Ləman vaqifqizi şƏKİ folklor müHİTİ baki 2012

2.2. Aşıq sənəti
Şəki folklorunun tipoloji xüsusiyyətlərindən danışarkən aşıq sənətinin üs­tün­dən sükutla keçmək olmaz. Şəki aşıq sənətinin geniş inkişaf etdiyi bölgələ­rimizdəndir. Şəki mühi­tində yetişən Molla Cuma Azərbaycan aşıq sənətinin görkəm­li sənətkarlarından biridir. Bu baxımdan, onu Aşıq Alı, Aşıq Ələsgər kimi söz korifeyləri ilə bir cərgəyə qoymaq olar. Onun yaradıcılığı geniş və çoxcə­hətlidir. Molla Cuma, demək olar ki, aşıq şeirinin bütün janrlarında qələmini sınamış və misilsiz sənət nümunələri yaratmışdır (81; 82; 83; 84).

Onun yaradıcılığı mövzu baxımından da olduqca rənga­rəngdir. Aşığın məhəbbət lirikası öz səmimiliyi, axıcılığı, təsir­liliyi ilə seçilir. Onun incə, lirik hissləri aydın, səmimi dillə verə bilmək bacarığı özünü aşağıdakı misralarda qabarıq əks etdirir:

Aşiq oldum qaş-gözünə,

Ayna alıb bax yüzünə,

Fikir eylə öz-özünə

Gör səndən doymaq olurmu?! (81, 25).

Molla Cumanın lirik yaşantılarının əsas qəhrəmanı olan «İsmi-Pünhan» obrazı qırmızı bir xətt kimi onun bütün yara­dı­cılığı boyu keçib gedir. Ustad aşıq şeirlərinin bir qismində İsmi-Pünhanla yaşadığı günləri təsvir edir, onunla keçirdiyi zamanı «saatın xoş vaxtı», «günün xoş çağı» adlandırır:
Şükür sənin birliyinə, ya xuda,

İsmi-Pünhan məni görmağa gəldi.

Səatın xoş vaxtı, günün xoş çağı

Gözümün önündə durmağa gəldi (81, 65).

Bir qrup şeirlərində isə aşıq yarının saymazlığından danışaraq onu «namərd» adlandırır və hətta qarğayır:
Qabaqda bəlanı görməsin gözün,

Olan kimi ölsün oğlunla qızın,

Günün qara keçsin, ömürün uzun,

Axsın gözlərinin yaşı, ay namərd (81, 67).

Amma sonra qismətin haqdan olduğunu düşünən aşıq yarından üzr istəyir:
Cumanın qəddini yaradan əgdi,

Aşıq üçün sövda çox yaman şeydi,

Bir qarğış qarğadım, keyfinə dəydi,

Bağışla, sevgilim, sən halal eylə (82, 35).

Molla Cuma klassik Şərq və Azərbaycan ədəbiyyatını mü­kəmməl bilmiş, zəngin şifahi xalq yaradıcılığını diqqətlə öy­rən­mişdi. Onun «Dolana-dolana» adlı gəraylısı bunun bariz nü­munəsidir. Aşıq burada klassik Şərq poeziyasının görkəmli nü­mayəndələrindən, məşhur dastan qəhrəmanlarından söhbət açır:
Tutmuşdu haqqın bürkünü,

Oxudu farsı, türkünü.

Mənsur darda can tərkini

Qalı dolana-dolana.

Əzəl gördü röyasını,

Tullamışdı dünyasını.

Fərhad, Şirin qayasını

Dəli dolana-dolana (81, 27).

Aşıq gəraylının digər bəndlərində Tahir və Zöhrənin, Yusif və Züleyxanın, Vərqa və Gülşanın, Leyli və Məcnunun, Arzu və Qənbərin, Əsli və Kərəmin, Xurşid və Mahinin, Şahsənəm və Qəribin də adlarını çəkir.

Molla Cuma yaradıcılığında dini motivli şeirlər də çox­dur. Onun «Bax», «Dünya» və s. şeirləri bu baxımdan diqqəti cəlb edir:

Başına xak oldu, çeşminə qubar,

Hər işə qadirdir qəni girdigar.

Ayrıldı Yəqubdan Yusif peyğəmbər,

Ağladı, gözünün yaşına bir bax (83, 148).

Aşığın yaradıcılığının bir hissəsinə isə fəlsəfi ruh hakimdir:
Ta ki, mənə mədh eyləmə dünyanı,

Habı dünya bir bekara dünyadı.

Hələ Adəm peyğəmbərdən qavağa

Bir üzü ağ, biri qara dünyadı (83, 147).
Şəkinin regional tələffüz xüsusiyyətləri Molla Cuma yaradıcılığında özünə möhkəm yer tutur. Qoşmada işlənən habı bu işarə əvəzliyinin Şəki dialektindəki tələffüz forması­dır. Elə həmin bənddə işlənmiş bekara sözü aşığın leksi­konunda xalq danışıq dilinin qabarıq təzahürüdür.

Molla Cuma həm də klassik ənənəyə sadiq qalmış, sələf­lərinin ən gözəl ənənələrindən yaradıcı şəkildə bəhrə­lən­mişdir. Onun «Adam var» adlı qoşmasını Abbas Tufarqan­lının «Bə­yənməz» qoşmasının təsirilə yazdığı şəksizdir. O da sələfi kimi adamları müxtəlif qruplara ayırır. Əgər Abbas Tufarqanlı:

Adam var ki, adamların naxışıdı,

Adam var ki, anlamazdı, naşıdı.

Adam var ki, heyvan ondan yaxşıdı,

Dindirərsən heç insanı bəyənməz (1, 10), − deyirsə,

Molla Cuma:
Adam var, danışar eldən ötəri,

Adam var, danışar dildən ötəri.

Adam var, fitnəylə feldən ötəri,

Dostu oda salar, dəryaya atar (83, 35) – deyir.

Aşığın elə şeirləri var ki, oxucunu öz dövrünün Azər­bay­can gözəlləri ilə üz-üzə qoyur:
Qəddin çinar, belin şüşə,

Dişlərin oxşar gümüşə,

Buxağın gül, bənövşə,

Yanaqların narmı sənin? (83, 18)

Qaşların qələmdir, gözlərin büllur,

Dodağın meyindən badələr dolur.

Yanağın qönçədir, əl dəysə, solur,

Yüzünə, alnına qəmər demişəm (81, 61).

Molla Cumanın yaradıcılığı Azərbaycan etnoqrafiya­sın­dan da xəbər verir. Aşığın bir sıra şeirləri o dövrdə Azər­bay­can qadınlarının istifadə etdiyi bəzək əşyaları, geyimləri barə­də müəyyən təsəvvürlər əldə etməyə imkan yaradır:
Gözəllər geyərlər zər ilə ziba,

Görənlər də söylər daim mərhəba,

Barmağında yüzük, qolda kəhrəba,

Boyadıb əllərin al xına gəzər (81, 77)

yaxud:
Barmağında gümüş yüzükü,

Sənsən gözəllər naziki.

Həqiq qaşlı bilərziki

Ağ əlinə taxan dilbər (81, 39).

Çarqatı qırmızı, köynəyi ağdır,

Dodağı mah xətti, həm kərə yağdır… (81, 75).

Aşıq xalq dilinin incəliklərindən məharətlə istifadə et­miş­dir. Onun şeirləri XIX əsr-XX əsrin əvvəlləri Azərbaycan dilinin dialektoloji özəlliklərinin öyrənilməsi üçün əsl mənbə rolunu oynaya bilər:
Cumayam, işini duymuşam bayaq,

Açım ürəyimi, danışıb-doyaq.

Qurahsımışıq biz, alma ver dadaq,

Çürük nədir, qotur nədir, kal nədir? (81, 64).

Və ya:
Molla Cuma, əlac yoxdur axandan,

Ayrılıbsan süzgün-süzgün baxandan.

Əlbət, bir gün yapışaram yaxandan,

Haqq-divan var, ərəsətə saxlaram (81, 152).

«Qurahsımaq» Şəki dialektində «qəribsəmək, darıx­maq» felinin qarşılığı kimi işlədilir. «Ərəsət» isə «qiyamət» məna­sındadır. Misalların sayını istənilən qədər artırmaq olardı.

Atalar sözü və aforizmlərdən istifadə edərək gözəl əsər­lər yaratmaq bir çox ustad aşıqların, o cümlədən Molla Cuma­nın da yaradıcılığının əsas xüsusiyyətlərindən biridir. Sənət­kar atalar sözlərini məharətlə işlədərək onları öz fikrinin, düşüncəsinin ifadə vasitəsinə çevirə bilmişdir:

Atalardan misaldır, dağılan çanaq dolmaz,

Yusifə qalmayan gözəllik sənə də qalmaz.

Yetən yerdə öyünürsən, mənim kimi mərd olmaz,

Boğaz tutub aman çəkdim, bir busə qıydınmı heç? (83, 90).

Və ya:
Mən Cumayam, kəsdirərəm yanını,

Cəllad kimi qurudaram qanını.

Əzrail tək tez alaram canını,

Qərib itin quyruğu döşündə gərək (82, 39).
Bu atalar sözü xalq arasında belə işlədilir: «Qərib itin quyruğu döşündə olar». Bu bir daha onu göstərir ki, Molla Cuma yaradıcılığı Azərbaycan dilinin xəlqi ruhunu özündə əks etdirməklə onun yüksək poetik səviyyəsi kimi çıxış edir.

Molla Cuma aşıq şeirinin bütün forma və şəkillərindən istifadə etməklə yanaşı, özü də təzə formalar yaratmışdır. Gör­kəmli folklorşünas P.Əfəndiyevə görə, klassik aşıq şeiri­nin elə nümunələri vardır ki, onlara yalnız Molla Cuma yara­dı­cı­lığında rast gəlirik. Sallama gəraylı belə şeir növlərindəndir:

Aşiq məşuqdan ayrılsa,

Canı yanar,

Təzənə vurar,

Simin qırar,

Saz vay eylər.

Yarı yadla gəzən görsə,

Bir ah çəkər,

Qəddin bükər,

Yaşın tökər,

Göz vay eylər (44, 297).

Tədqiqatçı M.Xudubəyli isə aşıq yaradıcılığında divani-təcnis şeir formasını Molla Cumanın adı ilə bağlayır: «Aşıq yaradıcılığında ilk divani-təcnis də Molla Cümənin adı ilə bağlıdır. Onun divanilərinin arasında iki divaniyə təsadüf edi­lir ki, bu şeirlər həm divanidir, həm əvvəl-axırdır, həm də təc­nis­dir. Deməli, bu şeir forma etibarilə divani, qafiyələnməsinə görə təcnis, əlamətinə görə əvvəl-axırdır...
Ya ilahi, sən olasan a yarım, haray-haray,

Yar yanında çünki yoxdur ayarım, haray-haray,

Yalovlanıb eşqim üstə çox eylədin haqqı-say,

Yel apardı namusumnan ay yarım, haray-haray» (57, 99).

«Müxəmməs-zəncirləmə yazıb-yaratmaq aşıq sənətində bir janr kimi çətindir. Bu şeir şəklində şeir yazmaq çox sə­nət­kara müyəssər olmamışdır» fikrini söyləyən D.Qiyas­bəy­li son­ra aşığın müxəmməs-zəncirləməsindən bir bənd nümunə verir:
Of, sənin həsrətlərin bu canımda qaldı, Nigar

Of, sənin bu cüt gözün ağlım başdan aldı, Nigar

Of, sənin söhbətlərin qəndi-nobat, baldı, Nigar

Of, sənin sinən üstə bir cüt nardı, kaldı, Nigar

Of, sənin şahmar dilin mən yazığı çaldı, Nigar (73, 28).
Yaşlı söyləyicilərin verdikləri məlumatlara görə, Molla Cuma tez-tez ətraf rayonlara, xüsusilə də Qax, Zaqatala, Bala­kənə, eləcə də Dağıstana gedər, toylar keçirirmiş. O, yalnız saz çalıb oxumaqla kifayətlənməz, tənburun müşayiəti ilə də oxuyarmış. Nəzərə alsaq ki, adətən, tənburla oxunan mahnı­ların mətnlərini bayatılar təşkil edir, deməli, Molla Cuma həm də ifa zamanı bayatılar yaradırmış. Fikrimizi P.Əfəndiyevin müxtəlif nəşrlərdə verdiyi bayatılar («Molla Cuma. Əsərləri» (Ba­kı, 1983) 61 bayatı (s.173-182), «Molla Cuma. Əsərləri» (Bakı, 2006), 64 bayatı (s. 521-524)) da təsdiq edir. Müəllifin qey­dinə görə, bu bayatıların hamısı Molla Cümənin əlyaz­ma­la­rından götürül­müş­dür (84, 173). Digər bir müəllif – M.Ya­rəh­mədov da toplayıb tərtib etdiyi («Molla Cuma. Əsərləri. I cild») kitaba Molla Cumaya aid olduğu iddia edilən 37 bayatı sal­mışdır ki, onun da 36-sı «Aşiqəm» sözü ilə başlayır (81, 52-57). Qeyd edək ki, hər iki müəllifin nəşr etdirdiyi baya­tı­la­rın­ bir qismi təkrar bayatılardır.

Dövrünün ən məşhur aşıq-şairlərindən biri olan Molla Cumanın yaradıcılığı elə indi də nəinki Şəki və ətraf rayon­ların camaatı arasında, eləcə də bütün Azərbaycanda sevilir. İndi də müxtəlif regionlarda folklor ezamiyyətlərində olan folk­lor top­la­yıcıları digər mətnlərlə yanaşı, Molla Cumanın da yaradıcı­lığın­dan nümunələr toplayırlar. Məsələn, AMEA Folklor İnsti­tu­tunun əməkdaşı A.Səfərova da 2011-ci ilin ya­yın­da Neftçala rayonunun ərazisində folklor topladığı zaman Molla Cumanın bir qıfılbəndini də yazıya almışdır. Onun de­di­yinə görə, söyləyici Molla Cumanı Aşıq Cuma adlandırırmış.

Biz də Şəki ərazisində folklor ezamiyyətlərində olduğu­muz zaman onun yaradıcılığından xeyli sayda nümunə topla­ya bil­dik. Bu bölgədə Molla Cuma ilə bağlı rəvayətlər də geniş ya­yılıb. Şəkililər hətta Aşıq Ələsgərin Molla Cuma ilə deyişməyə gəlməsini, onun Xaldan ərazisində dayanıb Molla Cumaya bir bağ­lama göndərməsini, Molla Cumanın bu bağla­manı açmasını və bundan sonra Aşıq Ələsgərin fikrindən daşı­naraq qarşılaş­ma­dan geri qayıtmasını rəvayət kimi danı­şır­lar. Bu faktın təbii ki, heç bir elmi əsası yoxdur. Sadəcə olaraq aşığın yaradıcılığı za­man keçdikcə bölgədə folklor­laşma prosesinə məruz qalmışdır.

Molla Cumanın yaradıcılığından danışarkən burada bir məsələnin üstündən sükutla keçmək olmaz. 1905, 1918-1919-cu illər erməni işğalçılarının Azərbaycanın müxtəlif ərazilə­rin­də qanlı soyqırımlar törətdiklərinin Molla Cuma da şahidi ol­muş­dur. Yeri gəlmişkən qeyd edək ki, Şəkinin Babaratma piri adlanan ərazisindən 5-6 kilometr yuxarı hissə­də yerləşən Sə­bət­li kəndinin sakinləri olan ermənilər də boş oturmur, onlar­dan aşağıda yerləşən kəndləri atəş altında saxlayır, gəliş-gedişə mane olurdular. Bütün bunlardan cana doyan Göynük maha­lı­nın əhalisi 1918-ci ildə Səbətli kəndini zərər­siz­ləş­dirməyə məc­bur oldu. Zəngəzurda qırğına məruz qalan əhalini qorumaq üçün Şəkidən oraya göndərilən özünümüdafiə dəstələrinin ba­şın­da Molla Cumanın və onun əmisi uşaqlarının da durması haqqında yaşlı insanlar məlumat verirlər. Bütün bu hadisələri öz gözləri ilə görən Molla Cumanın bu dəhşətləri əks etdirən əsərlərinin olmaması şübhə doğurur. Eyni sözləri bu dövrdə ya­şayan bütün sənətkarlar haqqında söyləyə bilərik. Erməni­lərin döğma torpağından didərgin saldıqları Aşıq Ələsgərin er­mə­ni zülmləri ilə bağlı şeirlər yazmaması nə dərəcədə ağlaba­tan­dır? Fikrimizcə, onların bu mövzu ilə bağlı əsərləri olmuş, am­ma görünür ki, Sovet beynəlmiləlçiliyinin, «ermə­ni-azər­bay­canlı» dostluğu­nun tüğyan etdiyi dövrdə bu cür əsərlərin top­lanması və nəşri mümkün olmamışdır. Həmin məsələyə təd­qiqatçı alim ­E.­Məm­məd­o­va­ da münasibət bildirmişdir (124A).

Ustad aşığın yaradıcılığı böyük bir ədəbi məktəbdir. Elə bir məktəb ki, müasirlərinə və özündən sonra gələn aşıqların ya­radıcılığına təsir etməyə bilməzdi. Bu təsir özünü Şəki və Şəki ətrafı ərazilərdə fəaliyyət göstərən aşıqlarda daha çox göstər­mişdir. Bu bəhrələnməni daha yaxşı araşdırmaq üçün Şəki aşıq mühitinin öyrənilməsi vacibdir. Bunun üçün geniş toplama və tədqiqatlara ehtiyac vardır. Çünki sənətşünas alim F.Çələbinin də yazdığı kimi, Azərbaycanın di­gər aşıq mühitləri az-çox öyrənilsə də, Şəki aşıq mühiti öy­rə­nilməyib. XX əsrin II yarısında aşıqşünaslığın fəallaşdığı bir dövrdə tədqiqatçıların gözü Şəki tərəfə baxma­dı, sonra isə sual­lar qarşısında aciz qalan alimlərin pərdəar­xası söhbətləri baş­landı. Yəni Şəki muğama və qəzələ aşiq, aşıq sənətinə isə bi­ga­nə olan tacirlər və zadəganlar diyarı kimi qələmə verildi. Bu isə görülməmiş işə bəraət qazandırmağın ən asan üsuludur (39, 24).

Ərazidə bu gün az sayda da olsa, aşıq yaşamaqda və yaratmaqdadır. Ancaq müasir dövrdə Azərbaycan aşıq ənənə­si zəiflədiyi üçün onlar bizim əvvəllər gördüyümüz aşıqlar deyillər və bu sənətin daşıyıcıları da aşıq sənəti ənənələrindən uzaq düşmüşlər. Türk folklorşünası Hayrettin İvginin fikirlə­rini eynilə bugünkü Azərbaycan, eləcə də Şəki aşıqlarına da şamil edə bilərik: «Bugünkü Türkiyə aşıqları aşıqlıq ənənə­sin­dən get-gedə uzaqlaşmaqdadır. Yeni yetişən aşıqlar aşıq ənənəsini bilmədikləri üçün keçmişdən günümüzə gəlib çatan bu mədəni dəyərləri gələcək nəsillərə ötürmək əksik və yetərsiz qalmaqdadır» (120, 144).

Şəki aşıqlarının əsərləri müxtəlif dövrlərdə toplanılıb çap edilmişdir. O cümlədən AFA-nın Şəki folkloruna həsr olun­muş cildlərində Şəki aşıqlarının – Molla Cuma, Aşıq İs­ma­yıl, Aşıq Musa və Aşıq Camalın şeirlərindən nümunələr, aşıq rəvayətləri və Molla Cumanın yaratdığı «Cəlali Məhəm­məd və Tavat xanım» adlı dastan-nağıl salınmışdır. Biz də ərazidə folklor ezamiyyətlərində olduğumuz zaman az sayda aşıq şeiri və rəvayəti qeydə almışıq.

Ancaq qeyd etmək lazımdır ki, Molla Cuma istisna olmaq­la, bu bölgədə yaşayan heç bir aşığın yaradıcılıq yolu ətraflı toplanılıb tədqiq olunmamışdır. Sənətşünas-alim F.Çə­ləbi bu barədə ürəkağrısı ilə yazır: «Molla Cümə kimi qüdrətli bir sənətkar yoxdan var ola bilməzdi, şübhəsiz ki, onu yetirən zəmin olmalı idi. O da məlumdur ki, aşıq xalqa bağlıdır, çörə­yini xalqdan qazanır. Deməli, Molla Cümənin fəaliyyəti və məşhurlaşması üçün öz kəndində və ümumiyyətlə, Şəki ərazi­sində aşıq sənətinə rəğbət bəsləyən ənənəvi dinləyici kütləsi olmalı idi. Və nəhayət, meydana gələn, yetişən, zirvələşən və məşhurlaşan Molla Cümə səssiz-soraqsız, izsiz-ləpirsiz dün­ya­dan köçə bilməzdi. Mütləq onun ardıcılları olmalı idi. Bəs hanı bu sələflər və xələflər?» (39, 25). Əli­miz­də olan mate­rialların azlığı Şəki aşıq sənəti barədə daha ətraflı söz deməyə imkan yaratmır.

2.3. Şəki ağıları
Azərbaycanın digər regionlarında olduğu kimi, Şəkidə keçi­rilən yas mərasimlərində də ağı demək ənənəsi var. Əra­zidə ağı demək ifadəsi əvəzinə daha çox dil demək ifadəsi işlədilir. Bu ifadəyə bölgədən qeydə alınmış ağı mətnlərində də rast gəlmək mümkündür:
Əzizinəm dilə gəl,

Bülbül olub gülə gəl.

Mən qardaşsız bacıyam,

Dil diyirəm, dilə gəl (8, 312).
Dili, adətən, ölünün yaxın qohumları deyirlər. Bəzən də ölü sahibinə dil deməkdə kömək etməsi üçün yasa xüsusi ağı­çılar da dəvət olunur ki, onlara Şəkinin bəzi yerlərində molla, bəzi yerlərində isə sazanda deyirlər. Prof. Q. Paşaye­vin ver­diyi məlumata görə, Kərkük dolaylarında yas məclislərinə saz­­layan adlandırılan peşəkar qadınlar dəvət olunurlar. Müəl­lif həmçinin qeyd edir ki, İraq-türkman folklorunda indinin özündə belə «ağlamaq» sözünün yalnız qədim «yığlamaq» forması özünü göstərir (92, 79). Müəllifin sözlərinə əlavə olaraq deyək ki, hal-hazırda Şəkinin də bəzi hissələrində (mə­sə­lən, Göynük kəndlərində) «ağlamaq» felinin əvəzinə «yığ­lamaq» işlədilir.

Şəkidə ağılar həm nəsr, həm də nəzm şəklində deyilir. Amma nədənsə, istər Şəki rayonundan, istərsə də digər bölgə­lərimizdən toplanıb çap olunmuş folklor antologiyala­rın­da nəsr formalı ağılara rast gəlmirik. AFA-nın İraq-türkman cildi kitabının ön sözündə türkmanlar arasında nəsr formalı ağılara rast gəlindiyi qeyd edilsə də, onlar antolo­gi­yaya daxil edilmə­yib (91, 7). Həmin antologiyanın «Yas məra­simi» adlı bölmə­sində isə İraq türkmanlarının yas adət­lərindən, eləcə də ağıla­rından bəhs edilir və sonra qeyd edilir ki, sazlamaqdan əvvəl rəhmətə gedə­nin yaşına, peşəsinə, həyatda tutduğu mövqeyi­nə, mənsəbinə, əxlaq və gözəl­li­yinə, boy-buxununa, şücaə­tinə, səxavətinə, şan-şöhrətinə, xeyirxah­lığına uyğun sözlər sadalanır, sonra sazlamaya keçilir. Ancaq tərtibçi burada İraq türkman­larının sazlamalarından yalnız bir cümlə verir:

Oğlu ölən: «Vay balam, vay, mən öləydim…»

Atası ölən: «Vay balam, vay, mən öləydim…»

Anası ölən: «Vay balam, vay, mən öləydim…»

Qardaşı ölən: «Vay balam, vay, mən öləydim…»

və s. deyərlər.

Bundan sonra isə Azərbaycanda da rəhmətə gedənin mə­ziy­yətlərini sadala­yıb ağı demək adətinin olmasından danı­şı­lır və misal verilir: «Açılmayan tüfən­gin, sıyrılmayan xən­cərin öz canına qurban. Ay kimi doğdun, gün kimi batdın, minəndə at bağrı yardın, düşəndə yer bağrı yardın, saydığına salam verdin, saymadığına yan verdin, düşməninə dirsək gös­tərdin, qəniminə qan uddurdun. Altının bədöy atına, çiyninin süzən tüfənginə, tərkinin dolu xurcununa, ağzının kəsərli sözünə anan qurban ay…» (6, 67-68).

Bu ağı nümunəsi eyni ilə M.A.Abbaszadənin «Arvad ağısı» kitabında «yedi» adı altında verilmişdir (3, 16). Kitabın ön sözündə sonralar işıq üzü gör­müş əksər folklor kitablarına salınmış (götürüldüyü mənbə göstərilmədən) bu şivən nümu­nə­sinin ilk dəfə bu kitabda nəşr edildiyi qeyd olunmuşdur (3, 7).

Şəki ərazisindən qeydə aldığımız nəsr formalı olan ağı­lar feli sifət tərkibi şəklində qurulur, sonu isə «laylay» sözü ilə qurtarır: «Zəhmət çekif yurt-yuva salıf, bala böödüf, olar­dan güvənə bilmiyən qızıma laylay! Ay ölümü hasand olan, zulu­mu çox olan, əzyət çekif, eli qavarrı gidən balama laylay! Qucağı qundax görmüyən, beşiyh qırağında oturmuyən, dün­ya­dan yarımçıx gidən qızım, ay laylay! Oğul çiynində get­mi­yən, bala böötmüyən, zəhmət çekif, öy-eşiyh quruf içində otur­­muyən, heş neydən güvənmiyən (sevinməyən) balama lay­lay, ay lay­lay! A bezeyhli beşiyhlər öyünə girmiyən, a bezeyhli beşiyhlərə qundax qoymu­yən qızıma laylay, laylay!» (79).

Ağı söyləmək ənənəsi bütün Azərbaycanda, demək olar ki, eyni olsa da, hər regionun da özünəməxsus cəhətləri vardır. Tutaq ki, Şəkidə nəsr formalı ağılar daha çox feli sifət tərkibi şəklində qurulursa, Bakı ərazisində daha çox I növ ismi birləşmələrdən istifadə olunur. Şəkidə ağının sonu «lay­lay» sözü ilə qurtarırsa, Bakıda ağının sonu daha çox «anan qurban», «vay» kimi sözlərlə tamamlanır: «Enni kürəyivə, uzun boyuva, xumar baxışıva, maral yerişivə, ağıllı danışığı­va, şirin dilivə anan qurban! Gülər üzüvə, mehriban canıva anan qurban! Məni kimə tapşırıb getdin, ay oğul? Oğul çiy­nində getmiyən balam, vay!» (79).

Şəkidə keçirilən yas mərasimlərində daha çox ölünün özü­nü oxşayırlar. Şiə zonalarında isə ölünü oxşamaqla bəra­bər, həm də Kərbala müsibətindən, imam­ların faciəsindən də danışılır.

Bütün regionlarımızdan qeydə alınan ağılara xas bir xüsusiyyət vardır ki, bu da faciədir. Bu cəhət ağıların poeti­kasını müəyyən edir. Ağılarda tez-tez nida və sual intona­si­yaları səslənir. Ağılarda tez-tez rast gəlinən «ay bala», «ay oğul», «laylay», «balama laylay», «vay» və s. bu kimi sözlər dinləyicilərdə emosional tə­siri daha da gücləndirir. Azərbay­canın bütün regionlarından qeydə alınan ağılar üçün, həmçi­nin, bol-bol epitet, sözətrafı cəmlənmələr, mərhumun sir-sifə­tini, boy-buxununu, xarakterinin müsbət cəhətlərini təsvir et­mək xüsusiyyətləri də xas­dır. Türk folklorşünası A.Özdemirin sözləri ilə desək, hər ağı bir romandır. Orada mərhumun əməlləri, qabiliyyətləri xatırlanır. Mərhum beləcə ağılarda yaşamış olur (125, 10).

Qeyd edək ki, Şəki ərazisində yalnız nəsr formalı ağılar deyil, həm də nəzm formalı ağılar – bayatı-ağılar da geniş yayılmışdır:

Qardaş mənim gülümdü,

Gülümdü, bülbülümdü.

Ölür, bacılar ölsün,

Qardaş ölümü zülümdü (8, 312).

Kavavın yanı yandı,

Çöörüldü, yanı yandı.

Can öyündə ciyərim,

Ağzımda dilim yandı (8, 312).

Ərazidə folklor toplayarkən maraqlı struktura malik ağı mətn­ləri ilə rast­laşdıq. Belə ki, ağıların bir qismində nəsrlə nəzm növbələşir. Adətən, belə ağının əvvəlcə nəsr hissəsi deyilir. Sanki nəsrlə deyilən hissə nəzm hissəsinə keçid üçün şərait yaradır. Ağının nəzm hissəsi isə bayatı formasında olur: «Ay Limunət, yasın_ıı verərsan_ı, yeddın_ıı verərsan_ı, düşərsan_ı həyətə, hamını dağıdıf sağa baxar­san_ı, sola baxarsan_ı, öz-özun_ıa qəhərrənərsan_ı, diyərsan_ı, ay Cəbrayil:
Bu bağ bizimiymiş,

İçindəki üzümiymiş.

Hammı dağıldı getdi,

Yıxılan öy bizimiymiş» (79).

Bəzən yas mərasiminə gələnlər bir neçə il əvvəl vəfat etmiş yaxınlarını da təzə ölüyə qatıb ağlayırlar: «Qanı çöllərə dağılan qardaş, al qanı xırman olan qardaş. Xırman qanı göl olan qardaş, laylay qardaş, a laylay. Vay-vay dimiyın_ı, laylay diyın_ı buna, gör bunu kimnərə tay eliyirəm? Unnan da doy­məsə, Əhmədə tay eliyirəm. Unnan da doyməsə, Nərgizi qatıf buna ağlıyirəm» (79).

Köhnə ölünü təzə ölüyə qatıb ağlamaq adəti tək Şəkidə deyil, ətraf rayon­larda da mövcud olmuşdur. Bu fikri Balakən rayonundan qeydə alınmış bir nümunə də təsdiq edir:

Bura niyə gəlmişəm,

Diyə-gülə gəlmişəm.

Sənin meyduu mən

Meyidimə qatıb, ay bala,

Ağlamağa gəlmişəm (17, 62).
Bəzən ağıda onu söyləyənin ağır və əzablı ömür yolu təsvir olunur. Sanki ağı söyləyənin əlinə öz dərdlərini demək üçün imkan düşür. Türk folklorşünası A.Öz­dəmir bu haqda be­lə yazır: «Ağıçı deyəcəklərini ağı ilə söyləyir. Burada ağı bir bəhanədir. Ağıçı keçmişi, gələcəyi ortaya tökür» (126, 11): «Öy-eşiyh tihdim, bi məkana çıxa bilmədim. Heç kesi mənim kimi olmasın. Bi oğlum ölüfdü, bi dənə də qızım. «Ana, ep­beyh» diyə-diyə. «Ata, çöreyh» diyə-diyə, acinnən öl­dülər, üre­yim çox zəyif oldu. İllərnən xəsdə oldum. Bir zalım qay­nanıyə, qaynatıyə gəlin oldum. Nə gəlinnığım bilin­mədi, nə qocəlığım, nə cavannığım. Öylər tikif, eşiyh­lər tikif, balaları böödüf, şükür eliyən vaxı eli qızıl bileyhli yiyəm öldü. Gənə də helə fəqir, zulumnan, bavat ömür-gün sürüyəm. Öylər tikif, bağlar saldıx, güvənə bilmədıx. Heç də bizim dizimizə su gəl­mədi. Azar-bezarnan oynədıx. Bi məkana çıxa bilmədıx. Gənə də Allahdan razıyəm. Allah büyünnən sora balalarıma pis işdər qismət eləməsin. Allah ölüm verəndə anıyə versin, balıyə verməsin. Allah heç ananı baladan ötəri göynətməsin» (79).

Onu da qeyd edək ki, sadə camaatın dediyi ağılarla sa­zan­da və mollaların söylədiyi ağılar xeyli fərqlənir. Sadə insanın dediyi ağı mətni öz təfəkkürünun məhsulu olub, ifa prosesində yaranır. Burada, adətən, mərhumun zahiri görkə­min­dən, davranışından, faciəli ölümündən və s. bəhs olunur. Rus folklorşünası A.Q.Samoşkinin sözləri ilə desək, söyləyi­ci­nin fərdiliyi ağı kimi ənənəvi janrda öz əksini tapır (144, 14). Sazanda və mollalar isə Yunus İmrənin, Süleyman Çələ­binin, İbrahim Həqiqinin qəsidələrindən istifadə edirlər. Yas aparan mollalarla söhbətimiz zamanı məlum oldu ki, onlar bir qəsi­dəni bir neçə yas mərasiminə uyğunlaşdırıb söyləyirlər. Söy­ləyicinin verdiyi məlumata görə, aşağıdakı mətn parçası Yunus İmrəyə məxsusdur və «Ana haqqında qəsidə» adlanır:

…Anam laylay, anam laylay,

Çox odlara yanan laylay.

Fələyh saldı səni dərdə,

Bizi qoydun yaman dərdə.

Gedib yatdın quru yerdə,

Anam laylay, anam laylay (79).

Söyləyicinin dediyinə görə, bu qəsidədəki «anam lay­lay» ifadəsi mərhumun kimliyindən asılı olaraq «bacım lay­lay», «atam laylay», «qardaş laylay» və s. kimi də əvəzlənə bi­lər. Yas aparan molla yalnız ölüyə xitabən söylədiyi qəsidə­lər­lə kifayətlənmir, dini və fəlsəfi məzmunlu qəsidələr də deyir:
İlahi, cənnət evinə gedənlərdən

Eylə bizi, eylə bizi.

Qəbr evində cəmalını görənlərdən

Eylə bizi, eylə bizi (79).

Və ya:
Qələm aldım əlimə, aləmə cahan, dastan yazıram.

Bu dünyanın, varın axırını bədnam yazıram... (79).

Qeyd edək ki, ərazidə ağı demək üçün xüsusi ağıçıların dəvət olunması son dövrlərin məhsuludur. Əvvəllər Şəki yas­larında ağını ölünün yaxın qohumları, qonşuları, kənd camaatı deyərdilər. Son illərdə ənənəvi Şəki yasları sıradan çıxmaq­dadır. Ənənəvi yas mərasimlərini «kolxoz bazarı» (Sovet döv­rün­də kənd camaatının öz məhsullarını satmaq üçün get­dikləri bazar) adlandıran mollalar yasa yeni quruluş verməklə bu prosesi bir az da sürətləndirirlər.

2.4. Nağıllar
Şəki ərazisindən 73 nağıl süjeti qeydə almışıq (79). Əra­zidən qeydə aldığımız nağıllarda da arxaik dünyagörüşü ilə bağlı süjetlər öz varlığını qoruyub saxla­maqdadır. Şəkidən qeydə aldığımız «Yazıya pozu yoxdur» adlı nağılda padşah eşidir ki, kasıb bir sığırçının (naxırçının) qızını onun oğluna qismət yazdılar. O, pul verib körpəni valideynlərindən alır və aparıb bir ağacın qoquşunda (koğu­şunda) qoyur ki, qurd-quş yesin. Yaxınlıqda da bir çoban sürü otarırmış. Hər gün sürüdən bir keçi ayrılıb gedir, həmin uşağı əmizdirib qayıdır.

Türk mifologiyasına görə, ağac müqəddəsdir. Əski inam­­­­larda ağac anadır, övlad verəndir. Buna istənilən qədər misal göstərmək olar. Oğuz Kağan ikinci arva­dını ağac oyuğunda tapır (33, 126). Basat öz soykökünü belə təqdim edir: «Anam adın sorar olsan, Qaba Ağac, Atam adın sorar olsan, Qoğan Aslan» (67, 200). Türk xaqanlarından biri olan Buğu Təkinin də anası ağacdır (115, 31).

Əski türk dünyagörüşünə görə, ağac həm də himayəçi­dir. «Mersinner güzeli» adlı Kıbrıs masalında tufanın kimsə­siz vadiyə atdığı qız bir mərsin ağacının oyuğunda sığınacaq tapır (124, 21).

Buna görə də bizim qeydə aldığımız «Yazıya pozu yox­dur» adlı nağılda uşağın ağac koğuşuna qoyulması təsadüfi deyil.

Keçi də türk mifologiyasına görə, bir sıra atributlara malik­dir. Bu atribut­lardan biri də himayəçilikdir. «Koroğlu» dastanının türkmən və qazax variantla­rında – «Goroğlu»da da keçinin bu atributu ilə rastlaşırıq. Qazax variantına görə, Goroğlu qəbirdə doğulur və yaxınlıqda yaşayan bir qarının ağ keçisinin südü ilə bəslənir. «Koroğlu»nun türkmən variantın­da çoban sürüdən hər gün qaçan keçini izləyəndə görür ki, keçi qəbiristanlığa qaçıb bir qəbrin başında mələdi və qəbir­dən çıxan uşaq keçini əmməyə başladı (97, 101-103).

Ərazidən qeydə alınmış nağıllardan 33-nün Aarne-Tomp­son kataloqunda qarşılığı yox­dur. Qalanları beynəlxalq kataloqda aşağıdakı nömrələrdə verilmiş süjetlərdir.

Heyvanlar haqqında nağıllar. 55 (Şərikli göl), 62 (Hey­van­lar arasında sülh), 103 (Pişik və vəhşi heyvanlar), 117* (Uğursuz təqlid).

Sehrli nağıllar. 300 (Suyun qabağını kəsmiş əjdaha), 301A (Məlik­məm­məd), 402 (Gəlinlərin sınanması), 400 (Ər itmiş arvadını axtarır), 449 (Gül Sənavərə neylədi), 451 (Yed­di qardaş, bir bacı), 465C (Gülüqahqah), 513 (Altı qeyri-adi yoldaş), 533 (Səbr daşı, qın bıçağı), 545B (Armudan bəy), 560 (Sehrli üzük), 563 (Qeyri-adi hədiyyə), 613 (Xeyir və şər), 655 (Ağıllı qar­daş­lar), 707 (Uşağın dəyişdirilməsi).

Dini nağıllar: 752 (Musa peyğəm­bə­rin Allahlığı), 756C (İki böyük günahkar), 759B* (Peyğəm­bər Allahı haqsızlıqda günahlandırır), 808A (Yaxşı ilə yamanın ölümü), 810B (Yu­xuya qalmış ilan), 828*** (Bir qıza üç elçi), 830 (Qismətsiz tikə), 839 (Bir günah ardınca başqasını gətirir), 841 (Verən Allahdır).

Novellavari nağıllar: 882 (Sədaqətli arvad), 893 (Dos­tun sınanması), 910 (Elmin başı da səbrdi, sonu da), 910C (Bir iş görəndə axırını fikirləş), 911* (Gədədən pul istəmə, atını başqasına vermə, arvadı atası evinə getməyə qoyma), 921F (Qaz göndərsəm yola bilər­sənmi?), 930A (Təyin olun­muş arvad), 948B (Ailə üzvlərinin itirilməsi), 934 (Təyin olun­muş ölüm), 934B (Oğlanı nikah gecəsi ilan çalır), 945 (Ağıl və bəxt), 950 (Usta və şəyird), 981 (Qocaların öldü­rülməsi), 983 (Quş sümüyündən ev).

Axmaq şeytan haqqında nağıllar. 1012 (Uşağın səsini kəs), 1013 (Dəli qardaş anasını çimizdirir), 1029 (Ağanın arvadı qu quşunu yamsılayır), 1120 (Ağa keçəli çaya atmaq istəyir), 1149 (Uşaqlar div əti istəyir), 1164 (İlan deyingən arvaddan qorxur).

Lətifələr. 1380 (Gom-gom piri), 1430 (Puç olmuş xəyal­lar), 1585 (Aldanmış vəkil), 1457 (Pəltək bacılar), 1525C (Mat qalmışam), 1535 (Bahalı dəri), 1537 (Ölü bədən), 1539 (Poçtalyon dovşan) 1641 (Yalançı falçı), 1643 (Dəli kəsəyənə ət satır), 1653 (Dəli və ağıllı qardaş), 1660* (Cəsarətli bos­tançı), 1725 (Keçəl və darğa), 1536B (Xortlamış ölü), 1626 (Çörək kimə çatır).^*

Süjet göstəricilərindən də göründüyü kimi, ərazidən top­lan­mış nağıllarda kontaminasiya hadisəsi azdır. Nağıllarda kontaminasiya hadisəsinin azlığı, ehti­mal ki, hal-hazırda re­gion­da nağıl söyləmə ənənəsinin öləziməsi ilə əlaqədardır.

2.5. Şəki lətifələri
Şəki ruhunun komik gücü özünü lətifə janrında göstərir. Azərbaycanın heç bir bölgəsində lətifə bu qədər aktiv deyil. Prof. T.Hacıyev haqlı olaraq qeyd edir: «Lətifə şəkili düşün­cə­sinin gündəlik istehsalıdır. Bu istehsal prosesi arasıkəsil­məz­dir. Bu istehsalda bütün şəkililər iştirak edirlər – uşaq da, böyük də, qadın da, kişi də, savadlı da, savadsız da. Ata-baba­dan lətifəni eşitməyə adət etmişik. Şəki­də lətifəni gözünlə görürsən. Adi hal-əhval tutma zamanı, xeyir-şər söhbətlərində (bəli, məhz yas mərasimlərinin gedişində də) lətifə yaranır. Heç nədən lətifə düzəldirlər. Yumorda, zarafatda şəkiliyə qa­lib gəlmək olmaz – bu sənətin ustası şəkililərdir» (54, 20). T.Hacıyev Şəki folklor mühitində lətifənin yerini kifayət qə­dər aydın ifadə etmişdir.

Ərazidən toplanmış lətifələrin bir qismi Molla Nəsrəd­din lətifələridir. Bu lətifələr Şəkidə Molla və yaxud Molla Nəsrəddin adı ilə danışılır: «Çuvala lampa suşəsi doldurub bazara satmağa gətirmiş Molla köhnə bir dostu ilə rastlaşır. Dostu gəlib mollaya çatan kimi çuvala bir təpik vurub satma­ğa nə gətirdiyini soruşur. Möhkəm pərt olan molla deyir ki, «dəə heş nə» (79).

Bir qisim Molla Nəsrəddin lətifələri də var ki, bunlar artıq Şəki lətifələrinin müxtəlif qəhrəmanlarına – Hacı dayıya, Mirzə Abdulcabbara və başqalarına transforma­siya olunmuş­lar. «Molla və ayı» adlı lətifə süjeti Şəkidə «Ayının armud payı» adı altında Hacı dayının başına gələn əhvalat kimi danışılır.

Molla Nəsrəddin lətifələri ilə Şəki lətifələrini müqayisə edərkən Molla Nəsrəddin süjetli lətifələrin bölgədə Molla Cumaya transformasiya olunması hal­ları ilə də üzləşdik: «Bo­yaqxana dükanı açıb boyaqçılıq etməyə başlayan Mollanı ələ salmaq istəyən şəxs ona parça gətirib deyir ki, bu parçanı elə rəngə boya ki, o rəngdən dünyada olmasın. Molla cavab verir ki, yaxşı, boyayaram, amma sən elə gün gəl ki, nə şənbə olsun, nə tək olsun, nə çərşənbə olsun, nə cümə axşamı olsun, nə də cümə günü olsun» (85, 293).

Şəkidə bu lətifəni belə bir variantda qeydə aldıq: «Aşıq Ələsgər Molla Cu­manı bağlamaq üçün ona qufullama (Şəkidə aşıq şer şəkillərindən biri olan qıfıl­bənd qufullama adlandırı­lır) yazıb göndərir ki, mənə bir inək al, nə ağ, nə qır­mızı, nə sarı, nə qara, nə ala olmasın. Cuma dayı ona belə bir cavab yazıb gön­dərir: İnəyi almışam, gəl apar. Bazar gəlmə, bazar ertəsi gəlmə, xas (çərşənbə axşamı) gəlmə, çərşəmmə gəlmə, cuma gəlmə, adına gəlmə, şənbə gəlmə. Qalan nə vaxt istə­yirsən, gəl apar» (79).

Az sayda Şəki lətifəsi də vardır ki, onlar da Bəhlul Danəndənin adı ilə bağlıdır.

Şəkidə baməzə adamlar çoxdur. Maşax İsfəndiyar, Mir­zə Abdulcabbar və s. Yeri gəlmişkən onu da qeyd edək ki, Şəkinin daha bir lətifə qəhrəmanı da (əslində şəkililərin əksə­riyyəti lətifə qəhrəmanı ola bilər) bizim tərəfimizdən aşkar edilmişdir. Şəkinin Cumakənd adlı ərazisində Bayram müəlli­min adına söylənən lətifələr çox məşhurdur (79). Amma Şəkinin əsas gülüş qəhrəmanı Hacı dayıdır. Hacı dayı iti ağlı, hazırcavablığı ilə məşhurdur: «Gəncə xanına qonaq gedən Şəki xanı Hacı dayını da özü ilə aparır ki, qonaqlıqda məzəli lətifələrlə adamları əyləndirsin. Hacı dayı itini də özü ilə aparır. Gəncə xanı qonaqları adamları ilə qarşılayır. Onların arasında bir nəfər erməni də varmış. Gəncə xanının çoxsaylı itləri Hacı dayının itini görən kimi ona hücum edirlər. Erməni Hacı dayıya yaxınlaşaraq onun itinə işarə edib, istehza ilə deyir: «Mollanı itlər boğur, Hacı, kömək eləsənə». Hacı dayı: «O qədər keşişin içində mollanın nə işi var ki, hələ onu boğurlar da», – deyə cavab verir» (10, 207).

Hacı dayı ilə bağlı lətifələrin yayılma arealından danı­şar­kən onu qeyd etmək lazımdır ki, bu lətifələr Şəki şəhərinin özündə daha geniş yayılmışdır. Hacı dayının lətifələri daha çox gənclər və orta yaşlı nəslin nümayəndələri arasında populyardır.

Onu da qeyd edək ki, şəkilinin, Hacı dayının adı ilə bağ­lı söylənilən lətifələr digər bölgələrimizdə də geniş yayılmış­dır (9; 302-303, 313).

Bir qisim lətifələr isə adsız – qeyri-müəyyən şəxsli ləti­fə­lərdir. Bu lətifələr biri, birisi, bir kişi və s. ifadələrlə baş­lanır. Həmin lətifələrin bir qismi orijinal süjetə malik olsa da, bir qisminin yenə də Molla Nəsrəddinin adı ilə bağlı lətifə süjetləri olduğunu görürük.

Ərazidə yayılmış lətifələrin böyük bir qrupunu da etno­qrafik lətifələr təşkil edir. Etnoqrafik lətifələrin özlərini də iki yerə ayırmaq olar: a) Şəki əhalisinin məşğuliyyətini və mədə­niy­yətini özündə əks etdirən lətifələr; b) Etnoqrafik qarşı­laşdırmaları özündə əks etdirən lətifələr. Bu lətifələrdə hansı tərəfin qalib çıxması isə onu söyləyənin özünün haralı olma­sın­dan asılıdır.

Şəki lətifələrinin bir qisminin mövzusunu dini qarşılaş­dırmalar (sünnü-şiə) təşkil edir. Bu lətifələr haqqında da I fəsildə danışıldığı üçün burada yalnız adını qeyd etməklə kifayət­lənirik.

Ərazidən toplanmış lətifələrin bir qismi də polietnik lətifələrdir. Bu sırada ləzgilərlə bağlı yaranmış lətifələr üstün­lük təşkil edir. Sovet dövründə, xüsusilə də XX əsrin 50-ci illərindən başlayaraq ləzgilərin Şəkiyə və ətraf rayonlara axını baş­landı. Bu axınların təşkil olunmasının əsas səbəbi görünür ki, bölgədə etnik tərkibin dəyişdirilməsi istəyi ilə bağlı ol­muş­dur. Onların bir qismi Şəki şəhərində və kəndlərdə yerləş­diril­miş­dir, bir qismi isə yaşayış olmayan boş sahələrdə məskun­laşdırıl­mış­dır. Boş sahələrdə məskunlaşdırılan ləzgi­lə­ri yerli əhali qutan­lar adlandırır. Polietnik lətifələrin Şəkidə ya­yılması ləzgilərin əraziyə bu axınları ilə bağlı deyil. Çünki şə­kili ləzgini əvvəl­dən də yaxşı tanıyırdı. Amma son axınlar bu lətifələrin Şəkidə aktivləşməsinə səbəb olmuşdur. Bu lə­ti­fə­lərin özlərini də iki qrupa ayırmaq olar:

Birinci qrup lətifələrdə daha çox iki ləzgi qarşılaşdırılır. «İki ləzgi rastlaşır. Biri o birinə deyir ki, mən ildə bir dəfə – dağdan düşəndə çimirəm. İkinci ləzgi ildə iki dəfə – dağa qalxanda və dağdan düşəndə çimdiyini deyir. Əvvəlki ləzgi ona öz təəccübünü belə bildirir: Sən laf su quşudu ki...» (79).

İkinci qrup lətifələrdə isə Azərbaycan türkü ilə ləzgi qarşılaşdırı­lır və üstünlük Azərbaycan türkünə verilir: «Ləzgi evinə qonaq gələn azərbaycanlıya çay gətirir. Qənd çox xırda doğrandığı üçün o, hər dəfə 3-4 qəndi birdən götürür. Höv­sələsi daralan ləzgi tez reaksiya verir: «Sizdə ölünü neçə-neçə qəbrə qoyur­lar?» Azərbaycanlı söz altında qalmır: «Böyük olanda bir-bir, uşax-muşax olanda üç-üç, dört-dört» (79). Bu lətifənin Göy­çədən qeydə alınmış variantında isə lətifə qəhrəmanla­rı­nın milliy­yəti verilmir (7, 572). AFA-nın Şəki cildlərinin birində «Hacı dayı biçində» adlı lətifə verilmişdir. Həmin lətifədə Hacı dayı çolpanı tək yemək üçün yoldaş­larına kələk gəlir. Onları yuxuya verib çolpanı tək yeyir (8, 222). Bu lətifənin bir variantı da bizim tərəfimizdən qeydə alınmışdır. Orada Hacı dayını musurman, yoldaşlarını isə er­mə­ni və cuhud əvəz edir. Əvvəlki lətifədə qalib Hacı dayı­dırsa, bizim qeydə aldı­ğı­mız lətifədə qalib musurmandır (79). Buradan belə bir nəti­cə­yə gəlmək olar ki, polietnik lətifə adi lətifəyə və yaxud da əksinə çevrilə bilər.

Polietnik lətifələrin bir qismində Azərbaycan türkünün yerini şəkili tutur: «Rus, gürcü, ləzgi və şəkili təyyarədə ge­dirlər. Rus «Bundan bizdə çoxdu», – deyib əlindəki samaqonu pəncərədən yerə atır. Gürcü də bir şüşə çaxırı yerə atıb eyni sözləri təkrar edir. Əlinə heç nə keçməyən şəkili də ləzgini götürüb yerə atır və deyir: «Bunnan da bizdə çoxdu» (79).

Ərazidə yayılmış polietnik lətifələrin daha bir qismini də layış lətifələri təşkil edir. Bu lətifələrin qəhrəmanları Şəki­nin Baş Layısqı və Aşağı Layısqı kəndlə­rinin sakinləridir. An­caq layış lətifələri yaxşı toplanmadığı üçün onlar haqqında geniş bəhs edə bilmirik.

Polietnik lətifələrin transformasiya imkanları genişdir: lətifə Şəkidə ləzginin, layışın, Laçın zonasında kürdün, Lən­kəran bölgəsində isə talışın və s. adına danışıla bilər: «Bir azərbay­canlı yolnan gedərkən çayda pişiyini çimizdirən ləzgi ilə rastlaşır və ona pişiyi incitməməyi məsləhət görür. Ləzgi azərbaycanlının məs­lə­hətinə əhəmiyyət vermir. Azərbaycanlı geri qayıdanda ləzgini ölmüş pişiyin ya­nın­da oturub ağlayan görür və deyir: «Saa didim axı, pişiyh ölər, yuma, burax». Ləzgi ona belə cavab verir: «Yuyanda yox, sıxanda öldü» (79). Bu lətifənin Zəngəzur bölgəsindən qeydə alınmış varian­tında ləzgini kürd əvəz edir (37, 229).

Ərazidə yayılmış lətifələrin bir qismi isə müxtəlif məra­simlər haqqında söy­lə­nən lətifələrdir (Novruz, pir ziyarə­ti, tas­qur­ma və s.). Ərazidə vaxtilə mövcud ol­muş mərasim­lərin əksə­riyyəti ya sıradan çıxıb, yaxud da onlar əvvəlki dəbdəbə ilə keçi­ril­mir. Bu qrupa aid olan lətifələr həmin mərasim və məclislər haqqında bu gün bizim üçün qiymətli fakt­ları qoruyub saxlayır. Onlardan yeri gəldikcə bəhs edəcəyik.

Şəkidən toplanmış bəzi lətifələr kompozisiya baxımın­dan kumilyativ nağıl şəklində qurulmuşdur. Bu maraqlı folk­lor hadisəsini ilk dəfə sənətşünas alim F. Çələbi görmüşdür. O yazır «...lətifənin kumilyativ nağıl formasını mənim­sə­məsi çox maraqlı və nadir folklor hadisəsidir» (39, 12). F.Çələbi lətifənin kumil­yativ nağıl formasında verilməsinə aid yalnız bir misal gətirir. Daha bir nümunə də bizim tərəfimizdən toplanmışdır (79).

Ərazidə həmçinin müxtəlif elmi-texniki yenilikləri və müxtəlif tarixi hadisə­lə­ri­ özündə əks etdirən lətifələrlə də tez-tez rastlaşmaq mümkündür.
2.6. Paremioloji vahidlər
Şəki folklorunun mühüm bir hissəsini də paremioloji vahid­lər təşkil edir. Rayonun ərazisindən xeyli sayda tapma­ca, təmsilcik, atalar sözü, qarğış, alqış, yasaq, inam, ovsun, bazar ifadələri və s. kiçik janrlar qeydə alınmışdır.

Tapmacalar Şəki ərazisində ən geniş yayılmış pare­mio­loji vahidlərdən biridir. Ərazidən qeydə alınmış tapmacaların bir qismi ümumazərbaycan tapma­caları kimi nəzm formasın­da söylənir:
Əjdahanın qırx dişi,

Meşədədir hər işi,

Sığallamax vərdişi – daraq (10, 68).

Tapmacaların bir qismi nəsr şəklindədir: «Mən baxıram, o qaçır» – qulaq (8, 430); «Ağac başında bəy xonçası» – xur­­nik (10, 73).

Qeyd edək ki, nəsr formasında söylənilən tapmacaların da bir qismi qafiyə­lənir: «Mən çulliyirəm, o tulliyir» – sac və çörək; «Babam atdan düşdü, donu bəntdən düşdü» – yaşıl qərzək­li qoz (10; 84 ,90).

Şəki ərazisindən qeydə alınmış tapmacaların müəyyən bir qismi isə bayatı formasındadır:

Başı qarnına girir,

Belində daş gəzdirir.

Tapın görək o nədir,

İlan başın əzdirir – tısbağa (8, 33).

Bu regionda bir əşyaya aid iki, üç, bəzən də daha çox tapmaca mətni ilə rastlaşmaq mümkündür:
Kolun üstündə qarğa,

İçi dolu qorğa (8, 427);

Üstüm qızıl,

Buğdam ağ (8, 431).

Yuxarıda verilmiş hər iki tapmacanın cavabı «itburnu»­dur.

«Bi öküzüm var, quyruğunnan tutmasam, girmiyi ağı­la»; «Dolu gidiy, boş qəyidiy» (79).

Qazan qarası, dəmir parçası,

Onu tapmayan şeytan balası (10, 83).

Hər üç tapmacanın cavabı «qaşıq»dır.

AFA-nın Şəki cildlərində (IV və VI cildlər) 17 tapma­canın cavabı «günəş», 6 tapmacanın cavabı «su», 5 tapma­ca­nın cavabı «nehrə», 7 tapmacanın cavabı «qoz», 7 tapmacanın cavabı «od»dur və s. Bəzən bir tapmacada 2, 3, hətta 4 əşyanın əlaməti verilir:

Haqq yapıb yapısını,

Dəmir açar qapısını – qarpız və bıçaq (10, 80);

Can can üstə,

Can da dəmir üstə – adam, at və nal (10, 77);

Yumru top,

Üstü çöp.

Çöpün üstü meşə,

İçini çaqqallar eşə – qarın, baş, saç və bit (10, 89).

Bəzən bir tapmacanın iki cavabının olması halı ilə də üzlə­şirik: «Yol içində yoğun abay» (79). Bəzi söyləyicilər bu tapmacanın açmasının «təndir», bəziləri isə «ilan» olduğunu söylədilər.
Uzun qız uzanar,

Özünə paltar (yaxud köynək) qazanar (79).

Bu tapmacanı da iki cür cavablandırırlar: «oxlov» və «qarğıdalı».

Ərazidən qeydə aldığımız tapmacaların bəzilərində bir söz dəyişilirsə, cavab da dəyişilir: «Mən gidiyəm, özü də gidiy» (79). Bu tapmacanın cavabı «kölgə»dir. «Mən gidi­yəm, özü qalıy» (79). Bu tapmacanın cavabı isə «ayaq izi»dir.

Şəki ərazisində elə tapmacalar da deyilir ki, dinləyici sanki riyazi məsələ ilə üzləşir: «Göydən gidiy qazdar. Yerdə də oluy bi dənə axsax qaz. Yerdəki axsax qaz diyi ki, eheyyy.... göydən gidən 100 qaz, məni də götür, ol düz qaz. Göydeyi qazdar diyi ki, biz 100 döyülux, bi bizi qədər, bi bizim yarımız qədər, bi də yarımızın yarısı qədər, bi də sən axsax qaz olanda 100 qaz bitiy. Di görüm, göydən gidən neçə qaz oluy?» (79).

Tapmacanın cavabı 36 qazdır. Hesablama apardıqda cavabın düz olduğunu görürük: 36+36+18+9+1=100

Bu tapmacanın başqa bir variantı isə Azərbaycan folk­loru antologiyasının (IV cild, Şəki folkloru) «Açmacalar» bölməsində verilmişdir:
Göydə gedən yüz qaz!

Nə deyirsən, yalquz qaz?

Bizə bizcən də gərək,

Dörddə birimizcən də gərək,

Sən də bizim içimizdə,

Onda olluq yüz qaz? (8, 436).

Onu da qeyd edək ki, bu tapmacanın cavabı «63 qaz» verilmişdir. Ancaq hesablama apardıqda bu cavabın səhv olduğu meydana çıxır. Görünür, texniki xəta üzündən 36 rəqəmi tərsinə – 63 kimi verilmişdir.

Cəsarətlə demək olar ki, atalar sözləri Şəkidə ən geniş yayılmış folklor janr­larından biridir. Şəkililər ünsiyyət zamanı atalar sözü və məsəllərsiz keçinə bilmir: «Allah camışə qənət verseydi, uçməmiş dam qalmazdı»; «Az yi, həməşə yi»; «Ol­max oyun gösdərər»; «Ağzın_ıı işə salıncə, başın_ıı işə sal» (79). Elmi-texniki tərəq­qi əksər folklor janrlarının yayılma arealını məhdudlaşdırsa da, atalar sözlə­rinə o qədər də ciddi ziyan vura bilməmişdir. Gündəlik danışıqda, adi söhbət­lərdə atalar sözlərinə tez-tez müraciət olunur. Bu da atalar sözlərinin ya­şamasına şərait yaradır. Nümunələrə baxaq: «Düyümüz, əti­miz olseydi, qonşudan yağ da alıf aş bişirərdox» (79). Şəkidə işlənən bu ironiya məzmunlu atalar sözünün Bakı variantı daha əhatəlidir: «Unumuz, yağımız olsaydı, halva çalardıx. Doşab yoxdu, vay tava dərdi!» (79).

Bir qədər giley-güzar məzmunlu başqa bir atalar sözü­nün isə əlimizdə 4 variantı var. Bunlardan ikisini Şəki­dən, ikisini isə digər regionlarımızın sakinlə­rindən qeydə almı­şıq: «Dədəsinnən nə yarıdım, balasınnan nə yarıyim; Dədə­si­n­nən yarımışdım, qalmışdı balası» (Şəki); «Atasınnan gül dərdim, balasınnan da gilab (gülab) çəkərəm» (Salyan); «Atasınnan gül dərmişəm, balasınnan da reyhan dərərəm» (Göyçə) (79).

Ərazidə yayılmış atalar sözlərinin bəzilərinin yaranma səbəbləri müəyyən bir etnoqrafik hadisə ilə bağlıdır. Məsələn: «Atalığı (süd pulu) çox olan qız urvatdı (hörmətli) olar» (79).

Şəkidə toya yaxın oğlan evi qız evinə «atalıx» gətirir. Bu zaman qız evi çalışır ki, bu pul çox olsun. Oğlan evi isə müəyyən bəhanələrlə məbləği aşağı salmağa çalışır. Bu atalar sözündə həmin etnoqrafik hadisəyə işarə olunur.

Ərazidə yayılmış paremioloji vahidlərin bir qismini də təmsilcik (pabasinka) janrı təşkil edir. Təmsilciklər həm mo­no­loq, həm də dialoq şəklində deyilir: «Ağ hörümçəyh diyi: «Məni görüf öldürəən qardaşı ölsün». Qara hörümçəyh diyi: «Məni görüf öldürmüyəən qardaşı ölsün» (79);

– A dəvə, hardan gəlisan?

– Arçənnən.

– Oxşuyü haçə-paçannan (79);
Ərazidən toplanmış təmsilciklərdə də Şəki yumoru özü­nü göstərir:

– Nuru öydədi?

– Arvadı da öydədi.

– Bu oldu nur-əla nur (10, 66).

Şəki folklorunun mühüm bir hissəsi də qarğışlardır. Bölgədə yayılmış inama görə, nə vaxt gəldi, qarğış qarğamaq olmaz, çünki «saatın açıq» vaxtı olur və həmin vaxt deyilmiş qargış, doğrudan da, yerinə yetə bilər. Digər bir inama görə, atanın övladına etdiyi qarğış hökmən həyata keçməlidir. Ana qarğışının isə qabağını süd tutur. Deyirlər, qarğışın iki ucu var. Haqsız söylənmiş qarğış onu söyləyənə zərər verə bilər. Şəkidə qarğışla bağlı belə ifadələr də işlənir: «Yanıf qarğı­yirəm»; «Sinəmi gerif (gərib) qarğiyirəm» (79). Yəni nahaq söz, haqsız hərəkət bu şəxsi o qədər yandırıb ki, o, ürəkdən gələn səslə qarğış tökür. Ərazidə yayılmış inama görə, belə vəziyyətdə deyilən qarğış böyük faciələrə səbəb olur.

Tez-tez qarğış deyən, bəd-dua yağdıran adamlara «Ağ­zın_ıan çıxıf qoynun_ıa tökülsün» (79); «Qarğışın cil oluf canaa yapışsın»; «Qarğışın qaya başına, tuma­nın_ı paya başına» və s. kimi cavab verirlər (10, 108).

Ərazidən qeydə aldığımız qarğışların bir qismində kökü çox qədimlərə gedib çıxan arxaik inamlarla rastlaşırıq: «Sən ölsan_ı, göy keçi qurban kesərəm» (79). Göy rəngin türk mifo­lo­giyasında özünəməxsus yeri var. Göy rəng sakraldır, tanrı­nın, göyün rəmzidir. Göy keçi, göy at, göy (boz) qurd türk mifo­logiyasında tez-tez rast gəlinən mifoloji obrazlardır.

Atalar sözlərində olduğu kimi, qarğışların da bir qismi özündə birbaşa müəy­­yən etnoqrafik hadisəni əks etdirir: «Şa­xın_ı qara bezənsin». Azər­bay­ca­nın­­ bir çox regionlarında ke­çi­rilən toy mərasimlərində şax bəzəyirlər. Amma bu adət Şə­kidə yoxdur. Müraciət etdiyimiz bütün söyləyicilər, bu barə­də bir şey bilmədik­lərini söylədilər. Bu qarğış göstərir ki, keç­miş­də Şəki toylarında da şaxbəzəmə adəti olmuşdur (100, 101).

Rayonun ərazisində toy günü gəlin düşən otağın qapısı bağ­lı olur. Gəlin ayağı altında qoyulmuş boşqabı sındırdıqdan sonra qapının cəftəsini açıb içəri gir­mə­lidir. «Səni görüm, öylə­rə gidif qapılar aşmiyəsan_ı» (100, 103) qarğışı bu hadi­sə ilə bağ­lı­dır.

Şəki toylarının sonunda bəyi və yançılarını (sağdış, sol­dış) ayaq üstə saxlayıb boynuna irət (kələğayı) və müxtəlif par­çalar salırlar. Buna «beydurması» deyir­lər. Bu zaman bəy və yançılar üzü qibləyə dayanmalıdırlar. Aşağıdakı qarğışlar hə­min etnoqrafik hadisədən xəbər verir: «Səni görüm, qivliyə bey durmuyəsan_ı»; «Boynun_ıa irət salınmasın» və s (79). Sonuncu qarğışın «Üzun_ıa irət salınmasın» variantı da var (79). Ərazidə son zamanlaradək gəlin evdən çıxarkən üzünə irət salınardı.

Şəki ərazisində bayatı şəklində olan qarğışlarla da tez-tez rastlaşmaq olur:
Məni yandıran yansın,

Yanan çırağı sönsün.

Mən qarğış bilmənəm,

Külü-külfəti yansın (79).

Ərazidə «mıx çaxmaq» adlı bir qarğış icra etmək aktı da var. Nəyisə oğurlanmış, nahaq böhtana düşmüş və ya digər bu kimi səbəblərdən əziyyət çəkən şəxs Pir babaya gedir və ona əziyyət verən adamı nəzərdə tutaraq oradakı ağaca bir mıx vu­rur. Onda günahkarın başına o qədər bəlalar gəlir ki, o özü gəlib mıxı sancan şəxsdən üzr istəyir və gedib mıxı çıxart­ma­sını xahiş edir. Mıxı hər şeyə görə çaxmırlar. Bu, nadir hallarda baş verən hadisədir. Çünki deyirlər, mıxın iki ucu var. Nahaq çaxılmış mıx sahibinə zərər toxundura bilər (79). Bu akt «Şəki-Zaqatala folkloru» kitabında «qadax çaxmaq» adlanır (17, 17).

Rayonun ərazisindən xeyli sayda alqış da qeydə alın­mış­dır. Qarğışdan fərqli olaraq, alqışı tez-tez etmək lazımdır. Çünki alqış haqqında da «Saatın açıx vaxdı var» ifadəsi işlə­di­lir. Bununla belə, alqışın səhər tezdən söylənməsi daha effekt­li sayılır. Ərazidə folklor toplayarkən belə bir alqış qey­də aldıq: «Səhərertə duru­yəm. Qapını açəndə diyirəm ki, Ya rəbbi, ya rəsul Allah, çöreyimiz bol olsun, ca­nı­mız sağ olsun, bu qapıdan xeyirri adamnar girsin, xeyir işdər olsun, düşman­narın gözü kor olsun» (79).

Şəkidə bəzi paremioloji vahidlər situasiyadan asılı ola­raq, həm alqış, həm də qarğış kimi işlədilə bilər: «Elədığın_ı qa­vağaa gəlsin»; «Allah ürəyaa (ürəyoza) görə versin» (8, 103-104).

Ərazidə qarğış deyən adamlara cavab olaraq «Alqışınla yaranmamişəm ki, qarğışınnan öləm» (79), «Alqışnan yaran­miyən qarğışla da ölməz» (10, 52) kimi ifadələr işlədilir. Bu, görünür, sözün – alqış və qarğışın gücünə inamın itdiyi dövrlərin məhsuludur.

Şəki ərazisində geniş yayılmış paremioloji vahidlərdən biri də yasaqlardır.

«Yük yerində yatmazdar», «Qırxlı uşağın paltarlarının süyünü 40 gün natə­miz yerə töhməzdər»; «Qırxlı uşağın paltarlarını şər qarışəndə çöldə saxlamaz­dar» (79).

İnama görə, yasaq pozularsa, bədbəxtlik üz verə bilər: «Axşəm öy süpür­məz­dər, yoxsa öydən ölü çıxar»; «İki əllə qa­pının iki tayinnən tutmax olmaz, öydən ölü çıxar» və s. (79).

Bəzən yasağın özü deyilir, sonra onun izahı verilir: «Xamırın üsdə yasdıx qoyməzdər, xamır yuxuluyər»; «Yatağı açıx qoyməzdər, içinə şeytan girər»; «Yorğan-döşəyi yerə bərk atmazdar, tozu ağır şeydi» və s. (79).

Ərazidə yayılmış paremioloji vahidlərin bir qismini də inamlar təşkil edir. İnamlar çox vaxt bir cümlə ilə ifadə olu­nur: «Saxsağan oxuyəndə qonax gələr»; «Boğazın qovüş­sə, acıx çekərsan»; İt dalını san_ıa çöörüf yatsa, qiyvətini qırıylər» və s. (79).

Bəzi inamlar isə iki cümlədən ibarət olur və ikinci cüm­lə birincini izah edir: «Qulağın_ı cincilləsə, sözun_ıu danı­şiy­lər. Sağ qulax yaxşı sözdü, sol qulax pis»; «Üzun_ı qızarsa, sözun_ıu danışıylər. Sağ yanax yaxşı sözdü, sol yanax pis» (79).

Ovsunlar da paremioloji vahidlərin tərkib hissəsidir. Ərazidən digər janrlara nisbətən ovsunlar az toplanmışdır. Azərbaycan folkloru antologiyası, Şəki folkloru (IV cild) kita­bında – «İnanclar» bölməsində bir ovsun verilmişdir. Bu, «Qurd ağzı bağlama» duasıdır: «Mal-qara itəndə, axşam na­xır­dan qayıtmayıb çöldə-bayırda qalanda qurdun ağzını bağla­yırlar. Yoxsa heyvan yırtıcılara rast düşər, salamat qurtar­maz. Bir bıçaq götürüb deyirlər:
Hasarım hasar olsun,

Bezarım bezar olsun.

Qırx illik üçün,

Qurdun-quşun yönü o yana,

Dabanın bəri hasarladıram,

Hasar mənim olmasın,

Amma Fatma nənənin olsun.
Bunu deyib bıçağın ağzını bağlayır, çörəyin içində gizlə­dirlər. Sonra üç dəfə üfürürlər. İtmiş maldan bir xəbər tutana kimi onu gizli bir yerdə saxlayırlar» (8, 88). Daha bir ovsun isə Azərbaycan folkloru antologiyası (VI cild) Şəki folkloru kitabında verilmişdir. Bu ovsun isə «İnam və etiqadla bağlı nəğmələr» başlığında «Saç ağa» adı altında gedir. Həmin nəğməni qızlar saç hörərkən oxuyurlar:
Saç ağa, davan çağırır,

Zalxanı qaban çağırır.

Ayda qarış-qarış,

İldə qulaş-qulaş.

Saç ağa, uzan ağa,

Səni davan çağırır (10, 39).

Ticarətlə bağlı yaranmış bazar tərifləmələri də Şəki folklorunun maraqlı janrlarındandır. Ərazidən qeydə alınmış bazar tərifləmələrinin bir qismi bayatı formasındadır:

Ə, ədə, həmşəri,

Getmə ora, gəl bəri.

Ət suyu yi, küftə yi,

Pulun yoxdu, müftə yi (104, 165).
Bayatı formasında olmayan bazar tərifləmələrinin də məz­mununa nəzər saldıqda ritmik mətnlə, şeiriyyətlə qarşı­laşırıq: «Mala gəl, ay mala gəl, sü­zül­­müş bala gəl!»; «Mən dimirəm, mənnən alın, pul verin, maldan alın»; «Axta­rarsan, tapmazsan, yiyərsən, doymazsan» (104, 165-166).

Şəki bazarında satıcılar mallarını şirin Şəki şivəsində tərifləyir, müştərilərin diqqətini mala cəlb edirlər: «Qara camışın kərəsi, bala qat yi!» (104, 164).

Satıcılar bəzən müştərinin də tərifini göyə qaldırırlar: «Gəl, ay müştəri, Qızıldandı dişdəri» (104, 163).

Paremioloji vahidlərin bu janrını daha yaxşı araşdırmaq üçün toplamaya xüsusi fikir vermək lazımdır. Çünki qeydə alınan hər bir folklor nümunəsi həmin janr haqqında təzə fikir söyləməyə imkan yaradır.

Folklorşünas F.Bayat qeyd edir ki, bazar və böyük tica­rət yerlərində satıcı və ya əsnaf kəsimin deyimlərinə dayanan sözlü mədəniyyət janrını da araşdırmaq lazımdır. Bu, kökü əxi təşkilatına dayanan, ancaq postsovet məkanında xüsusi mül­kiyyətin, özəl ticarət strukturlarının ortadan qaldırılması ilə sənətkar və tacir birlik­lərinin yox olmasından sonra itirilən folklor janrlarındandır. Sovet rejimi­nin iflas etmə­siylə xüsusi mülkiyyətin çəkisinin artması nəticəsində Azərbaycanda və ümu­milikdə postsovet məkanında sənət və ticarət fəaliyyət­lərinin dirçəlməsiylə gündəmə gələn bu yeni folklor janrı hər keçən gün daha da şəkillənməkdədir (34, 61).

Şəki ərazisində geniş yayılmış paremioloji vahidlərdən biri də yanıltmac­lardır. Yanıltmac daha çox kiçikyaşlılar ara­sında populyar olan janrlardan biri­dir. Yanıltmaclar eyni sa­mit və sait səslərinin bir-birini izləməsi ilə qurulur. «Allite­rasi­ya hadisəsi yanıltmac janrının canında, qanındadır, bu jan­rın həyatverici qüvvəsidir» (40, 27). Aşa­ğı­dakı nümunə­lərdə «q» səsləri alliterasiya, «a» səsi assonans yaratmışdır. Bu janr­da fonetik səviyyədə obrazlılığın göstəricisi yüksəkdir: «Qara qaranı qarayla qaralıyıtdı. Qaralanan qara qaradan qaralanıtdı» (8; 423, 425).

Yanıltmacların bir qismində isə səs, yəni alliterasiya gözlənilmir, sadəcə elə sözlər seçilir ki, onları tələffüz etmək müəyyən qədər çətinlik yaradır. Bu yanıltmacları söyləyə-söyləyə uşaq tədricən səsləri düzgün tələffüz etməyə alışır: «Habı mis nə pis imiş. Habı mis kaşan misi imiş» (8, 422).

2.7. Uşaq folkloru
Şəki folklorunun mühüm bir hissəsini də uşaq folkloru təşkil edir. Ərazidə uşaq folklorunun düzgü, məzəli mahnılar, öcəşmə kimi növləri geniş yayılsa da, oyunlar daha çox ma­raq doğurur. Onların bir qismi ancaq əyləncə xarakteri daşı­yır, bir qismi əski türk hərbi həyatı haqqında məlumatları özündə qoruyub saxlayır, bir qismi isə vaxtilə müəyyən məra­sim­lərin tərkib hissəsi olmuş, ancaq sonralar həmin mərasim­lərdən ayrılaraq tədricən uşaq oyununa çevrilmişlər. Uşağın əsl vətəndaş kimi yetişməsində oyunların da xeyli rolu var. Uşaq oyun­larını iştirakçılar baxımından üç yerə ayırmaq olar: a) oğlanlar arasında oyna­nılan oyunlar, b) qızlar arasında oy­na­nılan oyunlar, c) oğlanlarla qızların birgə oynadığı oyunlar.

Oyunların müəyyən bir qismi uşaqların, xüsusilə də oğ­lan uşaqlarının fiziki cə­hət­dən güclü, əsl döyüşçü kimi böyü­mə­sinə şərait yaradır. Bu da əski türk əxlaqından doğan haldır. Döyüşkən türklər övladlarının da əsl cəngavər kimi böyüməsində ma­raqlı idilər. Bu, onlara ucsuz-bucaqsız vətən­lərini qorumaq və onun sərhədlərini bir az da genişləndirmək imkanı verirdi. «Kötmək-kötmək», «Dirədöymə», «Yala­ğa­sal­ma», «Topalaqaçma (qaçdı)» (10, 476-478) və s. oyun­lar, görünür ki, ibtidai hərbi hazırlıq məqsədi daşımışdır. Bu məsələyə toxunan E.Taylor yazır: «Uşaqlarmızın oyunları ibtidai hərbi fəndlər haqqında xatirələri qoruyur» (147, 68). Xalq oyun və əyləncələrini araşdıran Səlimov-Şağani də bu məsələyə toxunmuşdur: «Mütəhərrik, idman səciyyəli oyunlar fiziki cəhətdən inkişaf üçün ən yararlı vasitədir. Əsrlər boyu uşaq və gənclərimizin qolu, biləyi bu cür xalq oyunlarında bərkimişdir» (99, 4).

Ərazidə oynanılan uşaq oyunlarının bir qisminin iştirak­çıları ancaq qız uşaqları olur. Belə oyunlara misal olaraq «Evcik-evcik», «Gəlincik-gəlincik» kimi oyunları göstərmək olar. Bu cür oyunlar qız uşaqlarına səliqəlilik, qayğıkeşlik, evdarlıq kimi hisslər aşılayır, onları gələcəyin anaları kimi hazırlamağa xidmət edir. Görkəmli rus pedaqoqu A.S.Maka­renko oyunların tərbiyəvi rolunu nəzərə alaraq yazırdı: «Yaşlı adamın həyatında iş, fəaliyyət, qulluq nə kimi əhəmiyyətə malikdirsə, uşağın da həyatında oyun o qədər vacib və əhə­miy­yətlidir. Uşaq oyunda necədirsə, sonra işdə də bir çox cəhətdən elə olacaqdır» (76, 376)

Uşaq oyunlarının bir qismi isə sırf əyləncə məqsədi daşıyır. Əyləncə məqsədi ilə oynanılan oyunların özlərini də iki yerə ayırmaq olar:

1) Böyüklərin köməyi ilə oynanılan oyunlar. Bu cür oyunlar kiçikyaşlı uşaq­lar arasında oynanılır. Belə oyunlara «İynə-iynə» oyununu misal göstərmək olar. Bu oyunda bö­yük­lərdən biri ətrafına 3-4 uşagı yığaraq onları əyləndirir. Əvvəlcə onları dairə şəklində oturdaraq ayaqlarını qabağa uzadır. Sonra əlini qabağa uzadılmış ayaqlara vura-vura say­mağa başlayır:
İynə-iynə,

Ucu düymə.

Sap sapıcan,

Bel belican.

Dayım oğlu,

Burnu p....

Vur nağara,

Çıx qırağa.

Axırıncı söz kimin üstə düşərsə, o, ayağını çəkir. Axıra qa­lan uşağı ağzıüstə yatdırıb soruşurlar: «Dəyirman başında eş­şək ölüb, onu qarğa yesin, yoxsa cincilim?» Uzanmış uşaq «qar­ğa» desə, uşaqlar «qar-qar» deyə onu çimdikləyirlər. «Cin­cilim» desə, «cin-cin « deyə uzanan uşağı çimdikləyirlər. Oyun bu qay­dada davam edir və uşaqlarda şən əhval-ruhiyyə yaradır (79).

2) Müstəqil oyunlar. Bu oyunlar nisbətən böyükyaşlı uşaq­lar arasında oyna­nılır. Belə oyunlarda böyüklər iştirak et­mir. Şəkidə müşahidə olunan müstəqil uşaq oyunlarından biri «Gizlənqaç»dır. Şəki folkloru antologiyası kitabında bu oyu­nun adı «Yeşinbabaş (Gizlənpaç)» kimi verilmişdir (10, 476). Şəki rayonunun Göynük kəndlərində bu oyunu «Yeşinbaci» ad­lan­­­dırırlar. «Yeşinmək» sözü «gizlənmək» mənasını verir. Ərazidə «gizlətmək» feli əvəzinə «yeşirmək» feli də işlədilir.

Bu oyunu qızlarla oğlanlar birgə icra edirlər. İştirak­çıların sayı 5-6 nəfərdən az olmur. Uşaqlar əvvəlcə «qıpan»ı seçirlər. Bunun üçün onlar dairə halında düzülür və müxtəlif şeirlər deyirlər. Şeiri deyən adamı «sayan» adlandırırlar. O, şeirin hər sözünü və yaxud sözün hər hecasını dedikcə şəha­dət barmağını növbə ilə bir uşağın sinəsinə vurur. Onun şeiri «saymaq» adlanır. Məsələn: «Həpbə-hüp­bə, nənən yesin mürəbbə». Bəzən də iştirakçıların sayı 10-12 nəfəri keçir. Onda «sayan» belə sayır:
Nemis çıxdı dumannan

Piçax çıxartdı civinnən.

Vuracağam, öldürəcəyəm

Kiminlə dosd olmaq istəyirsən?

Bu zaman axırıncı söz üstünə düşən oyunçu dairədən bir, iki bəzən də üç (bu hal iştirakçıların sayı lap çox olduqda baş verir) oyunçunu özü ilə çıxartmaq hüququ qazanır. Axıra qalan uşaq «qıpan», yaxud da «kor» adlandırılır. O, üzünü ağaca, yaxud da divara söykəyib gözünü yumur. Digər işti­rakçılar isə qaçıb gizlənirlər. Qıpan isə bir azdan sonra onları axtarmağa başlayır və eyni zamanda da ağacı (dirəyi, divarı və s.) nəza­rətdə saxlayır ki, gizlənən oyunçular gəlib ora əllərini vurma­sınlar. Əgər gizlənənlərdən biri, yaxud bir neçə­si (bu, oyun­çuların sayına görə əvvəlcədən müəyyənləş­dirilir) qıpandan qabaq əlini həmin ağaca vura bilməsə, qıpanın əvvəlcə yerini tapdığı oyunçu qıpan olur. Oyunun axırına yaxın vəziyyət lap gərginləşir. Bu zaman yerləri tapılan oyun­çular üzə çıxarılma­yan axırıncı oyunçunun adını çəkib deyirlər: «Ay filankəs, alma disax gələrsan_ı, armut disax gəlməzsan_ı» və s. (79).

Uşaq oyunlarının arasında elələri də mövcuddur ki, bunlar vaxtı ilə müəyyən mərasimin tərkib hissəsi olmuşdur. Ancaq sonralar bu oyunlar mərasimlərdən ayrılaraq müstəqil uşaq oyun­larına çevrilmişdir. «Ayindən oyuna» tezisi bu məna­da öz gücünü göstərir. Bu baxımdan, Şə­kidə yayılmış uşaq oyunla­rından ən çox diqqəti çəkən «Bənövşə, bənövşə» oyunudur. Oyun­da həm qızlar, həm də oğlanlar iştirak edirlər. İştirakçılar püşkatma yolu ilə iki qrupa ayrılırlar və əl-ələ tutaraq bir-birlə­rindən 15-20 m məsafədə dayanırlar. Dəstənin biri belə oxuyur:

– Bənövşə, bənövşə!

II dəstə cavab verir:

– Bəndə düşə.

I dəstə:

– Bizdən sizə kim düşə?

II dəstə:

– Adı gözəl, özü gözəl…….. (qarşı dəstədəki hər hansı bir uşağın adı çəkilə bilər).

Adı çəkilən uşaq sürətlə qaçaraq qarşı tərəfdəki dəstəni yarmağa çalışır. Əgər o, rəqib dəstəni yara bilsə, bir nəfəri özü ilə aparmaq hüququ qazanır. Yox, əgər yara bilməsə, özü həmin dəstədə qalır. Oyun bu qayda ilə davam etdirilir və axırda üzvləri tükənmiş dəstə məğlub sayılır (79).

Başqırd folklorşünasları N.V.Bikbulatov və F.F.Fatı­xova başqırdlar ara­sında yayılmış «Ak tirək» («Белый тополь») adlı oyundan bəhs edərkən göstə­rirlər ki, bu oyun gəlini gətirərkən ifa olunur. Müəlliflər M.Buranqulova istina­dən yazırlar ki, bu oyun geniş və məşhur oyundur. Oyunun əvvəlində qızlar paltarlarını dəyişirlər. Oyun qaranlıq düşər­kən başlanır və buna görə də onları tanımaq çətin olur. İştirak­çılar iki qrupa ayrılır və əl-ələ tutaraq 50-70 m aralı məsafədə üz-üzə dayanırlar. Əvvəlcə bir tərəf oxuyur:

– Ağ qovaq, göy qovaq (tirək)!

II tərəf:

– Bizdən sizə kim gərək?

– Aranızdan qız gərək!

– Sizin əlinizdə nə var?

– Gümüş pul var!

– Onlar nəyə düzülüb?

– İpək sapa düzülüb!

– Nəyiniz var?

– Bəs qədər sürümüz var!

Bundan sonra dəstədən bir nəfər ayrılaraq o biri dəstəyə qaçır. Əgər qaçan o biri qız rəqib dəstəni yara bilsə, məğlub dəstədən bir nəfəri götürüb öz dəstəsinə qayıdır. Yox, yara bilməsə, özü orada qalır (132, 22).

Aydındır ki, «Bənövşə, bənövşə» oyunu «Ak tirəy»in Azərbaycan variantıdır və çox güman ki, «Bənövşə, bənövşə» oyunu da vaxtilə toy mərasiminin tərkib hissəsi olmuş, sonra­lar isə ondan ayrılaraq xalq arasında uşaq oyunu kimi öz var­lı­ğını qoruyub saxlaya bilmişdir.

N.İ.Plotnikova Kalujski vilayətinin Skorınevo kəndində müşahidə etdiyi uşaq oyunlarından danışarkən göstərir ki, belə oyunlardan biri xorovod oyunun­da öz ifadəsini tapır. Uşaqlar iki dəstəyə bölünürlər və bir-birinin əlindən bərk-bərk tutaraq üz-üzə dayanırlar. I tərəf başlayır:

– Əli Baba!

II tərəf:

– Nökər neçəyədir?

– 5 manata, yaxud 9 manata.

– Valyanı göndərin!

Valya qarşı tərəfin təşkil etdiyi zəncirə doğru qaçır. Əgər o zənciri qırarsa, «rəqib» dəstədən bir oyunçu ilə geri qayı­dır. Zənciri qıra bilməsə, özü həmin dəstədə qalır (142, 171).

Hər üç oyundakı məzmun və forma oxşarlığı göz qaba­ğın­dadır. Bütün türk­dilli xalqlar arasında populyar olan bu oyun Sibir türklərindən ruslara da keçə­rək onlar arasında da məş­hurlaşmışdır. Amma hər halda bu oyunun vaxtilə toy mə­ra­si­minin tərkib hissəsi olması və sonradan ondan ayrılaraq müs­təqil uşaq oyu­nuna çevrilməsi şəksizdir. «Toy mərasimlə­rində məişətin digər sahələrindən fərqli olaraq xalqın mədəni-etnik özünəməxsusluğu daha çox hiss olunur. Öz mənbəyini minil­lər­dən götürən toy dəyişilməz qalmamışdır. Bu dəyişmə sosial təşkilat və həyatın bütün sahələrini əhatə etmişdir. Baş­qa xalq­larla mədəni və etnik münasibətlər prosesində tayfa toyları da ye­ni elementlər, yeni epizod və rəmzlər qazanmış, daha parlaq və daha aydın qalmışdır. Xalqın və mədəniyyətin tarixi kimi to­yun tarixinin də öz yüksəlişi, enişi və tənəzzülü var» (132, 8 ).

Görünür, yuxarıda adı çəkilən uşaq oyunu da toyun tə­nəzzülü dövründə həmin mərasimin atributu olmaq funksi­ya­sını itirmişdir.

Uşaq folklorunun ən maraqlı nümunələrindən biri də düz­gülərdir. Düzgülər də folklorumuzun digər janrları kimi vax­tında və lazımi səviyyədə toplanmadığı üçün çox böyük hissəsi unu­dulmuşdur. Bu janrın adı Şəkinin bəzi kəndlərində «qoş­mə» adlanır. Söyləyicilərin dediyinə görə, qoşa-qoşa, yan-ya­na, ca­laş­dıra-calaşdıra oxunduğu üçün bunlara «qoşmə» deyirlər:
Getdim Həsən beyin öyünü yarmağa

Həsən beyin neyi var?

Şakqır-şukqur şeyi var.

Göyə çıxan atı var,

Göy muncuxlu iti var

Qələm yazan oğlu var,

Muncux taxan qızı var… (79).
Ərazidən qeydə aldığımız uşaq folklorunun bir hissə­si­ni­ də uşaqlar arasnda oxunan məzəli mahnılar təşkil edir:
Girdim öyə, çöreyh yox,

Yübürdüm tehniyə, tehnədə eppeyh yox.

Qarnım ac, qarnım ac

Əlim xamır (söyləyici misranın sonuncu sözünü unudub)

Qarnım ac, qarnım ac (79).
Söyləyici bu sözləri avazla oxuduqdan sonra qeyd etdi ki, uşaq vaxtı çox oxuyardıq, indi yadımdan çıxıb.

Uşaqlar arasında məşhur olan folklor janrlarından biri də öcəşmələrdir. Onlar öcəşmələrdən bir-birlərini əsəbiləş­dir­mək üçün istifadə edirlər. Öcəşmə, adətən, uşağın adına uy­ğun deyilir:

Gedirdi Humay,

Əlində dumay (kəsək parçası).

Yıxıldı Humay,

Dağıldı dumay

Ağlama, Humay,

Verərəm dumay (79).

Adın nədi Rəşit

Mən deyim, sən eşit (79).

Öcəşmələrin bir qismi isə çaşdırma xarakterlidir:
– Denən, ləyən.

– Ləyən.

– Nişannını bəyən (79).
«Azərbaycan xalq oyun və əyləncələrinin toplanması, araşdırılması, milli mədəniyyətimizin, dünyabaxışımızın daha dərindən öyrənilməsində böyük fayda verə bilərdi (35, 85-86). Uşaq folklorundan danışarkən yaşlılar (nənə, baba, ata, ana, xala, bibi və s.) və uşaqlar arasında olan folklor münasi­bət­lərinin hansı səviyyədə olmasına da diqqət yetirmək lazım­dır. Yaşlılarla uşaqlar folklorla yal­nız beşik başında layla çalarkən, uşağı oxşayarkən, nağıl, tapmaca deyərkən əlaqədə olmurlar. Həm də hər dəfə ana öz qızına tikiş tikməyi, toxu­ma­ğı, çörək yapmağı və s. öyrədərkən, ata öz oğluna ağac ək­mə­yi, odun yarmağı və s. öyrə­dər­kən folklor əlaqəsində olur­lar. Yəni yaşlı nəslin nümayəndəsi çox zaman vəziy­yət­dən asılı olaraq uşağa gördüyü işin faydasını başa salmaq üçün, yaxud da ümumiyyətlə, yeri gəldiyi üçün müxtəlif folk­lor nümunələri söyləməli olur. Bu da həm xalq ənənəsinin, sənət növlərinin, eləcə də folklorun yaşama prosesini təmin edən amillərdən biridir.

Şəkidən qeydə aldığımız folklor materiallarının özünə­məx­sus xüsusiyyətləri olmaqla bərabər, bir çox cəhətləri Azər­baycanın digər bölgələrindən toplanmış materiallarla üst-üstə düşür. Dünyanın yaranması və sonu ilə bağlı miflər, İlkin əcdad mifləri, Ay və Günəş haqqında, bəzi heyvan və quşların necə yaranması ilə bağlı əfsanələr, gəlin-qaynana münasi­bət­ləri haqqında rəvayətlər və s. folklor mətnləri Şəki bölgəsində də geniş yayılmışdır.

Bütün bölgələrimizdə olduğu kimi, Şəki ərazisində də dolaşan folklor mətn­lə­rinin bir qismi qeyri-etik nümunələrdir. Milli mentalitetimiz yol vermədiyi üçün onları «ədəbsizdir», deyə qeydə almaqdan çəkinmişik. Bu gün də xalq arasında xeyli sayda «ədəbsiz» folklor mətnləri dolaşmaqdadır. Kim bilir, hələ nə qədəri də unudulmuşdur. Folklorşünas «ədəbli» və ya «ədəbsiz» olmasından asılı olma­yaraq rast gəldiyi hər bir mətni qeydə almalıdır. Çünki bəzən elə olur ki, «ədəb­siz» folklor mətnlərində elə folklor süjetləri və ya folklor obrazları (məsələn, Şirvan bölgəsində Kəlniyyət obrazı daha çox qeyri-etik mətnlərin içərisində öz var­lığını qoruyub saxlaya bilmiş­dir (16, 15) qalıb ki, onlar «ədəbli» mətnlərin tərkibində ya az qalıb, ya da ümumiyyətlə, unudulub. Həm də nəzərə almaq lazım­dır ki, bu, sadə xalq dilidir. Sadə xalq da həmişə öz adilliyi ilə seçilir, onun elitar ifadələr axtarmasına heç ehtiyac da yoxdur; sünilikdən qaçmaq, təbiilik də bir «ədəb»dir. Yeri gəlmişkən, onu da qeyd edək ki, bu ənənə dünyanın əksər xalqlarında mövcuddur.

Bir cəhəti də qeyd etmək lazımdır ki, Şəkidən topladı­ğımız materiallar nəinki digər bölgələrimizdən toplanmış materiallarla, həm də başqa türk xalqlarında möv­cud olan folklor nümunələri ilə eyniyyət təşkil edir. Şəki ərazisindən qeydə aldığımız «Ay gözəl, gözəl» adlı nəğmə qaqouzlarda «Çıxsana, Mari Lyanka» adlanır.

– Ay gözəl, gözəl,

Göstər boyun_ıu

– Boyumu görüb neyləyirsən?

Bağlarda çinar görməmisənmi?... (79)

– Çıxsana Mari Lyanka, çıxsana

Boyunu görək.

– Bağda ağac görməmisənmi?

Ağac necədirsə, boyum da elədir… (68, 18)

Hər iki nəğmənin məzmun və forma eyniliyi göz qaba­ğındadır. Bu nəğmə­lərin digər variantı qaqouzlarda «Bənöv­şə» adlanır:
– Aman, mari Bənövşə,

Nə gözəl də boyun var!

– Mənim boyum çox gözəl

Bağdakı ağaca çox bənzər… (68, 25).

Bu mahnıya İraq türkmanları arasında da rast gəlinir. «Həsrət gecəsi»ndə (toyun əvvəlki günü qız evində keçirilən şənlikdə) deyişmə kimi oxunan bu mahnı «Hacı Fərəcin qızı» adlanır (6, 49). Mahnının Qax rayonundan qeydə alınmış va­riantı «Hacı Nəbi qızı» adlanır (17, 39).

Türkün təkcə nəğməsi yox, düşüncə tərzi də eynidir. Ey­ni atalar sözləri (eləcə də digər folklor mətnləri), demək olar ki, bütün türk xalqları arasında müxtəlif variantlarda dolaş­maq­dadır: «Qəpəyh qəpəyə söykənər» (Şəki) (79); «Para parayı çeker» (Türkiyə); «Para parayı getirir» (Kıbrıs) (119, 78). Bu atalar sözünün Şəkidə işlədilən digər variantı isə belədir: «Daş anbara uçar» (79).

Müxtəlif türk xalqlarında eyni atalar sözünün 4 varian­tına rast gəldik: «Dildə kemik yoxdur» (Kıbrıs); «Dil yaş yerdə yatır» (Türkiyə) (119, 79); «Dildə sümüyh yoxdu, nətəri isdəsan_ı çöör» (Şəki) (79); «Dil sümüksüzdür» (68, 86).

«Atası ölən yarım yetimdi, anası ölən bütöv yetim» (79) – şəkililərin leksiko­nunda tez-tez işlədilən bu atalar sözü Qaraqalpaq türkləri arasında aşağıdakı şəkildə işlədilir: «Atalı etim – xor etim, Eneli etim – zor etim» (123, 12).

Şəkidə işlədilən «Çöreyın_ı atdı olsun, özun_ı piyada» (79) qarğışı Kıbrıs və Türkiyədə də, demək olar ki, eyni cür işlə­dilir: «Ekmek yaya olsun sen de atlı olasın da peşinden yetiş­meyesin» (Kıbrıs); «Ekmek tavşan olsun sen de tazı olasın da peşinden yetişmeyesin» (Türkiyə) (119, 80).

Şəkililərin tənbəl adamlara ünvanladıqları məşhur «Tül­kü tülkünü büyürər, tülkü də quyruğunu» ifadəsi digər türk xalq­larında aşağıdakı kimi işlədilir: «İt ite emreder, it de kuyru­ğuna» (Kıbrıs); «İte, it de kuyruğuna» (Türkiyə) (119, 80).

Gördüyümüz kimi, türk xalqları müxtəlif tarixi, ictimai və siyasi səbəblər üzündən ərazicə bir-birlərindən aralı düşsə­lər də, onların arxaik dünyagörüşü dəyi­şilməz qalmışdır. On­ların bu gün fərqli məkanlarda yaşamaları coğrafi yerdəyişmə kimi qiymətləndirilə bilər, amma dəyişməyən bir şey vardır ki, o da türkün yaddaş kodudur.

III FƏSİL