121
proqramlaşdırılmış ardıcıllıqla icra edən maşın deyil. İnsan
bütün fəa-
liyyətini ən optimal və məntiqi üsulla həll edən, hər bir fəaliyyəti ilə
bağlı vaxtında və müstəqil şəkildə qərar verməyə qadir olan şüurlu
varlıqdır.
İkincisi, modullaşma və sinktual dərketmənin dördüncü fazası
gerçəklik elementinin özünə aid olan,eləcə də, həmin məlumatla bu
və ya digər şəkildə bağlı olması səbəbi ilə aktiv yaddaşa gətirilən
digər məlumatların birləşməsindən yaranmış yeni obrazlara əsaslanır.
Bu bənzərlik və ya eynilik modullaşma və sinktual dərketmənin
fərqləndirilməsinə imkan vermir.
Belə incəlikləri diqqətlə izləyən opponentlerimizin iradlarına
elə həmin ardıcıllıqla cavab verərək onların nəzərinə aşağıdakıları
çatdırmaq istərdik:
1) İradda qeyd edildiyi kimi, insan beyni əməliyyat prosesləri-
ni proqramlaşdırılmış ardıcıllıqla icra edən maşın
olmasa da, dərket-
mənin müvafiq fazaları məhz qeyd edilən ardıcıllıqla cərəyan edir,
yəni vizual dərketmənin birinci fazasında məlumat qəbul edilib ikinci
fazasında intellekt obrazına çevrilərək yaddaşa daxil edilir. Üçüncü
faza elə həmin anda baş versə belə, həmin intellekt obrazı yenidən
xatırlanaraq əsas yaddaşdan aktiv yaddaşa gətirilir və yenidən intel-
lekt obrazı gerçəklik elementinə ekvivalent olan obrazlar şəklində
açılır. Çünki dərketmənin birinci fazasında qəbul edilib ikinci faza-
sında intellekt obrazına çevrilərək yaddaşa daxil edilməyən məlumat
– şüurlu varlıq olan insan üçün “olmayan məlumat” deməkdir.
Şüurunda “olmayan məlumat”la bağlı insanın hər hansı psixoloji
əməliyyatı icra
etməsi isə, təbii ki, mümkün deyil. Bundan əlavə,
nəzərə almaq lazımdır ki, bəzən dərketmə prosesinin birinci və ikinci
yarımaktları arasında illərlə fasilə olur və əgər vizual məlumat dərk-
etmənin birinci fazasında qəbul edilib, ikinci fazada intellekt obrazına
çevrilərək yaddaşa daxil edilməsə, üçüncü fazada həmin intellekt
obrazını yenidən xatırlamaq mümkün olmazdı və dərketmə prosesi
yarıda qırılardı.
2) Doğrudur, modullaşma və sinktual dərketmənin reallaşması
122
prosesi, əvvəldə də qeyd etdiyimiz kimi, müəyyən cəhətləri ilə bir-
birinə bənzəyir.
Buna baxmayaraq, modullaşma zamanı mövcud
intellekt kodu və ya obrazı gerçəklik elementi ilə bağlı ilkin daxil
edilən məlumat formasına deyil, başqa tip məlumat formasına çevril-
sə də, mahiyyət etibarı ilə eyni gerçəklik elementini əks etdirən və
eyni intellekt koduna daxil olan eyni intellekt obrazı olaraq qalır.
Sinktual dərketmə zamanı isə, gerçəklik elementi ilə bağlı daxil
edilən ilkin məlumatın yalnız forması dəyişmir, bununla eyni
zamanda tamamilə fərqli gerçəklik elementi və onu əks etdirən yeni
intellekt obrazı və ya kodu da yaranır.
Sinktual dərketməyə hazırlıq mərhələsi başa çatdıqdan sonra
sinktual dərketmə aktı başlanır:
Sinktual dərketmənin birinci yarımaktında həmin tənlik həll
olunur və nəticə yadda saxlanılır:
2
2
400
300
+
=x
2
x
2
=
160000
90000
+
x
2
= 250000
x=500
İkinci yarımaktda əldə edilmiş nəticə beyin aparatının köməyi
ilə mətn formasına transformasiya olunur və tapşırığın cavabı mətn
formasında verilir: “CAVAB: İstehsalat binasından giriş qapısına çə-
kiləcək yolun uzunluğu 500 metr olacaqdır”. Bununla sinktual dərk-
etmə prosesi və tapşırığın həlli başa çatır.
Göründüyü kimi, sinktual dərketməyə hazırlıq mərhələsinin
ikinci yarımaktında və sinktual dərketmənin ikinci yarımaktında
transformativ modullaşmadan istifadə olunmuşdur. Transformativ
modullaşmaya sinktual dərketmə prosesində tez-tez
rast gəlindiyinə
görə, başqa sözlə desək, sinktual dərketmənin hazırlıq mərhələsində
bir qayda olaraq modullaşmadan istifadə edildiyinə görə transfor-
mativ modullaşmaya aid nümunəni bu dərketmə üsulu ilə bağlı
verdik. Amma bu, digər dərketmə üsullarında modullaşmadan istifa-
də olunmaması kimi başa düşülməməlidir.
123
§2.6.2. Reprezentativ modullaşma isə dərk edilmiş gerçəklik
elementinin və onun intellekt obrazının müvəqqəti (okkazional) ola-
raq yeni mahiyyətdə təqdim edilməsi və ya ona yeni situativ mənalar
verilməsidir.
Belə bir nümunəyə baxaq:
“İnstitutda ağır bir şkafın yerini dəyişmək lazımdır. Onu
yerindən qaldıracaq qədər fiziki qüvvə, eləcə də xüsusi alət və ya
vasitə yoxdur. Hamı çox düşünür və nəhayət,
təsərrüfat işləri müdiri
3 ədəd qısa dəmir boru gətirir. Bəziləri onlardan ling kimi, bəziləri
xərək qolu kimi istifadə etməyi təklif edir. Amma bu təkliflər heç bir
nəticə vermir. Təsərrüfat işləri müdiri bunlardan təkər kimi istifadə
etməyi məsləhət görür. Boruları təkər kimi şkafın altına qoyub onu
asanlıqla lazımi yerə aparırlar.
Bir həftə sonra su borusu partlayır. Təmir ustası çağırırlar.
Direktor təsərrüfat işləri müdirinə deyir ki, o günkü “təkər”ləri gətir,
ustaya ver, su xəttini təmir etsin. Usta təkərlə su xəttinin necə təmir
olunacağına çox təəccüblənir”.
Bu nümunədə verilən boru gerçəklik elementi kimi müvafiq
intellekt obrazı ilə hamı tərəfindən dərk olunmuşdur (vizual dərket-
mə). Amma həmin boru təkər kimi müvəqqəti olaraq yalnız
institut
əməkdaşları tərəfindən qəbul olunmuşdur. Şkafın daşınması hadisəsi
yaddan çıxdıqdan sonra, şübhəsiz ki, borunu təkər kimi nə direktor,
nə də təsərrüfat müdiri xatırlayacaqdır. Okkazional olaraq yaranan bu
kimi vəziyyətlər reprezentativ modullaşmaya nümunə ola bilər.
Deməli, transformativ modullaşmadan fərqli olaraq reprezen-
tativ modullaşmada təkcə intellekt obrazının yeni forması deyil, həm
yeni gerçəklik elementi (daha doğrusu, yeni keyfiyyətdə təqdim
olunan əvvəlki gerçəklik elementi), həm də ona paralel olaraq yeni
intellekt obrazı yaranır. Amma istər bu gerçəklik elementi, istərsə də
onun intellekt obrazı dərketmə prosesində yaranmış bir dəfəlik
ehtiyacı ödəmək məqsədi daşıyır. Bu ehtiyac ödəndikdən sonra ok-
kazional şəkildə yaranmış olan gerçəklik elementi də (təkər kimi
təqdim olunan boru), onun intellekt obrazı da yox olur (unudulur).
124
Bunu
da qeyd edək ki, bəzən okkazional şəkildə yaranmış gerçəklik
elementi və onun intellekt obrazı da həyata daimi vəsiqə alır.
Məhz bu cəhət, mahiyyət etibarı ilə reprezentativ modullaş-
manın sinktual dərketməyə daha yaxın olduğunu və nadir hallarda da
olsa, reprezentativ modullaşmanın sinktual dərketməyə çevrilə bildi-
yini göstərən bir faktordur.
§2.6.3. Sinktual dərketmə zamanı modullaşmış obraz gerçək-
lik elementinə və təfəkkür subyektinə uyğun olmalıdır.
Modullaşmış obrazın gerçəklik elementinə uyğunluğu – dedik-
də, üzərində sinktual dərketmə aktının icra olunduğu obrazın dərk
edilməsi nəzərdə tutulan gerçəklik elementini həqiqi mənada əks
etdirməsi nəzərdə tutulur. Məsələn, gerçəklik elementi təbiət mənzə-
rəsidirsə, o halda üzərində sinktual dərketmə aktının icra olunduğu
obraz, yəni modullaşmış obraz rəsm, mətn və ya bunların sintezi ola
bilər, amma heç
bir halda akustik səs
1
ola bilməz. Çünki akustik səsin
mənzərəni əks etdirməsi mümkün deyildir.
Modullaşmış obrazın təfəkkür subyektinə uyğunluğu dedikdə,
üzərində sinktual dərketmə aktının icra olunduğu modullaşmış obra-
zın onu dərk etməyə çalışan subyektə tanış olması nəzərdə tutulur.
Məsələn, yazıb-oxumağı bacarmayan, amma bədahətən gözəl bayatı-
lar qoşan qoca bir nənə hər hansı bir bayatının şifahi sözlər şəklində
modullaşmış obrazındakı yanlışlıqları asanlıqla müəyyən edib dü-
zəldə bildiyi halda, həmin bayatının yazılı mətn şəklində mo-
dullaşmış obrazı qarşısında aciz qalacaqdır.
§2.6.4. Sinktual dərketmənin hazırlıq mərhələsinin ikinci ya-
rımaktında intellekt kodları gerçəklik elementinin modullaşmış obra-
zına çevrilərkən onlar bir növdən, bir neçə növdən, əksər halda isə
müxtəlif növlərin sintezindən ibarət olur. Yüksək intellekt və böyük
təxəyyül gücünə malik olan insanlarda
sinktual dərketmə prosesi
tutumu intellekt kodlarına yaxın olan ən mücərrəd obrazlarla həyata
keçirilir. Bütün normal düşünmə qabiliyyətinə malik olan insanlarda
bu proses sintez olunmuş, qarışıq tipli obrazlarla həyata keçirilir.
1
Şifahı nitqdən başqa bütün digər səslər akustik səsdir.