49
niyyətsiz və kobud adamdır.
2. Müdirə hörmət etmir və ya onu saymır.
Burada düşünmə prosesinin daxili nitq
vasitəsilə gerçəkləşdiyi
də iddia oluna bilər. L.Vıqotskinin öz fikrinə görə
:“Daxili nitqə
təxminən sözsüz nitq də demək olar”
1
.
Bizcə, “daxili nitq sözsüz nitqdir”, “tam olan nitq və tə-
fəkkürün vəhdəti, onun vahidi isə sözdür” müddəalarındakı qarşılıqlı
ziddiyyəti izah etmək mümkün deyil. Bunu təsadüfi səhv və ya diq-
qətsizlik əlaməti də hesab etmək düzgün olmazdı. L.Vıqotskinin
əsərlərinin “Psixologiya” adı ilə nəşr olunmuş 1008 səhifəlik külliy-
yatında, bir-birinə ziddiyyət təşkil edən və tədqiqatın aparıcı xətlərini
əmələ gətirən eyni və bənzər fikirlərə rast gəlmək o qədər də çətin
deyil.
§1.11.4. L.Vıqotski bu və ya digər funksiyanın filogenetik
inkişafında təfəkkür və nitq arasındakı əlaqəni insanabənzər mey-
munlar üzərində araşdırdıqdan sonra belə bir qənaətə gəlir ki,
1)təfəkkür və nitq müxtəlif genetik köklərə malikdir, 2)
təfəkkür və
nitqin inkişafı müxtəlif xətlər üzrə gedir və bir-birindən asılı deyil,
3)filogenetik inkişafın davam etdiyi bütün müddət ərzində təfəkkür
və nitq arasındakı münasibət heç vaxt bir-birindən tənasüb asılılığın-
da olmur, 4) antropoidlərdə insani intellekt bir növ münasibətlər nəti-
cəsində (alətdən istifadənin ilkin formaları), insani nitq isə tamamilə
başqa münasibətlər nəticəsində yaranır (nitq fonetikası,emosional
funksiyalar və nitqin sosial funksiyalarının ilkin mərhələsi), 5) insan-
lara məxsus olan təfəkkür və nitq arasındakı bağlılıq antropoidlərdə
müşahidə olunmur, şimpanzedə bunların biri ilə digəri arasında heç
bir bağlılıq yoxdur, 6) heç bir tərəddüd etmədən təfəkkür və nitqin
filogenezi ilə bağlı demək olar ki, intellektin diləqədərki inkişafı və
nitqin intellektəqədərki fazası mövcuddur
2
.
Burada söhbətin insanabənzər meymunlardan və antropoidlər-
dən getməsi diqqəti yayındıra və ya bunun müasir insanlara aid
1
Выготский Л.С. Психология, изд. Апрель Пресс, “Эксмо-пресс”, Москва, 2000, с. 368.
2
Yenə orada, s. 328-329.
50
olmadığı fikrini yarada bilər. Amma təxminən eyni fikrə
L.Vıqotskinin əsələrində dəfələrlə rast gəlinir:
“Fikir və söz arasında
ilkin bağlılıq yoxdur”
1
.
Əvvəl deyilənləri bir kənara qoyub yalnız bu son fikirlə bağlı
qeyd
etmək istəyirik ki, insan olumundan ölümünə qədər əsas həyati
keyfiyyətlərini təkmilləşdirməyə qadir olan ən ali canlıdır. Məntiq və
bütün canlılara xas olan fizioloji qanunlar baxımından insan şüurlu
varlıq olduğuna görə onun düşünmə qabiliyyəti, cəmiyyət üzvü və ya
ictimai fərd olduğuna görə isə onun nitqi daima inkişaf etməlidir. Bu
heç də o demək deyil ki, “başlanğıcdan bir-biri ilə heç bir bağlılığı
olmayan” bu iki aparıcı xüsusiyyət inkişafın hansı bir mərhələsində
isə birləşib vəhdət təşkil etməlidir. Onlardan birinin digərinin inkişa-
fını sürətləndirdiyi şübhəsizdir. Praktik və verbal intellekt məsələlə-
rindən danışarkən L.Vıqotskinin
də qeyd etdiyi kimi, simvolların və
xüsusilə də sözün vasitə funksiyası intellektin inkişafında irəliləyiş,
hətta böyük sıçrayış yaradır
2
.
Biz bu fikirdəyik ki, fəaliyyətin sürətləndirilməsini təmin edən
vasitəni fəaliyyətin özü kimi və ya varlığın yaradılmasında iştirak
edən elementi varlığın bütövü kimi qəbul etmək doğru deyil.
§1.11.5. Biz artıq qeyd etmişdik ki, L.Vıqotski uşağın fəaliy-
yətini müşayiət edən nitqi və ya hər hansı işi icra edən uşağın
danışmasını onun sözlü düşünməsi kimi qəbul edir və icra edilən
tapşırıq çətinləşdikcə danışığın çoxalmasını dərketmə və düşünmədə
nitqin aparıcı rolu kimi qiymətləndirir
3
. Yəni doğrudanmı uşaq danış-
masa, həmin işi icra edə bilməzdi? Bizcə, bu fikir “portret çəkən
rəssamın zümzümə etdiyi mahnı olmasa, o işləyə bilməz” hökmü qə-
dər yanlışdır.
L.Vıqotskinin başqa bir fikrinə nəzər salaq: “Afaziya xəstəli-
yinə tutulmuş insanlarla insanabənzər meymunların
müvafiq işləri
yerinə yetirmə qabiliyyəti təxminən eynidir. Bu fakt yüksək psixoloji
1
Выготский Л.С.Психология, изд. Апрель Пресс, “Эксмо-пресс”, Москва, 2000, с. 463.
2
Yenə orada, s. 838-840.
3
Yenə orada, s. 840-842.
51
funksiyaların yerinə yetirilməsində nitqin müstəsna rol oynaması ilə
bağlı fikirlərimizi sübut edir
1
“. Amma bizcə, bu, nitqin müstəsna
rolunu yox, sadəcə olaraq belə xəstələrdə yüksək psixoloji funksiya-
larla yanaşı, nitq qabiliyyətinin də pozulduğunu göstərir və yalnız
onu sübut edir ki, nitq yüksək psixoloji fəaliyyətlər qrupuna daxildir.
§1.11.6. Göstərilən tədqiqatda L.Vıqotskinin elə fikirləri vardır
ki, onların yarısı inkarolunmaz həqiqət, digər yarısı isə mübahisə
obyektinə çevrilən və bəzən tənqidə davam gətirməyən
mülahizələrdir. Belə bir fikrə nəzər salaq:
“Nitq hazır fikrin ifadəsi
deyil. Fikrin özü nitqə çevrilir və bunun üçün şəklini dəyişir, yenidən
təşkil olunur
2
“. Əgər birinci cümlə olmasaydı, ikinci cümlənin
gerçəkliyi qəbul oluna bilərdi. Belə ki,birinci intellekt obrazları
şəklində formalaşan fikrin ikinci intellekt obrazlarına transformasiya-
sı dərketmənin və idrak prosesinin müvafiq fazalarında tez-tez təsa-
düf olunan hallardır.
Başqa bir məqamda L.Vıqotski yazır: “Söz yalnız nitq və
təfəkkürün vəhdəti deyil, eyni zamanda ümumiləşdirmə və ünsiy-
yətin, kommunikasiya və mənimsəmənin vəhdətidir”
3
. Sözün nitq və
təfəkkürün vəhdəti və vahidi olması məsələsinə münasibətimizi artıq
qeyd etmişik. Amma etiraf etmək lazımdır ki, söz geniş mənada
ümumiləşdirmə və ünsiyyətin vəhdətidir. Belə ki,
sözün və nitqin
əsas funksiyası ünsiyyətdir. Bundan başqa, söz istənilən halda hər
hansı konkret əşyaya yox, əşyalar qrupuna aid olur (xüsusi isimlər
istisna olmaqla). Bu səbəbdən hər bir söz psixoloji baxımdan
ümumiləşdirmədir. Belə ki,
alma sözu rəngindən, növündən,
dadından asılı olmayaraq bütün almaları ümumi şəkildə ifadə edir,
getmək sözü isə piyada, atla, qatarla, təyyarə ilə, sürünərək və s.
yollarla məkanda yer dəyişməni ifadə edən, mahiyyətcə eyni, üsul
baxımından fərqli hərəkətlərin ümumiləşdirilmiş adıdır.
L.Vıqotskinin də qeyd etdiyi kimi, “
fikrin sözlə ifadəsi ümumi-
1
Выготский Л.С. Психология. Апрель Пресс, “Эксмо-пресс”, Москва, 2000, с. 842.
2
Yenə orada, s. 471.
3
Yenə orada, s. 271.
52
ləşdirmənin köməyi ilə həyata keçirilən fövqəladə bir aktdır və o,
gerçəkliyi birbaşa hissetmə və mənimsəmədən fərqli şəkildə əks
etdirir
1
“.
§1.11.7. Sözün ümumiləşdirmə məsələsindən danışarkən
L.Vıqotski belə bir fikir söyləyir
:“Bəzi əşyalar haqqında uşaqlara
ona görə məlumat vermək mümkün olmur ki, hələ onların məlum
ümumiləşdirmələri mövcud deyil”
2
. Bizcə, burada ümumiləşdirmə-
dən yox, gerçəklik elementinə ekvivalent olan birinci intellekt
obrazının yoxluğundan danışmaq daha doğru olardı
3
. Belə ki, at,
qatar, təyyarə kimi gerçəklik elementləri haqqında məlumatı
olmayan uşağa və ya böyük adama min dəfə də təkrar etsək, atla,
qatarla və ya təyyarə ilə
getməyin nə demək olduğunu anlaması
mümkün deyil. Amma at, qatar, və təyyarəni həmin şəxslərə göstər-
sək və ya bunların
nə olduğunu sözlə izah etsək, yəni bu gerçəklik
elementlərinə ekvivalent olan birinci intellekt obrazlarının yaranması-
na şərait yaratsaq, o halda atla, qatarla və ya təyyarə ilə
getməyin nə
demək olduğunu asanlıqla başa düşərlər.
L.Vıqotski assosiativ və struktur psixologiyanın əleyhinə çıxa-
raq bu psixoloji mövqelərin zəif cəhətini onda görür ki, onlar sözün
ümumiləşdirici mahiyyətini və gerçəkliyi özünəməxsus şəkildə əks
etdirməsini, sözün həm formasının, həm də mənasının dəyişməsini
görə bilmirdilər
4
.
Bəzi məqamlarda onunla razılaşmasaq da, biz belə hesab edi-
rik ki, nitqin yaranması, sözün təbiəti ilə bağlı L.Vıqotskinin bəzi
fikirləri bu gün də öz aktuallığını qoruyur.
§1.11.8. Əvvəllər belə hesab olunurdu ki,
fərd özünü dərk
etdiyinə görə, başqalarını dərk edə bilir. L.Vıqotski isə belə hesab
edir ki, əsl həqiqət bunun əksidir və “
biz başqalarını dərk etdiyimizə
görə özümüzü dərk edə bilirik. Başqalarında gördüyümüzü özümüz-
1
Выготский Л.С. Психология,изд. Апрель Пресс, “Эксмо-пресс”, Москва, 2000, с.269.
2
Yenə orada, s. 270.
3
Əsgərov M.B. Ümumi dərketmə prosesində sinktual dərketmənin rolu (psixolinqvistik
araşdırma). Tədqiqlər. Bakı, 2004, N 1, s. 16-19
4
Vıqotski L.S. Göstərilən əsəri, s. 368.