Linguopsychology

 
109 
muz, gözlərimizi yumarkən belə, dəqiq obrazını bütün təfərrüatları ilə 
xatırladığımız, amma adını bilmədiyimiz əşya və varlıqları dərk etdi-
yimizi inkar etməli olardıq. Bu da nə normal məntiqə, nə  də elmə 
sığan bir məsələ deyil. 
§2.4.3. Üçüncü faza.Haqqında danışılan gəzintidən sonra illər 
keçir. Bir dəfə təsadüfən duyduğumuz bir çiçək qoxusu, melodiya, 
dad, yaxud gördüyümüz başqa bir mənzərə həmin o “Quba gəzintisi” 
zamanı  eşitdiyimiz musiqini, yediyimiz meyvəni və ya bütövlükdə 
həmin dağ  gəzintisi ilə bağlı bütün təfərrüatları bizə xatırladır və 
beləliklə, dərketmə və təfəkkür prosesinin xatırlama və ya yadasalma 
adlanan üçüncü fazası reallaşmış olur. Bu fazada baş verən psixoloji 
prosesləri bir qədər aydınlaşdırmağa çalışaq.    
Əvvəlki yarımaktın şərhində insan beynində yaranan dərket-
mə və təfəkkür sisteminin dünya internet sisteminə bənzədiyini qeyd 
etmişdik. Eyni fikri inkişaf etdirərək deyə bilərik ki, yaddaşımızdakı 
hər hansı məlumatın  tapılması və ondan istifadə, bir növ “Google” 
xidmətindən istifadə yolu ilə internet sistemində olan müvafiq məlu-
matın  axtarılıb tapılmasına və ondan istifadəyə bənzəyir.  
Fərq yalnız ondadır ki, internetdə olan lazımi məlumatı tap-
maq üçün “Google” xidmətinə daxil olmaq, axtarılan məlumatla 
bağlı “açar kod”u daxil etmək və “axtar” komandası verməklə pro-
qramı işə salmaq lazımdır. Digər proseslər proqram dəstəyi ilə avto-
matik şəkildə həyata keçir və daxil edilmiş “açar kod”a uyğun olan 
bütün məlumatlar müstəqil sayt, qovluq və ya sənəd şəklində bufer 
yaddaşa gətirilir. İstifadəçi bu məlumatlardan məqsədinə daha uyğun 
olanını seçir, “aç” komandasını verib həmin məlumatı operativ yad-
daşda tam şəkildə açır və ondan istifadə edir.   
Dərketmə prosesinin üçüncü fazasında nəzərdə tutulmuş və ya 
gözlənilməz bir “komanda”(məsələn, bir çiçək qoxusu, musiqi və s.) 
ilə baş beynimizdə mühafizə olunan milyonlarla intellekt kodları 
arasından haqqında danışılan dağ  gəzintisi ilə bağlı kod, sanki 
avtomatik olaraq seçilir (digər kodlarla birlikdə və ya ayrılıqda)  və 
aktiv yaddaşa gətirilir. 
 
110
Qeyd edək ki, haqqında danışılan gerçəklik elementləri ilə 
bağlı yaranan intellekt obrazlarının xatırlanması fazasında da dilə heç 
bir ehtiyac duymuruq.  
§2.4.4. Dördüncü faza.  Haqqında danışılan dağ  gəzintisi 
gözlərimiz önündə canlanır. Ən xırda təfərrüatlarına qədər o ecazkar 
gözəlliyi, o şahanə musiqini, dadını, ətrini və yumşaqlığını hələ  də 
damağımızda hiss etdiyimiz o cənnət meyvəsini yada salırıq.  
Dərketmə prosesinin dördüncü fazası hesab olunan və intellekt 
kodunun gerçəklik elementinə ekvivalent olan intellekt obrazları şək-
lində açılması fazası adlanan bu mərhələdə aktiv yaddaşa gətirilmiş 
intellekt kodu bütün tərkib hissələri ilə, yəni onu təşkil edən obrazlar-
la aktiv yaddaşda bərpa olunur, başqa sözlə desək, “gözlərimiz önün-
də canlanır”.  
Haqqında danışılan dağ gəzintisi ilə bağlı intellekt kodlarının 
gerçəklik elementinə ekvivalent olan obrazlara çevrilməsi prosesində 
də dilə ehtiyac duymuruq.  
§2.4.5. Biz vahid dərketmə prosesini ayrı-ayrı aktlar və hər bir 
aktın özünü də 4 ayrı faza kimi təqdim etsək də,nəzərə almaq lazım-
dır ki, onlar tamın hissələridir və çox vaxt sıx ardıcıllıqla cərəyan 
edir. Bu zaman fazalar arasında sərhədləri müəyyənləşdirmək çətin 
olur. Bütün proses bir tam, bir bütöv kimi görünür.  
Bəzən birinci və ikinci yarımaktlar arasında illərlə fasilə olsa 
belə, əksər halda, birinci (qəbul) və ikinci (yadda saxlama), eləcə də 
üçüncü (xatırlama) və dördüncü (tətbiq) fazalar sıx ardıcıllıqla cərə-
yan edir və onlar arasında olan keçidləri müəyyənləşdirmək çox çətin 
olur. Sanki ilk iki və son iki fazalar öz aralarında birləşir.Yəni gerçək-
lik elementinin beyin aparatı tərəfindən intellekt obrazlarına çevrilə-
rək qəbul edilməsi (mənimsəmə, qavrama prosesi) və qəbul olunmuş 
məlumatın intellekt kodları şəklində toplanıb informasiya bazasında 
(baş beyində) mühafizəsi (yadda saxlama prosesi) bütöv bir yarımakt 
kimi baş verir. Tələb edilən müvafiq intellekt kodunun aktiv yaddaşa 
gətirilməsi (xatırlama prosesi) və onun beyin aparatı vasitəsilə ger-
çəklik elementinə ekvivalent olan intellekt obrazlarına çevrilməsi 

---

 
111 
(tətbiq prosesi) də digər bütöv bir yarımakt kimi görünür.   
Qeyd olunan 4 faza öz məzmun və mahiyyətini itirmədiyi 
kimi, onların sıra ardıcıllığı da pozulmur. Yəni bu fazaların cərəyan 
ardıcıllığı nə qədər sıx da olsa, onlar mütləq şəkildə baş verir və heç 
bir zaman birinci fazadan üçüncüyə, ikinci fazadan dördüncüyə və ya 
birinci fazadan dördüncüyə birbaşa keçid mümkün deyildir.   
İndiyə  qədər dərketmə ilə bağlı deyilən fikirləri ümu-
miləşdirərək belə bir nəticəyə  gələ bilərik ki, dərketmə - dedikdə, 
gerçəklik elementi ilə bağlı məlumatın insanın beyin aparatı vasitəsilə 
intellekt obrazı formasına transformasiya olunaraq qəbul edilməsi, in-
tellekt obrazları şəklində qəbul edilmiş məlumatların intellekt kodla-
rına çevrilərək baş beyində mühafizəsi, tələb olunduqda lazımi intel-
lekt kodunun axtarılıb tapılması və bu kodun yenidən tam şəkildə və 
ya qismən müvafiq gerçəklik elementlərinə ekvivalent olan intellekt 
obrazları formasında və ya sonrakı  dərketmə proseslərinin tələbinə 
uyğun olaraq digər formalarda modullaşdırılaraq istifadəsini  əhatə 
edən tam bir təfəkkür prosesi nəzərdə tutulur. 
 
§ 2.5.  Sinktual dərketmə 
 
Sinktual dərketmə düşünmə yolu ilə müəyyən edilən gerçəklik 
elementinin intellekt obrazının yaranması prosesini ehtiva edir (think 
– ingilis sözu olub, Azərbaycan dilində mənası “düşünmək, fikirləş-
mək”dir).  
Bəzən bizə elə  gəlir ki, bütün şüurlu həyatımız boyu yalnız 
düşünmək yolu ilə dərk etmişik və düşünərkən də həmişə dildən isti-
fadə etmişik. Bunun, həqiqətən də, belə olub-olmadığına, yəni əvvə-
la, düşünərək dərketmənin digər üsullara nisbətən məhsuldar olub-ol-
madığına, ikincisi isə, düşünərək dərketmənin həmişə dil vasitəsilə 
reallaşıb-reallaşmadığına nəzər salaq. Bu və bunun kimi digər məsə-
lələrə tam təfərrüatı ilə aydınlıq gətirə bilmək üçün, hər şeydən əvvəl, 
bu məsələlər çərçivəsində sinktual dərketmənin mahiyyətini, onun 
üsul və yollarını psixoloji proseslər baxımından araşdırmaq lazımdır.   
 
112
§2.5.1.  Düşünərək dərketmənin digər üsullara nisbətən daha 
məhsuldar olub-olmadığını müəyyən etmək üçün yaddaşımıza qısaca 
bir ekskurs etmək kifayətdir.  
Biz nə  qədər insan siması xatırlayırıq. O cümlədən uşaqlıq 
dostları, orta məktəb yoldaşları və müəllimlər, ali məktəb yoldaşları 
və müəllimlər, iş yoldaşları, dostlar, qohumlar, qonşular, təsadüfi 
tanışlar, məşhur adamlar, mənfi və müsbət cəhətləri ilə yadda qalan 
insanlar və s.  
Yaddaşımızda nə qədər quş, həşərat, suda və quruda yaşayan 
heyvan və s. canlı obrazı, o cümlədən xüsusi hadisələrlə bağlı xatırla-
dığımız obrazlar var. 
İndi isə evdə, işdə, çöldə gördüyümüz əşyaları, avadanlıqları, 
cihaz, mexanizm və maşınları, onların hissələrini, funksiyalarını, 
ölçülərini və s. yadımıza salaq.  
Müxtəlif səslər, rənglər, dad və qoxular və s. 
Bunlar yaddaşımıza yalnız vizual dərketmə vasitəsilə daxil 
olan gerçəklik elementlərinin kiçicik bir hissəsidir. Detallarını nəzərə 
almadan yalnız bunlarla bağlı yaddaşımızda olan obrazların sayı 
milyonlarladır.  
Dil vahidi olan səs, hərf, söz, qrammatik və leksik qəlib, bir-
ləşmə və cümlə qəlibi.  
Məqsədimiz dil vahidlərini say etibarı ilə yaddaşımızdakı di-
gər obrazlarla müqayisə etmək və dil vahidlərinin digər obrazlardan 
sayca az olduğunu göstərmək deyil. Əksinə, dil struktur vahidlərini 
ona görə yada saldıq ki, onların ümumi miqdarını da digər obrazların 
miqdarına əlavə edək. Çünki hər bir hərf, fonetik səs eyni zamanda 
vizual, vokal dərketmə vasitəsilə yaddaşa daxil olmuş bir intellekt ob-
razıdır. Hər bir leksik vahid bir dil elementidir, eyni zamanda öz 
forması baxımından vizual-verbal dərketmə vasitəsilə yaddaşa daxil 
olmuş bir intellekt obrazıdır, digər tərəfdən isə, ifadə etdiyi mənanın 
köməyi ilə yaddaşa daxil olan daha bir neçə vizual obrazın kodudur. 
Yəni “masa” sözü (forma etibarı ilə 4 hərfdən ibarət bir söz obrazı 
yaradır) məna çalarları ilə yazı masası, mətbəx masası, taxta masa, 

---