V Bob. TALAB VA TAKLIF ELASTIKLIGI
5.1. Talab va taklif elastikligi
Ma′lumki tovarga bo`lgan talab, uning narxiga, iste′molchi daromadiga va boshqa omillarga bog`liq. Xuddi shuningdek, taklif ham tovar narxi, ishlab chiqarish xarajatlari va boshqa omillarga bog`liq.
Masalan, limonning narxi oshsa, unga talab kamayadi. Lekin biz narx o`zgarishi ta′sirida limonga talab yoki taklifni miqdoriy jihatdan o`zgarishini aniqlamoqchimiz. Aytaylik, limon narxi 15 %ga oshsa, unga talab qanchaga qisqaradi? Narx 20 %ga pasaysachi? Yoki daromad 10 %ga oshganda talab qanchaga o`zgaradi? Bunday savolga javob berish uchun, elastiklik tushunchasidan foydalanamiz. Shunday qilib narx yoki daromad singari omillar o`zgarishiga bozorning iqtisodiy agentlari (iste′molchi va ishlab chiqaruvchilar) qanday munosabat bildirishlarini o`rganishda elastiklik tushunchasi muhim ahamiyat kasb etadi.
Elastiklik - bir o`zgaruvchining boshqa bir o`zgaruvchi ta′siri ostida o`zgarishini o`lchaydigan o`lchov. Aniqroq qilib aytganda, biror o`zgaruvchining bir foizga o`zgarishi natijasida boshqa bir o`zgaruvchining ma′lum foiz miqdoriga o`zgarishini ko`rsatadigan ko`rsatkichdir. Bunga eng yaqqol misol sifatida narxga bog`liq talab elastikligini keltirish mumkin. Bu elastiklik tovar narxining bir foizga o`zgarishi, unga talabni necha foizga o`zgartirishini ko`rsatadi.
Bu ko`rsatkichni to`liqroq ko`rib chiqamiz. Narxga bog`liq talab
elastikligini quyidagicha yozamiz: E pD
|
(Q%)
|
,
|
(1)
|
(P%)
|
|
|
|
bu yerda Q% - Q ning foiz bo`yicha o`zgarishi;
|
P% - P ning foiz
|
o`zgarishi.
|
|
|
|
Shuni ta′kidlash joizki, foiz o`zgarishi, o`zgaruvchining absolyut
o`zgarishi emas, balki
|
uning
|
oldingi darajasiga
|
nisbatan o`zgarishidir,
|
ya′ni: Q%
|
Q
|
100%;
|
|
P%
|
|
P
|
100% .
|
|
|
|
|
|
|
Q
|
|
|
|
|
|
|
P
|
|
|
|
|
|
|
|
Q
|
100%
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
P
|
|
|
Q
|
|
|
|
E p Q
|
|
|
|
|
|
Demak,
|
|
P
|
|
|
|
|
P .
|
(2)
|
|
|
|
|
100%
|
|
Q
|
|
|
|
|
|
|
P
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
77
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
Agar talab uzluksiz funksiya sifatida, ya′ni QD f (P) ko`rinishida berilgan bo`lsa, uning elastiklik koeffitsienti quyidagi formula bo`yicha aniqlanadi:
E p QP QP f (P) QP .
Narxga bog`liq talab elastikligi manfiydir, ya′ni E p 0 . Tovar narxi
oshganda unga talab kamayadi. Shuning uchun QP 0 . (2) tenglamadan kelib chiqadiki, narxga bog`liq talab elastikligi narxning tovar miqdoriga
P
tovar birligi o`zgarishining narxdagi o`zgarishga nisbatining Q
Q
ko`paytirishdan hosil bo`ladigan miqdorga teng. Lekin, nisbatiga P
Q
talab egri chizig`i bo`ylab yurganda P o`zgarishi yoki o`zgarmasligi
mumkin, narx va tovar miqdori esa har doim o`zgarib boradi. Demak, narxga bog`liq talab elastikligi talab chizig`ining alohida nuqtasida o`lchanadi va egri chiziq bo`yicha surilganda, u o`zgarib boradi.
Real statistik ma′lumotlarga ko`ra nuqtaviy va yoysimon elastiklik koeffitsientlarini quyidagicha aniqlash mumkin.
Talabning narxga bog`liq nuqtaviy elastiklik koeffitsiyentini hisoblash formulasi:
-
E D
|
QD QD
|
|
P P
|
21
|
21
|
P
|
Q D
|
|
P
|
|
1
|
1
|
Bu yerda Q1D va P1 talabning va tovar narxining boshlang`ich qiymatlari, Q2D va P2 - talabning va tovar narxining o`zgargan qiymatlari.
Taklifning narxga bog`liq nuqtaviy elastiklik koeffitsiyentini hisoblash formulasi:
-
E S
|
|
QS QS
|
P P
|
2
|
1
|
|
2
|
1
|
|
P
|
|
|
Q S
|
|
P
|
|
|
|
1
|
|
|
1
|
|
Bu
|
yerda
|
Q1S va
|
P1
|
talabning va tovar narxining boshlang`ich
|
qiymatlari, Q2S va P2 - talabning va tovar narxining o`zgargan qiymatlari. Talabning narxga bog`liq yoysimon elastiklik koeffitsiyentini
hisoblash formulasi:
78
|
|
|
Q2D Q1D
|
|
D
|
D
|
/ 2
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
D
|
|
|
|
|
|
|
Q1
|
Q2
|
|
EP
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
P P
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
2
|
1
|
|
P P /2
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
1
|
2
|
|
|
|
|
Taklifing narxga bog`liq yoysimon elastiklik koeffitsiyentini
|
hisoblash formulasi:
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
S
|
|
S
|
|
|
|
|
|
Q2
|
Q1
|
S
|
S
|
/ 2
|
|
S
|
|
|
|
|
|
|
|
Q1
|
Q2
|
|
EP
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
P P
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
2
|
1
|
|
P P /2
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
1
|
2
|
|
|
|
|
Yoysimon elastiklik hisoblanganda, Q va P larning bazis ko`rsatkichlari sifatida, ularni boshlang`ich va o`zgargan qiymatlarining o`rtachasi olinadi.
Misol. Limonga bo`lgan talab 100 dona bo`lganda, bir birlik limon narxi 2100 so`m, talab 200 dona bo`lganda 1800 so`m bo`lsin. Yoysimon elastiklik koeffitsienti orqali hisoblaymiz.
-
QD 100;
|
P 2100;QD
|
200;
|
|
P 1800
|
.
|
1
|
|
|
|
1
|
2
|
|
|
|
|
2
|
|
|
|
|
100200
|
|
|
|
|
|
100
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
ED
|
|
|
|
|
/ 2 200100
|
|
|
|
|
150
|
4,33.
|
|
1800
|
2100
|
|
|
|
300
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
/ 218002100
|
|
|
1950
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
Demak, limon narxi bir foizga tushganda, unga talab 4,33 foizga o`sadi.
Tаlаb qоnunigа аsоsаn istе′mоlchilаr nаrх аrzоnlаshuvi tа′siridа ko`prоq tоvаr хаrid qilishgа mоyil bo`lаdilаr. Аmmо, istе′mоlchilаr tаlаbining nаrх o`zgаrishigа munоsаbаti tоvаrning хususiyatigа ko`rа turlichа bo`lishi mumkin. Аyrim tоvаrlаr nаrхining o`zgаrishigа nisbаtаn istе′mоlchilаrning sеzuvchаnligi yuqоri bo`lаdi vа nаrхdаgi оzginа o`zgаrishlаr tа′siridа tоvаrgа bo`lgаn tаlаb miqdоri sеzilаrli dаrаjаdа o`zgаrаdi. Оdаtdа qimmаtbаhо buyumlаr nаrхigа nisbаtаn istе′mоlchilаr tаlаbining sеzuvchаnligi yuqоri bo`lаdi. Mаsаlаn, yеngil аvtоmоbillаr nаrхining оshishi ungа bo`lgаn tаlаbning sеzilаrli qisqаrishigа оlib kеlаdi. Bundаy tоvаrlаrgа bo`lgаn elаstik tаlаb dеyilаdi.
Ikkinchi tur tоvаrlаr nаrхining o`zgаrishi ulаrgа bo`lgаn tаlаb miqdоrigа sеzilаrli tа′sir ko`rsаtmаydi. Ko`pinchа kundаlik ehtiyoj vа zаrurаt buyumlаri nаrхigа nisbаtаn istе′mоlchilаr tаlаbining sеzuvchаnligi
79
pаst bo`lаdi. Mаsаlаn, оziq-оvqаt, dоri-dаrmоn, gugurt kаbi tоvаrlаr nаrхining o`zgаrishi ulаrgа bo`lgаn tаlаb miqdоrigа sеzilаrli tа′sir ko`rsаtmаydi. Bundаy tоvаrlаrgа bo`lgаn tаlаb nоelаstik tаlаb dеb аtаlаdi.
Elastiklik koeffitsienti qiymatiga qarab talabni elastik, noelastik va birlik elastiklikka ega bo`lgan talablarga ajratish mumkin.
Agar talabning narx bo`yicha elastiklik koeffitsienti ED 1 bo`lsa, talab elastik deyiladi.
Agar talabning narx bo`yicha elastiklik koeffitsienti ED 1 bo`lsa, talab noelastik deyiladi.
Agar talabning narx bo`yicha elastiklik koeffitsienti ED 1 bo`lsa, talab birlik elastiklikka ega deyiladi.
Misol tariqasida chiziqli talab funksiyasini qaraylik: Q a b P . Bu chiziqli funksiya uchun QP b bo`lib, u o`zgarmasdir. Lekin
bu chiziq o`zgarmas elastiklik koeffisientiga ega emas. 5.1-rasmdan
P
ko`rinib turibdiki, agar biz chiziq bo`yicha pastga qarab yursak Q miqdor kamayib boradi, natijada elastiklik miqdori ham kamayadi.
Dostları ilə paylaş: |