunu içib daim yaşayan və ölüb-dirilən təbiəti simvolizə edərək əbədiy­yətin rəmzinə çevrilən mifik varlıq izahı verilir və sonra yazılır ki, Orta Asiya (qırğız) türkləri ona «Kıdır» deyirlər. Adına həmçinin «Xızır Ata» deyilir və ondan yardım istənir (36, 151).