Linguopsychology

 
93
licə) və ya mexaniki (fizeoterapiya) təsir göstərilir. Bunun nəticəsində 
beyin hüceyrələrinin sırf fizioloji funksiyaları bərpa olunur. Yaddaşın 
qayıtması isə, təbiəti bu günə  qədər elm aləminə  məlum olmayan 
intellekt obrazlarının yenilənməsi, əvəzlənməsi yolu ilə deyil, böyük 
ehtimalla, özünübərpa yolu ilə həyata keçir. 
 
§ 2.2. Dərketmənin mexanizmi 
 
Dərketmə  və  təfəkkür proseslərində istifadə olunan intellekt 
obrazlarının fəaliyyət mexanizmini və bu fəaliyyət zamanı  həmin 
vahidlərin asanlıqla bir formadan başqa formaya transformasiya im-
kanlarını daha təfərrüatlı  və anlaşıqlı şəkildə  şərh edə bilmək üçün 
yenə kompüter analogiyası prinsipindən istifadə edəcəyik. 
§2.2.1.  Artıq qeyd olunduğu kimi, bütün növ məlumatlar 
kompüterin yaddaşına “Bayt”larla ölçülən eyni tipli maqnit dalğaları 
vasitəsilə daxil edilir. Kompüterin yaddaşına daxil edilən informasi-
yanın növündən asılı olaraq istifadə edilən maqnit dalğalarının yalnız 
həcmi və ya tutumu fərqli olur.  
Eksperimental hesablamalarda Windows sistemindən, Word 
proqramından istifadə edilmişdir. Bu proqramda açılan hər bir sənə-
din boş vəziyyətdə tutumu 10752 bayt, içərisinə hər hansı məlumat 
yazıldıqdan sonra boşaldılan sənədin tutumu 19456 bayt olmuşdur 
(Windows XP sistemində Word sənədlərinin boş  vəziyyətdə tutumu 
10752 bayt, məlumat daxil edildikdən sonra boşaldılan sənədin 
tutumu 24064 bayt olmuşdur və onu da qeyd edək ki, bu ilkin 
göstəricilər iş prosesində istifadə olunan sistemdən və kompüterin 
konfiqurasiyasından asılı olaraq dəyişə bilər). Başqa sözlə desək, 
pəncərələr sistemində  (“Windows”–ingilis dilində “pəncərə” de-
məkdir) dialoq proqramında  (“Word” – nitq, dialoq deməkdir) 
işləyən kompüterə məlumat daxil etmək üçün açılan hər bir sənədin 
işlək vəziyyətində tutumu (yəni, ilk hərf kompüterə daxil edilərək 
qeyd olunduqda) 19456 bayt olmuşdur. Yaddaş tutumunun dəyişmə 
amplitudu və ya məlumatın artması ilə sənəd tutumunun böyümə ad-
 
94
dımı 512 bayt olmuşdur (konfiqurasiya, proqram və sistemdən asılı 
olaraq bu amplitud və ya addım daha böyük, yaxud da kiçik ola 
bilər), yəni iş prosesində yaddaş tutumunun amplitud ardıcıllığı 
19456, 19968, 20480, 20992 bayt və s. olmuşdur
1
. 
§2.2.1.1. Bu tip sənədlərlə işləyərkən daxil edilən məlumat 
daşıyıcılarının növ, tutum və miqdarının statistik analizi belə bir 
nəticəyə  gəlməyə  əsas verir ki, Word proqramında istifadə olunan 
müxtəlif işarələrin tutumu birinci pillə  və ya addımda bir-birindən 
müəyyən qədər fərqlənir:  
 
 
Cədvəldən də göründüyü kümü, birinci pillədə 19456 bayt 
tutumu olan sənədə ara boşluğu vermədən yazdıqda 1003 ədəd “H”, 
974 ədəd “I”, 733 ədəd “Z” hərfinin transformasiya olunmuş obrazı 
və ya maqnit dalğasına çevrilmiş kodu yerləşir. Bu nəticə kompüter 
texnologiyaları istehsalçılarının proqramlaşdırma ilə bağlı “0” və 
“1”-lərlə ifadə olunan kodlaşdırma prinsipinə tamamlə uyğundur.  
Sonrakı pillə və ya mərhələlərdə istər yaddaş tutum miqdarı-
nın, istərsə də daxil edilən işarə kodu miqdarının sayı təxminən eyni 
və hər ikisi 512-yə bərabər olmuşdur.  
İlk və sonrakı pillələrdə müşahidə edilən tutum fərqi yalnız 
“başlanğıc faylı” və “məlum kod analogiyası” prinsipi ilə izah oluna 
                                                 
1
 Babayev  C.Ə.,Əliyarzadə A.Ə.,Nuriyev Ü.Q.Beyzik dili əsasında proqramlaşdırmanın 
elementləri. Bakı. “Maarif”,1997, s. 18-21. 
N 
Tutum  
(Bayt) 
Boşluqsuz H 
hərflərinin sayı 
Boşluqsuz I 
hərflərinin sayı 
Boşluqsuz Z 
hərflərinin sayı 
1 
19 456 
1-1003 
1-974 
1-733 
2 
19 968 
1004-1517 
975-1487 
734-1245 
3 
20480 1518-2030 1488-2000 1246-1758 
4 
20992  2031-2543 2001-2513 1759-2271 
5 
21 
504 2544-3056 2514-3026 2272-2784 
6 
22 
016 3057-3589 3027-3539 2785-3297 

---

 
95
bilər. Belə ki, müasir kompüter texnologiyalarında bütün proqramla-
rın əsasını təşkil edən “başlanğıc faylları” həmin sistemin müraciət 
etdiyi bütün məlumat vahidlərinin nümunələrini özündə daşıyır və bu 
səbəbdən də ən tutumlu fayl xüsusiyyətinə malik olur.  
Nəzərdən keçiriliən sənədlərdə birinci pillədə yer alan məlu-
matlar məhz “başlanğıc fayl” xüsusiyyəti daşıyır, yəni “0” və “1”-
lərdən ibarət ilkin kodlara istinad edir və bu səbəbdən daha tutumlu-
dur. Sonrakı pillələrdə isə artıq hər bir hərfin “0” və “1”-lərdən ibarət 
ilkin koduna yox, belə kodların maqnit dalğasına çevrilmiş formada 
mövcud olan “dalğa titrəyiş izləri”nə istinad olunur. Bu səbəbdən də 
hər bir növbəti pillədə daxil edilən hərf işarəsinin sayı (512 ədəd) 
onun qeydiyyat tutumuna (512 bayt) bərabər olur.   
§2.2.1.2.  Bu tip sənədlərlə  işləyərkən hər bir işarədən sonra 
boşluq verməklə daxil edilən məlumat daşıyıcılarının növ, tutum və 
miqdarının statistik analizi ilk baxışdan yuxarıda qeyd edilən prinsi-
pin pozulması, paradoksu kimi görünə bilər. Yəni bu halda həm bi-
rinci, həm də sonrakı pillələrdə daxil edilən hərf işarə kodlarının sayı 
bərabər olur (birinci pillədə 386, sonrakı pillələrin hər birində 83).  
 
Tutum 
(Baytla) 
Boşluqlu I 
hərflərinin 
sayı
 
Boşluqlu I 
hərflərinin 
sayı 
Boşluqlu I 
hərflərinin 
sayı 
19 
456 
bayt 
1-386 1-386 1-386 
19 968 bayt 
387-470 387-470 387-470 
20 480 bayt 
471-554 471-554 471-554 
20 992 bayt 
555-738 555-738 555-738 
21 504 bayt 
739-822 739-822 739-822 
22 016 bayt 
823-910 823-910 823-910 
 
 Yuxarıda qeyd edilən proqramlaşdırma (“0” və “1”lər) prinsi-
pinə əsasən fərqli tutumlara malik olması lazım gələn müxtəlif yazı 
işarələrinin (H, I, Z) miqdar bərabərliyinin səbəbini araşdırmağa 
çalışaq.  
 
96
Nəzərə almaq lazımdır ki, ara boşluğu vermədən sənədə daxil 
edilən işarələr, məsələn, “H” hərfi, eyni tipli və ayrıca hərf kodu kimi 
kompüterin yaddaşında mövcud olsa da, onların  əmələ  gətirdiyi 
“vahid söz kodu” kompüterin məlumatlar bazasında mövcud deyil və 
bu “söz” yenidən “vahid element” kimi və onu əmələ gətirən struktur 
elementləri isə “0” və “1”lər kodu ilə yenidən qeydə alınır.  
Boşluqlarla növbəli şəkildə sənədə daxil edilən ayrı-ayrı hərf 
işarələrinin kodu isə kompüter tərəfindən “tanınır” və bu zaman artıq 
“0” və “1”-lərdən ibarət koda yox, belə kodların maqnit dalğasına 
çevrilmiş formada mövcud olan dalğa titrəyiş izlərinə istinad olunur.  
§2.2.1.3. Burada bir faktı yenidən xatırladaq ki, heç bir kom-
püterin yaddaşında (əsas yaddaş diskində) vizual şəkildə görünə bilən 
şəkil, eşidilməsi mümkün olan səs, birbaşa oxunması mümkün olan 
mətn olmadığı kimi, proqramlaşdırma sistemində istifadə edilən “0” 
və “1”-lərdən ibarət kodlar da yoxdur. Orada belə kodların maqnit 
dalğasına çevrilmiş “izləri” vardır. Kompüterin optik oxuyucusu 
məhz həmin “izləri” oxuyaraq bu və ya digər məlumatı ilk öncə “0” 
və “1”-lərdən ibarət kodlara çevirir, operativ yaddaşda bərpa edir və 
yalnız bundan sonra həmin məlumatı ilkin yazıldığı və ya istifadəçi-
nin istəyindən asılı olaraq mətn, şəkil və s. formada ekranda canlandı-
rır. Belə ki, “kompüter bu və ya digər məlumatı anlamır, dərk etmir, 
sadəcə olaraq tanıyır, çünki maşın obrazı deyil, kodu görür”
1
. 
Bəzən belə iddia olunur ki, məlumatlar arasında verilən boş-
luqlar tutuma malik deyil və ya yaddaşda yer tutmur. Amma aparılan 
eksperimental statistik analiz tamamilə bunun əksini göstərir. Belə ki, 
aralarında boşluqlar verməklə kompüterin yaddaşına daxil edilən hərf 
miqdarı, boşluq verilmədən daxil edilən hərf miqdarından az, ekspe-
rimentə istinadən daha dəqiq desək, orta hesabla 3 dəfə, ikinci və 
daha sonrakı pillələrdə 6 dəfə az olur. Deməli, kompüterin yaddaşına 
daxil edilən boşluğun özü belə kompüter tərəfindən müstəqil, yazı 
kodlarından daha böyük tutuma malik məlumat kimi qəbul edilir.   
                                                 
1
 Mahmudov  M.Ə. Azərbaycan mətnlərinin avtomatik işlənməsi sistеmi. Elmləri namizədi 
alimlik dərəcəsi almaq üçün təqdim edilmiş dissertasiyanın avtoreferatı, Bakı, 1994, s. 18. 

---