Linguopsychology

 
57
Nitqin müxtəlif modelli cümlə tipləri arasından seçilərək 
söylənilməsi prinsipinin düzgün olmadığını C.Miller belə izah edir 
ki, bu halda dili yenicə öyrənməyə başlayan uşaq saniyədə 3x10
20
 
sayda cümlə  eşitməlidir.  Əgər bu qayda ilə  uşaqlıq dövrü 100 il 
olsaydı  və  uşaq yeməyə, yatmağa, və s. digər işlərə vaxt sərf 
etməsəydi, o halda mövcud variantlar arasından lazım gələn düzgün 
cümləni seçib söyləyə bilərdi
1
. Ən inadkar opponentlər də bu hesab-
lamalardan sonra razılaşar ki, hər bir cümlə əvvəlindən sonuna qədər 
nitq anında orijinal formada yaranır. 
 
§ 1.13. N.Xomskinin tarnsformativ psixolinqvistikası 
 
Dilçilik tarixində N.Xomskinin transformativ psixolinqvistika-
sı adı ilə tanınan nəzəriyyə
2
 o dövrə qədər mövcud olan analoji nəzə-
riyyələrdən, o cümlədən Ç.Osqud və onun davamçılarının assosiativ 
psixolinqvistikasından əsaslı surətdə fərqlənir.  
Transformativ psixolinqvistikada bir tərəfdən formal dil struk-
turlarının mənimsənilməsi və onlardan istifadə  məsələləri öyrənilir, 
digər tərəfdən isə kommunikantın nəzərdə tutduğu məna yükünün dil 
şəklində formalaşması ilə bağlı təsəvvür yaradılır ki,bu məqsədlə də 
səthi və dərin səviyyəli nitq elementlərinin yaradılması anlayışından 
istifadə edilir.  
Nitq fəaliyyətinin xüsusi statusu, onun qeyri-nitq fəaliyyətin-
dən fərqi ön plana çəkilməklə nitq fəaliyyətinin mənimsənilməsi 
üçün ilkin, diləqədərki biliklərin, dilin öyrənilməsində koqnitiv alət 
kimi çıxış edən mənimsəmə strukturlarının tələb olunduğu qeyd 
edilir. Dilin öyrənilməsi prosesi abstrakt qrammatik strukturların və 
onların yaradılma qaydalarının mənimsənilməsi kimi qəbul edilir. 
Belə hesab olunur ki, qrammatık strukturların mənimsənilməsi üçün 
uşaqlarda anadangəlmə ilkin biliklər mövcuddur və dilin mənimsə-
                                                 
1
 Миллер.  Дж.,  Галантер  Е.  и  Прибрам  К.  Планы  и структуры  поведения.  Москва, 1965, 
с.158-159. 
2
 Хомский  Н. Синтаксические структуры // Новое в лингвистике,  М., 1962. Вып. 2.  
 
58
nilməsi bu anadangəlmə qrammatık biliklərin aktivləşməsidir.   
§1.13.1.  N.Xomski “Sintaksis nəzəriyyəsinin aspektləri” əsə-
rində yazır:“Bir anlaşılmazlığı aradan qaldırmaq üçün yenidən təkrar 
etmək lazımdır ki,yaradıcı qrammatika danışan və ya dinləyən şəxs 
üçün model deyil.O, dili bilməyi ən ümumi terminlərlə xarakterizə 
etməyə cəhd göstərir ki, bu bilik də danışan və dinləyən şəxsə dildən 
əməli  şəkildə istifadə imkanı verir. Biz qrammatikanın müəyyən 
struktur tərkibinə malik olan cümlələr yaratdığını söyləməklə qeyd 
etmək istəyirik ki, qrammatika cümlə üçün belə bir struktur tərkibi 
nəzərdə tutur. Biz deyəndə ki, cümlə konkret yaradıcı qrammatikaya 
istinadən hər hansı məqsədə malik olur, heç də onu nəzərdə tutmuruq 
ki, həmin məqsədi  əldə etmək baxımından danışan və ya dinləyən 
şəxs hansısa praktik və ya effektiv hərəkətləri icra etməlidir. Bu 
məsələlər dildən istifadə nəzəriyyəsinə aiddir
1
“.    
Eyni fikri davam etdirərək, o, yazır:“Dildən istifadə etməyin 
məqbul modeli əsas komponentlərdən biri kimi yaradıcı qrammatika-
nı nəzərdə tutur ki, bu da danışan və ya dinləyən şəxsin dili bilməsini 
əks etdirir, amma qeyd edilən yaradıcı qrammatika öz-özlüyündə 
nitqyaratma və ya nitqi mənimsəmə modellərinin xarakterini və ya 
funksiyalarını müəyyənləşdirmir
2
”.  
O daha sonra fikrini belə inkişaf etdirir: “Yaradıcı qrammatika 
deyərkən mən bəzi eksplisit və formaları düzgün müəyyənləşdirilmiş 
cümlələrin struktur təsvirini verən sadə qaydalar sistemini nəzərdə 
tuturam. Belə ki, bu və ya digər dildə danışan hər bir şəxs yaradıcı 
qrammatikaya əvvəlcədən bələd olur və bu bələdlik həmin şəxsin öz 
dilini bilməsinə  əsaslanır.Bu, o demək deyil ki, həmin  şəxs qram-
matika qaydalarını süurlu surətdə qavramışdır, qavraya bilər və ya 
onun dili bilməsi ilə bağlı intuitiv şəkildə söylədiyi mülahizələr 
mütləq gerçəkdir
3
“. 
Göründüyü kimi, N.Xomski yetkin insanların dil imkanlarını 
                                                 
1
 Хомский Н. Аспекты теории синтаксиса. М., 1972с. 13. 
2
 Yenə orada, s. 14. 
3
 Yenə orada, s. 15. 

---

 
59
cümlə yaradan sistemə ekvivalent götürməklə yaradıcı qrammatika 
adı altında sintaktik strukturların yaranma sxemini təklif edir.  
§1.13.2. Bəzən ziddiyyətli, bəzən isə tam aydınlaşdırılmayan, 
lazımi qədər şərh olunmayan və bu səbəbdən də opponentləri tərəfin-
dən müxtəlif  şəkildə  şərh oluna bilən fikirlər irəli sürdüyünə görə, 
N.Xomski tez-tez tənqidlərə  məruz qalmışdır. Məsələn,Y.F.Tara-
sovun fikrincə, N.Xomskinin dil imkanlarını sintaktik strukturlar 
yaradan transformativ qrammatika şəklində təqdim etməsi sırf abs-
trakt təsəvvürdür və onun arxasında heç bir psixoloji gerçəklik da-
yanmır
1
. Bir qədər irəliyə qaçmaq kimi görünsə  də,  ədalət naminə 
qeyd edək ki, Y.F.Tarasovun özünün irəli sürdüyü və ya 
A.Leontyevin “Nitq fəaliyyəti nəzəriyyəsi”ndə irəli sürdüyü və 
Y.F.Taraso-vun canfəşanlıqla dəstəklədiyi bir çox mülahizələrin də 
“arxasında heç bir psixoloji gerçəklik dayanmır”.   
Biz R.M.Frumkinanın bu fikrinin tərəfdarıyıq ki, N.Xomski-
nin transformativ qrammatikasında irəli sürülən formal model birba-
şa empirik yoxlamaya cəlb oluna bilməz, çünki o tamamilə  fərqli 
qnesseoloji statusa malikdir. R.M.Frumkinanın təbiri ilə desək, 
“uzunmüddətli və ciddi şəkildə analitik araşdırma aparmadan... for-
mal nəzəriyyə (məsələn, transformasiya) çərçivəsində işlənən anlayı-
şın empirik analoqu müəyyənləşdirilə bilməz”
2
. 
§1.13.3.  N.Xomski, demək olar ki, bütün əsərlərində göstər-
məyə çalışmışdır ki, “transformativ qrammatikada cümlənin yaradıl-
ması ilə, nitq prosesində cümlənin qurulması eyni şey deyil və bun-
ları eyniləşdirmək olmaz”
3
. Amma artıq qeyd etdiyimiz kimi, tam 
aydınlaşdırılmayan, lazımi qədər şərh olunmayan və bu səbəbdən də 
opponentləri tərəfindən müxtəlif formalarda təhrif edilərək şərh oluna 
bilən bu fikir də A.R.Luriya, A.Leontyev, Y.F.Tarasov və başqaları 
                                                 
1
 Тарасов Е.Ф.Тенденции развития психолингвистики.Москва«Наука», 1987, s. 49. 
2
 Фрумкина  Р.М.  Лингвистическая  гипотеза  и  эксперимент: (О  специфике  гипотез  в 
психолингвистике) // Гипотеза в современной лингвистике. М., 1980. 
3
 Хомский Н. Синтаксические структуры//Новое в лингвистике. М., 1962; Хомский Н., 
Миллер Дж. Конечные модели исползования языка//Кибернетический сборник. Новая 
серия. М., 1967. Вып.4; Хомский Н. Аспекты теории синтаксиса. М., 1972. 
 
60
tərəfindən haqsız tənqidlərə məruz qalmışdır. 
A.Leontyev belə hesab edir ki, N.Xomskinin konsepsiyası 
birtərəflidir, orada əsasən nitqin qəbulu və  mənimsənilməsi model-
ləşdirilmiş, nitqin yaranması məsələsi isə diqqətdən kənarda qalmış-
dır
1
. Biz isə belə hesab edirik ki, N.Xomskinin konsepsiyasında 
nitqin yaranması  məsələsinə toxunulmuş  və  hətta yaradıcı qram-
matika əsasında onun tam şərhi də verilmişdir. Doğrudur, N.Xomski-
nin verdiyi şərh A.Leontyevin “Nitq fəaliyyəti nəzəriyyəsi”ndə şəx-
sən irəli sürdüyü şərhlə tam uyğun gəlmir, amma istənilən halda 
fərqli düşüncə  tərzi qarşı  tərəfin müvafiq məsələyə münasibətinin 
olmaması kimi təqdim edilməməlidir. 
A.Leontyev belə hesab edir ki, N.Xomskinin konsepsiyasının 
ən böyük çatışmazlığı onun real psixoloji fakt və hadisələrdən kənar 
olmasıdır. Belə ki, Xomskinin insan beyninin bəzi funksiyalarını 
EHM-in analoji funksiyaları  əsasında  şərhini qəbuledilməz hesab 
edən A.Leontyev yazır:“Nitqin formalaşması tamın hissəsi kimi 
müxtəlif vəziyyət imkanlarına malik olan mürəkkəb bir sistemə 
daxildir və bu sistemin özü də daha mürəkkəb olan başqa bir sistemə 
– insanın ictimai fəaliyyətlə  əlaqəsi sisteminə daxildir”
2
.  İnsan 
müstəqil fəaliyyət imkanına malik ictimai sistemin, EHM isə kənar 
idarəyə möhtac olan texniki sistemin elementi olduğundan bunların 
müqayisəsinin qəbuledilməzliyindən çıxış edən A.Leontyev öz 
amansız tənqidində  nəzərə almır ki, bu müqayisədə N.Xomskinin 
məqsədi insan beyni və EHM-in eyniyyətini göstərmək deyil. 
N.Xomskinin məqsədi məlum olan əsasında məchulun funksiyasını 
şərh etməkdir və  ədalət naminə qeyd edək ki, o, buna nail ola 
bilmişdir. Biz də bu tədqiqat boyu bəzi beyin fəaliyyətlərinin 
şərhində EHM-in bir sıra funksiyalarına istinadlar vermişik və belə 
hesab edirik ki, bizi analoji olaraq N.Xomskinin aqibəti gözləmir. 
Yəni ümid edirik ki, bu qeyddən sonra ağlı və məntiqi normal olan 
                                                 
1
 Леонтьев  А.А.  Психолингвистические  единицы  и  порождение  речевого  высказыва-
ния. Москва, Наука, 1969, с. 81. 
2
 Yenə orada, s. 83. 

---