125
Düşünmə qabiliyyəti zəif olan
insanlarda isə bu proses ya
ümumiyyətlə alınmır, ya monoton intellekt obrazları ilə, ya da mətn
formasında modullaşmış obrazlarla həyata keçirilir. Yəni onlarda dü-
şünmə prosesi monoloq-mətn şəklində və böyük ehtimalla, mətn
oxunuşu sürəti ilə gedir. Buna görə də hər hansı bir kinoda və ya
tamaşada sərxoş, yaxud da dəli obrazı yaratmaq istəyən rejissorlar,
aktyorlar məhz bu qanunauyğunluqdan böyük məharətlə istifadə edə-
rək onların səsli düşünmələrini tamaşaçılara təqdim edirlər.
Onu da qeyd edək ki, düşünmə qabiliyyəti çox zəif olan
insanlar sinktual dərketməyə hazırlığın ikinci yarımaktında intellekt
kodu mətn formasında modullaşmayan gerçəklik elementlərini dərk
edə bilmədiklərindən sinktual dərketmə prosesi ilə bağlı onlardan
danışmağa ehtiyac belə qalmır.
§ 2.7. Sinktual dərketmədə dilin iştirakı
“Düşünərək dərketmə həmişə dil vasitəsilə gerçəkləşir” fikri
ilə yalnız qismən razılaşmaq olar. Belə ki,
sinktual dərketmənin əksər
hissəsi dilin iştirakı olmadan baş verir.
Fərz edək ki, biz rəssamıq və bir vaxt fırçanı əlimizə alıb yu-
xarıda haqqında danışılan dağ gəzintisini xatırlayaraq, o cənnət guşə-
sinin rəsmini çəkirik. Dağ, meşə, ağaclar, çəmən, çiçəklər, quşlar,
kəpənəklər və s. kimi gerçəklik elementlərini xatırlayırıq, təxəyyülü-
müzün gücü ilə onların kompozisiyasını, rəng çalarlarını müəyyən-
ləşdirir, gözəl bir tablo yaradırıq. Bu yaradıcılıq prosesində biz dilə
heç bir ehtiyac duymuruq.
Fərz edək ki, bəstəkarıq, piano arxasında oturub o vaxt eşitdi-
yimiz çoban bayatısının motivləri əsasında gözəl bir musiqi əsəri
bəstələyirik, yaxud kulinarıq, həmin giləmeyvənin dadını təkrarlayan
bir şirniyyat növü bişiririk, yaxud da əttarıq və həmin meyvənin
ətrinə bənzər yeni bir ətir hazırlayırıq. Sinktual dərketmənin nəticəsi
olan bu yaradıcılıq proseslərində biz heç bir sözə və ya ümumiyyətlə,
dilə ehtiyac duymuruq.
126
Sinktual dərketmədə dildən, ayrı-ayrı leksemlərdən ümumiləş-
dirici,
birləşdirici, fərqləndirici, əlaqələndirici vasitələr kimi istifadə
oluna bilər. Əsas düşünmə və dərketmə prosesi isə intellekt obrazları
və kodları ilə həyata keçirilir. Hətta gerçəklik obrazı (1-ci aktın 1-ci
fazasındakı obraz) və sinktual dərketmə obrazı (1-ci aktın 4-cü
fazasında yaranan obraz) mətn olduqda belə düşünmə prosesinin
90%-dən çoxu dil və ya mətndən daha yığcam
və mücərrəd olan
intellekt obrazları ilə həyata keçirilir.
Əgər real obrazı mətn əsasında formalaşan gerçəklik elementi
ilə bağlı dərketmə və düşünmə prosesi intellekt obrazları ilə deyil,
ünsiyyət zamanı istifadə etdiyimiz mətnlə həyata keçsəydi, o halda
hər hansı bir romanın personajlarından birini səciyyələndirmək üçün
bizə 1-ci aktın 4-cü fazasında və 2-ci aktın 1-ci fazasında həmin
romanı oxumağa sərf olunan vaxt qədər, cümləni üzvlərə görə təhlil
edib onların ifadə vasitələrini müəyyənləşdirmək üçün isə cümlə üzv-
ləri və onların ifadə vasitələri haqqında
elmi ədəbiyyatlarda verilmiş
mətnlərin oxunmasına sərf olunan qədər vaxt lazım gələrdi. Amma
faktiki olaraq belə tapşırıqların həlli ilə bağlı bizə təxminən bir neçə
saniyəyə qədər (bəzən daha az) vaxt lazım olur və bundan sonra biz
artıq həmin tapşırığın əməli icrasına başlayırıq.
Bəzən bu kimi tapşırıqların həlli zamanı biz yalnız verilmiş
tapşırığın birbaşa cavabını deyil, onunla bağlı olan digər məlumatları
da xatırlayırıq.
Məsələn, bir elmi seminarda ətin zərəri və ya faydası haqqında
mübahisə edərkən qəflətən evdə ətin qurtardığını və ət almaq lazım
gəldiyini xatırlayırıq (yuxarıda çoxmənzilli binalara və dünya internet
şəbəkəsinə bənzətməklə intellekt kodlarının belə çoxfunksiyalı və
çoxgirişli olduğunu qeyd etmişdik).
Bəzən də heç bir şey düşünmədən sakitcə oturub musiqi dinlə-
diyimiz halda, qəflətən hansısa bir hadisəni və ya şəxsi xatırlayırıq.
Amma dərindən analiz etdikdə yadımıza düşür ki, həmin şəxs və ya
hadisə ilə qarşılaşarkən bu musiqi parçasını eşitmişdik. Bəzən də
qəflətən yada düşən belə hadisə və ya şəxslərin hal-hazırkı vəziyyəti-
127
mizlə nə əlaqəsi olduğunu, onu nə üçün və ya nəyin təsiri ilə xatırla-
dığımızı, ümumiyyətlə, müəyyənləşdirə bilmirik.
Bunun səbəbi odur
ki, şüurumuz baş beyindəki intellekt kodları üzərindən çox böyük
sürətlə şütüyərək keçir və həmin anda aktiv yaddaşın təmasda olduğu
məlumata, yaxud da gerçəklik elementinə az və ya çox dərəcədə
uyğun gələn intellekt kodlarını ani olaraq aktivləşdirir. Kompüter
analogiyasına uyğun şəkildə desək, “axtarış” rejimi daxilində opera-
tiv yaddaşa yerləşdirilmiş məlumat əsasında əsas yaddaşdakı bütün
uyğun məlumatlara istinadlar verilir.
§2.7.1. Yuxarıda verilmiş nümunələrdən də göründüyü kimi,
vizual, vokal, friktual, tastual, attaral dərketmə və təfəkkür prosesləri-
nin nəzərdən keçirilən fazalarının heç birində nə sözə, nə də, ümum-
iyyətlə, dilə ehtiyac duymadıq. Dərketmə prosesinin bütün fazaları
söz və ya dil vasitəsilə deyil, dildən daha yığcam və mücərrəd olan
intellekt obrazları və kodları ilə həyata keçirilir.
Deməli, insanın bilavasitə və bilvasitə təmasda olduğu bütün
gerçəklik elementləri beyin aparatı tərəfindən intellekt obrazlarına
çevrilir və qəbul edilir (qəbul prosesi). Qəbul olunmuş məlumat intel-
lekt kodları şəklində informasiya bazasında (baş beyində) mühafizə
olunur (yadda saxlama prosesi), tələb edilən müvafiq intellekt kodu
aktiv yaddaşa gətirilir (xatırlama prosesi) və nəhayət, aktiv yaddaşda-
kı intellekt kodu beyin aparatının köməyi ilə yenidən gerçəklik ele-
mentinin və ya onun hissələrinin obrazlarına çevrilir (tətbiq prosesi).
İnsanın bilavasitə və bilvasitə təmasda olduğu gerçəklik ele-
mentləri deyərkən, bir tərəfdən insanın özünün birbaşa gerçəklik ele-
mentini real həyatda gözü ilə görməsi, əli ilə toxunması, dadını, qo-
xusunu və s. hiss etməsi (bilavasitə təmas), digər tərəfdən isə gerçək-
lik
elementinin özünü yox, onun fotoşəklini, diafilmini, televizorda
və ya böyük ekranda o haqda film görməsi, onun özü, dadı, qoxusu,
xarici görünüşü haqqında məlumat oxuması və ya söhbətlər eşitməsi
və s. (bilvasitə təmas) nəzərdə tutulur.
Bunlardan, bilavasitə təmas yolu ilə dərketmədə bütünlüklə,
bilvasitə təmas yolu ilə dərketmənin isə foto, diafilm, film vasitəsilə
128
dərketmə qisimlərində dilin, ümumiyyətlə,
iştirak etmədiyi heç bir
şübhə və tərəddüd doğura bilməz. Məlumat oxumaq və söhbətlər
eşitməklə dərketməyə gəlincə isə, burada dilin iştirak etdiyini
görürük. Doğrudan da, oxunan məlumat yazılı, söhbət isə şifahi nitq-
dir. Buna görə də burada dilin iki ən başlıca ünsürünün dərketmədə
iştirakı ilə rastlaşmış oluruq.
Bu faktı bir daha qeyd edək ki, dərketmənin birinci fazasının
“vəzifəsi” gerçəklik elementi haqqında məlumat alıb ikinci fazada
onu intellekt obrazına çevirmək və yaddaşa qeyd etməkdir. Birinci
fazada gerçəklik haqqında alınan məlumatın üsulunun (dərketmə
üsulu) və növünün (rəsm, mətn, səs və s.) heç bir prinsipial əhəmiy-
yəti yoxdur. L.Vıqotskinin fikrincə,
söz gеrçəkliyi özünəməxsus
şəkildə əks еtdirir, onun forması və mənası daima dəyişir, inkişaf
edir
1
. Gеrçəkliyin sözlə ifadəsi alınan məlumatın keyfiyyət və tamlı-
ğına təsir edən faktordır.
Beləliklə, birinci fazada gerçəklik elementi haqqında məlumat
həmin elementi canlı təbiətdə görməklə, onun rəsminə baxmaqla, bu
element haqqında yazılmış təsviri oxumaq, dinləməklə və s. üsullarla
əldə oluna bilər. İstənilən halda bu gerçəklik elementi haqqında
məlumat almaq yolu və ya üsuludur. Onun əldə olunmasının yeganə
məqsədi isə bu məlumat əsasında gerçəklik elementinə ekvivalent
olan abstarakt təsəvvür yaradıb onu intellekt obrazına çevirməklə
qəbul etməkdir.
Məsələn, biz orta məktəbdə oxuyarkən molekulyar fizikanın
tədqiqat obyekti olan atom, elektron, proton və s. haqqında müəyyən
biliklərə yiyələnmişik. Təbii ki,
orta məktəbdə atom, elektron, proton
və s. kimi zərrəciklərin özü ilə birbaşa təmasda olmamışıq, yəni
onları gözümüzlə görməmişik, əlimizlə toxunmamışıq və s. Sadəcə,
onlarla bağlı kitablar oxumuşuq, film və slaydlara baxmışıq, molekul
sxemlərini və maketlərini seyr etmişik, müəllimin müvafiq izahatını
eşitmişik. Beləliklə, beynimizdə molekul, atom, elektron, proton və s.
ilə bağlı müvafiq intellekt obrazı yaranmışdır.
1
Выготский Л.С. Психология, изд. Апрель Пресс, “Эксмо-пресс”, Москва, 2000, с. 468.