69
idrak (düşünmə) prosesinin vacib şərtidir”
fikri ilə birləşir və
beləliklə, mahiyyətcə bir-birinə yaxınlaşan nitqi söyləmək və dinlə-
mək, dialoq və daxili nitq, poetik və daxili nitq kimi nəzəri cəhətdən
bir-birinə qarşı qoyulan anlayışlardan yan keçmək imkanı verir
1
.
A.Leontyevin bu fikrinin əleyhinə olaraq, biz düşünürük ki,
insan heç də həmişə sözlərlə və nitq vasitəsilə düşünmür. Çox vaxt
düşünmə prosesinin əksəriyyəti söz və ya dildən daha böyük tutuma
malik olan intellekt kod və obrazları vasitəsilə həyata keçirilir. Nitqin
yaradıcısı və ya dilin mühafizəçisi hesab olunan şüur müstəqil mate-
riya da olsa,
ilahi ideya da olsa, istənilən halda, bizim fikrimizə görə,
beyin aparatının maddi köynəyi, cildi olan funksiyasıdır. Nitq və dil
isə insan beynindən kənarda passiv işarələr sistemindən və ya
zəncirindən başqa bir şey deyildir.
§1.14.4. A.Leontyev L.Vıqotskinin belə bir fikrinə istinad
edir: “...Ətraf aləm və davranış arasında ikili münasibət vardır, birinci
halda ətraf aləm fərdin qarşısında duran vəzifələrin həllinə yönələn
davranış aktının obyekti rolunda çıxış edir, ikinci halda isə vasitə
rolunda çıxış edir. Bu vasitənin köməyi ilə tapşırığın yerinə yetiril-
məsi üçün lazım gələn psixoloji əməliyyatları istiqamətləndirir” və
buradan A.Leontyev L.Vıqotskinin işarə ilə bağlı yalnız
bir fikrinin,
kommunikativlik fikrinin dil işarələri üçün məqbul olduğunu göstə-
rir. A.Leontyevin özü dil işarəsini stimul-vasitə adlandırır və göstərir
ki, stimul-vasitə və ya işarə real əşya obyekti olmamalıdır. Çünki son
nəticə olaraq real obyekt də stimul-vasitə kimi çıxış etdikdə bu ob-
yektin psixoloji ekvivalentini əks etdirir.Yəni fəaliyyət prosesində
obyekt və ya əşyanın bütün xüsusiyyətlərini deyil, yalnız bu fəaliy-
yətə uyğun ayrı-ayrı cəhətlərini əks etdirir
2
.
Bu müddəasında A.Leontyevin ümumi fikri məqbul sayıla
bilsə də, bütün işarələri eyni qəlibdən çıxmış stimul-vasitə adlan-
dırmaqda o,
təbii ki, yanılır. Bu işarələr tam eyni hesab oluna bilməz,
burada birinci və ikinci intellekt obrazı və onlara ekvivalent olan
1
Леонтьев А.А. Слово в речевой деятельности, Москва, «Наука», 1965, с. 12.
2
Yenə orada, s. 25.
70
gerçəklik elementlərindən danışmaq daha doğru olardı
1
.
Bunun əvəzinə A.Leontyev virtual
və real işarələr cütünü
təklif edir. Virtual işarəni qeyri-maddi, real işarəni isə maddi adlan-
dırır, dilin maddiliyinin açarını da bu reallıqda görür
2
. “Dilin reallığı
maddi olanın deyil, ideal olanın reallığıdır. Dil obyektiv gerçəklikdir,
o dilçilik elmindən kənarda və ondan asılı olmayaraq mövcuddur,
amma biz bu gerçəkliyin özündən apellyativ vahid kimi istifadə edə
bilmərik və dili onun konkret reallaşmasından ayıra bilmək üçün
elmi analiz tələb olunur. Analizin sonunda biz nə əldə edirik, dilçilik
fəaliyyətimizlə biz nə yaradırıq? Bu sadəcə dilin modelidir“
3
.
Təəssüflə qeyd etməliyik ki, A.Leontyev
başqa bir əsərində bu
fikrin də üstündən qələm çəkərək yazır: “Deyilənlərdən görünür ki,
işarə real predmet və ya gerçəklik elementi deyil....Real işarə dedik-
də, konkret işarə əməliyyatının elementini nəzərdə tuturuq. Virtual
işarə isə fəaliyyətin məlum xüsusiyyətləridir. Onlar konkret işarə
əməliyyatlarından kənardır və müvafiq maddi obyektlərə atributiv-
ləşmiş, yəni işarə formasında bərkimişlər”
4
.
Buradaca qeyd edək ki, elmi gerçəyin astanasında dayanan
A.Leontyev, hər ikisi təxminən eyni dərəcədə maddi və eyni dərəcə-
də qeyri-maddi olan birinci və ikinci intellekt obrazlarına ekvivalent
götürülə bilən işarələr cütünü müəyyənləşdirməkdə səhvə yol ver-
mişdir. Real və virtual işarələr kimi ilkin meyarlar cütü yanlış seçildi-
yinə görə, təbii ki, ümumi nəzəri mülahizə də səhvə məhkumdur.
Analiz üçün seçilən vahidi həm ilkin obrazın, həm əksetdirmə pro-
sesinin, həm də əks etdirilən elementin xüsusiyyəti kimi araşdıran
A.Leontyev qərara gəlir ki, nitqi reallaşdıran (həyata keçirən) bütün
proses və mexanizmlərin tam modelini vermək
elmin müasir
səviyyəsində hələ mümkün deyil, çünki biz psixolinqvistik mövqedə
qalmaqdayıq və bizi nitq prosesinin fizioloji detalları yox, onların
1
Əsgərov M.B. Gerçəklik elementinin intellekt obrazları. Tədqiqlər. Bakı, 2003, N 4, s. 39-43.
2
Леонтьев А.А. Слово в речевой деятельности, Москва, «Наука», 1965, с. 26.
3
Леонтьев А.А. Психолингвистические единицы и порождение речевого высказыва-
ния. Москва, Наука, 1969, с. 9.
4
Леонтьев А.А. Язык, речь, речевая деятельность. Москва, «Просвещение», 1969, c. 47.
71
prinsipial quruluşu, onların tərkibində olub nitqin tipoloji aspektlərini
təmin edən cəhətlər maraqlandırır
1
.
§1.14.5. İndiyə qədər mövcud olan modellərin psixolinqvistik
semantikanı şərh etməyə qadir olmadığını iddia edən A.Leontyev
yazır:“Belə düşünməyə əsas var ki, başqa bir psixoloji əsasa, yəni
mənanın əhəmiyyətli rola malik
olduğu nəzəriyyəyə söykənən
metodla (L.Vıqotski məktəbinin psixoloji konsepsiyası məhz belədir)
aparılan eksperimental-semantik analiz daha ardıcıl və daha detallı
şəkildə işlənmiş psixolinqvistik modelin yaranmasına gətirib çıxa-
racaqdır”
2
. Təklif olunan modelin başlıca xüsusiyyətləri A.Leontyev
tərəfindən 5 əsas metodoloji prinsipə uyğun şəkildə şərh edilir
3
:
1) Analizin “elementlər” əsasında deyil, “vahidlər” əsasında
aparılması (artıq qeyd olunduğu kimi, bu fikir L.S. Vıqotskiyə
məxsusdur);
2) Nitqin yaranmasının üçfazalılığı (planlaşdırma, reallaşdır-
ma, müqayisə), fəaliyyətin məqsədyönlülüyü, motivləşməsi, ierarxik
quruluşu (bu fikir də L.Vıqotskiyə məxsusdur və həmin fikrin daha
təkmilləşdirilmiş variantına T.V.Ryabovanın əsərlərində də rast
gəlinir);
3) Evristik prinsip, yəni subyekt tərəfindən optimal hesab olu-
nan nitqyaratma üsulundan istifadə olunması ehtimali və alqoritmik
eksperimentlərin uğursuzluğuna səbəb olur (bu fikrə L.Vıqotskinin
və hətta ondan da əvvəlki tədqiqatçıların əsərlərində rast gəlinir).
4) Ehtimali proqnozlaşdırma ideyası (bu fikrin ilkin variantına
N.A.Brenşteynin, L.Vıqotskinin, daha təkmil variantına isə
E.F.Tarasovun əsərlərində də rast gəlinir);
5) Mənimsəmə prosesinin,
o cümlədən nitqin mənimsənil-
məsinin aktiv xarakteri (bu fikrə L.Blumfild və N.A.Brenşteynin,
eyni zamanda L.Vıqotskinin əsərlərində rast gəlinir).
1
Леонтьев А.А. Психолингвистические единицы и порождение речевого высказыва-
ния. Москва, Наука, 1969, c. 38.
2
Леонтьев А.А. Язык, речь, речевая деятельность. Москва, «Просвещение», 1969, c.135.
3
Леонтьев А.А. Психолингвистические единицы…, c. 263.
72
§ 1.15. “Nitq fəaliyyəti nəzəriyyəsi“nin əsaları
Göründüyü kimi, o qədər də orijinal olmayan metodoloji prin-
siplər əsasında orijinal tədqiqat modelinin formalaşdırılması və bu
bazada psixolinqvistikanın yeni məktəbinin və yeni psixolinqvistik
nəzəriyyənin yaradılması, təbii ki, o qədər də asan ola bilməzdi. İstə-
nilən halda sovet və postsovet məkanında uzun illərdən bəri yeni
psixolinqvistik nəzəriyyə kimi təqdim və qəbul olunan “Nitq fəa-
liyyəti nəzəriyyəsi”nin əsas məqamlarını onun müəllifinin və ən bariz
tərəfdarlarının şərhində nəzərdən keçirməkdə fayda vardır.
§1.15.1. Üçüncü psixolinqvistika nəsli və ya məktəbi də adlan-
dırılan
1
“Nitq fəaliyyəti nəzəriyyəsi”nin əvvəlki məktəblərdən bir sıra
cəhətləri ilə fərqləndiyi iddia olunur və A.Leontyev həmin fərqlərin
aşağıdakılardan ibarət olduğunu göstərir:
“
Birinci. Sovet psixolinqvistlərinin tədqiqatlarının
(“Nitq fəa-
liyyəti nəzəriyyəsi” nəzərdə tutulur – M.Əsgərov) predmeti nitq
yaradıcılığı prosesinin və ya nitqin mənimsənilməsi prosesinin mate-
rialı mahiyyəti daşıyan ayrıca cümlə, söyləm,
yaxud mətn yox,
bütünlükdə bu proseslərin özüdür. Təbii ki, tədqiqatın metodu da,
müəyyənləşdirilən vahidlər də fərqlidir: L.Vıqotskinin təbirincə
desək, psixolinqvist “elementlərin analizi” ilə deyil, “vahidlərin
analizi” ilə məşğul olur və eyni zamanda, vahid deyərkən
psixoloji
fəaliyyət nəzərdə tutulur. Bütöv ayrı-ayrı təkcələrin toplanmasından
və ya birləşməsindən yox, kiçik fəaliyyətlərin daha mürəkkəb
fəaliyyətlərin daxilində və onların da öz növbəsində daha qlobal
fəaliyyətlərin tərkibində dinamik şəkildə cərəyanından yaranır. Bunu
nitqə tətbiq
etməklə belə düşünmək olar ki, onun analiz metodolo-
giyası nitq məhsulu və ya bu məhsulun abstraksiyası statusuna yox,
nitq əməliyyatı statusuna malik olmalıdır”
2
.
A.Leontyevin birinci fərq kimi təqdim etdiyi bu mülahizənin
1
Тарасов Е.Ф.Тенденции развития психолингвистики.Москва«Наука», 1987, s. 94.
2
Леоньтев А.А. Эвристический принцип в восприятии, порождении и усвоении речи //
Вопросы психологии 1974, № 5.