Lim vаzirligi toshkеnt dаvlаt iqtisodiyot univеrsitеti b

O`rtacha daromad (AR)- sotilgan bir birlik mahsulotga to`g`ri keladigan daromaddir, ya′ni: <sup>AR  TR</sup><sub>Q</sub> <sup> P</sup><sub>Q</sub><sup>Q  P</sup> .
Chekli daromad (MR) - bu qo`shimcha bir birlik ′ni sotish natijasida umumiy daromadning o`sgan qismi TR(Q), ya′ni:

_{MR } TR(Q) _ d (P Q) _{ P } Q _{ P}

Q Q Q

Rаqоbаtlаshuvchi firmаning mаhsulоtigа bo`lgаn tаlаb chizig`i uning o`rtаchа dаrоmаd chizig`i bilаn ifоdаlаnаdi. Fаrаz qilаyliк firmа mаhsulоtigа bo`lgаn tаlаb funksiyasi umumiy hоldаgi chiziqli funksiya кo`rinishidа bеrilgаn bo`lsin:
P  ^a0 _a1  ^Qd _a1

Firmаning dаrоmаdini	yozаmiz	TR  P Q  ^a^0 a1		 ^Qd a1		Q ,
bundаn o`rtаchа dаrоmаdni аniqlаymiz:		AR= ^P ^ ^a^0 a1	 ^Qd a1		.
Кo`rinib turibdiкi, охirgi o`rtаchа dаrоmаd funksiyasi				tеsкаri tаlаb
funksiyasining o`zi, ya′ni	AR=P= P  ^a^0 a  ^Qd		a ^.
		1	1

Demak, raqaobatlashgan bozorda talab chizig`i o`rtacha va chekli daromadlar chizig`i bilan ifodalanadi. Agar abtsissa o`qi bo`yicha mahsulot miqdori Q ni va ordinat o`qi bo`yicha tovar narxini joylashtirsak,

206
ular o`rtasidagi bog`liqlik gorizontal o`qga nisabatan parallel chiziq bilan ifodalanadi va bu chiziq raqobatlashgan bozorda harakat qiluvchi firma mahsulotiga bo`lgan talab chizig`ini beradi (12.1-rasm).
P


P⁰ARMR

_P0

D

Q
12.1-rasm. Raqobatlashgan bozordagi narx, o`rtacha va chekli daromad
Rasmdan ko`rinib turibdiki, raqobatlashgan bozordagi talabning narx bo`yicha elastikligi cheksizdir E<sub>P</sub><sup>D</sup> , ya′ni absolyut elastik. Bu degani, raqobatlashgan bozorda biror sotuvchi o`z tovari narxini kichik miqdorga oshirsa, u o`zining barcha xaridorlaridan ajraladi, agar narxni kichik miqdorga kamaytirsa, u o`ziga bozordagi barcha xaridorlarni tortadi. 

Misol. Raqobatlashgan bozorda bir xil sifatli apel`sin sotilmoqda.
Sotuvchining umumiy, o`rtacha va chekli daromadlarini hisoblaymiz.
Ushbu hisob-kitoblar quyidagi 12.1-jadvalda keltirilgan.
12.1-jadval
Apelsin sotuvchining umumiy, o`rtacha va chekli daromadlari

Sotilgan	Apel`sin	O`rtacha	Yalpi	Chekli
apel`sin	narxi,	daromad,	daromad,	daromad,
miqdori, Q	P	AR	TR	MR
0	2000	2000	0	-
1	2000	2000	2000	2000
2	2000	2000	4000	2000
3	2000	2000	6000	2000
4	2000	2000	8000	2000
5	2000	2000	10000	2000
		207

Chekli daromad MR yalpi daromadning berilgan qiymatidan

oldingisini ayirish bilan aniqlanadi. Masalan, MR(5)  TR(5) TR(4) 10000 8000  2000 .


12.2. Qisqa muddatli oraliqda ishlab chiqarish hajmini aniqlash va foydani maksimallashtirish
Raqobatlashuvchi firmaning ishlab chiqarish omillari narxining oshishiga aks ta’siri. Raqobatlashgan bozorda harakat qilayotgan firma ishlab chiqarish omillaridan birining narxi oshganda qanday qaror qabul
qilishini ko`rib chiqamiz.
Bozordagi narx P va firmaning boshlang`ich (ishlab chiqarish
omillari narxi o`zgarmagandagi) chekli xarajati MC va firma foydasini
1
maksimallashtiruvchi ishlab chiqarish hajmi Q<sub>1</sub> bo`lsin deylik (12.2-rasm).

P	MC2
	MC1
P′

Q₂ Q₁ ^Q
12.2-rasm. Chekli xarajatning ishlab chiqarish hajmiga bog`liqligi
Faraz qilaylik, ishlab chiqarish omillaridan birining narxi oshdi deylik. Omil narxining oshishi chekli xarajat MC<sub>1</sub> ni yuqoriga chapga MC<sub>2</sub> ga siljitadi. Nima uchun deganda, har bir ishlab chiqariladigan mahsulot xarajati oshadi. Foydani yangi chekli xarajatda maksimallashtiradigan ishlab chiqarish hajmi Q<sub>2</sub> ni tashkil qiladi, ya′ni Q<sub>2</sub> hajmda P  MC<sub>2</sub> .
Shunday qilib, ishlab chiqarish omili narxining oshishi firmani mahsulot ishlab chiqarish hajmini qisqartirishga majbur qiladi. Agar firma
208
ishlab chiqarishni Q<sub>1</sub> hajmda davom ettirganida shtrixlangan sohaga teng bo`lgan zararni ko`rgan bo`lar edi. Shtrixlangan soha firma foydasining yo`qotilishi mumkin bo`lgan qismini ifodalaydi.

Qisqa muddatli oraliqda firma kapitali razmeri o`zgarmaydi, shuning uchun u foydani maksimallashtiradigan o`zgaruvchan ishlab chiqarish omillari hajmini tanlashi lozim bo`ladi. Ma′lumki, foydani maksimallashtirish bu umumiy daromad bilan umumiy xarajatlar ayirmasini maksimallashtirish demakdir, ya′ni:

• Q TRQTCQ.

  
  

Agar abtsissa o`qi bo`yicha ishlab chiqariladigan mahsulot hajmini, ordinata o`qi bo`yicha - umumiy daromadni joylashtirsak, daromadning masulot hajmiga bog`liqligi TRQ P Q koordinata boshidan chiquvchi nur bilan ifodalanadi. Umumiy xarajatlar esa o`zgarmas va o`zgaruvchan xarajatlar yig`indisidan hosil bo`ladi (12.3-rasm).

TR,		TC	TR(Q)
		D
TC
	M
			max
A	N		foyda	а)

	
0	Q1	Q2	Q3	Q
(Q)				b)
			(Q
+
0	Q1	Q2		Q
-

12.3-rasm. Qisqa muddatli oraliqda foydani maksimallashtirish grafigi
209
12.3-rasmdagi grafikdan ko`rish mumkinki, ishlab chiqarish hajmi kichik bo`lganda, firma foydasi manfiy bo`ladi, firma zarar bilan ishlaydi,

firmaning daromadi o`zgarmas va o`zgaruvchan xarajatlarni qoplash uchun yetarli emas.

Ishlab chiqarish hajmi oshib borishi bilan firmaning foydasi musbat bo`lib oshib boradi va ishlab chiqarish hajmi Q<sub>2</sub> ga teng bo`lganda daromad TR(Q) bilan umumiy xarajat TC (Q) o`rtasidagi farq maksimal
bo`ladi (12.3-a-rasm bu MN). Demak, foyda ishlab chiqarish hajmi
Q  Q2 bo`lganda maksimallashadi (12.3-b-rasm). Ishlab chiqarish hajmi
 

Q2 dan oshganda Q  Q2 umumiy xarajatlarning o`sishi daromad
o`sishiga nisbatan ustunroq bo`lgani uchun foyda kamayib boradi.

Rasmdan ko`rinib turibdiki, ishlab chiqarish hajmi Q1 gacha bo`lganda
firma zarar bilan	ishlaydi, nima uchun deganda TC(Q) TR(Q.)

Firma Q₁ va Q₂ oraliqda foyda oladi va bu foyda Q₂ ga qadar oshib, ishlab chiqarish hajmi Q₂ ga teng bo`lganda maksimal qiymatga erishadi. N nuqtada daromad chizig`ining burchak koeffitsiyenti (chekli daromad

^{MR  }_^TR_Q ^{ tg} ) umumiy xarajat chizig`ining burchak koeffisiyentiga (chekli xarajatiga <sup>MC  </sup><sub></sub><sup>TC</sup><sub>Q</sub> <sup> tg</sup> ) teng MC  MR .
Shunday qilib, firmaning chekli daromadi bilan chekli xarajati bir-biriga teng bo`lganda foyda maksimal qiymatga erishadi. MC  MR foydani maksimallashtirish sharti bo`lib, firma qaysi bozorda (raqobatlashgan, monopolistik yoki oligopolistik) faoliyat ko`rsatmasin, u o`z kuchini saqlab qoladi.
Yuqoridagi mulohazalardan shu kelib chiqadiki, MR(Q) MC(Q) bo`lganda, firma mahsulot ishlab chiqarish hajmini oshirishi kerak (har bir qo`shimcha ishlab chiqarilgan mahsulot umumiy foydani oshirib boradi), agar MR(Q) MC(Q) bo`lsa - ishlab chiqarish hajmini qisqartirish kerak bo`ladi. Maksimallik shartini matematik tomondan keltirib chiqarish mumkin:  Q TRQ TCQ.
210

Funksiya maksimal qiymatga erishadi, qachonki ishlab chiqarish hajmini kichik Q miqdorga oshirganimizda foyda o`zgarmasa, ya′ni

Q

0

bundan

 Q



TR(Q)



TC

0

Q

Q

Q

Q

Bu munosabatda

TRQ

 MR va

TC

 MC

bo`lgani uchun

Q

Q

foydani maksimallashtirish shartini quyidagicha yozamiz:

MR(Q)  MC(Q)