Linguopsychology
Yüklə 0,54 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- § 3.1. Dil struktur vahidi olan formaların yaranması
137 mexanizminin müəyyən olunması üçün birinci növbədə dərketmə və təfəkkürün ilkin meyar və vahidləri dəqiqləşdirilmiş, dərk olunan minimal vahidin gerçəklik elementi, dərketmə və təfəkkürün apellya- tiv vahidinin intellekt obrazı olduğu qəbul edilmişdir. 2. Dərketmə mexanizminin açıqlamasını asanlaşdırmaq məq- sədilə vahid axın mahiyyəti daşıyan dərketmə prosesı ayrı-ayrılıqda aktlar şəklində nəzərdən keçirilmiş və hər bir akt şərti olaraq dörd fazaya bölünmüşdür. Dərketmənin bu ardıcıllıqla cərəyan edən mexanizmə malik olduğu müəyyən edilmişdir: birinci fazada hiss orqanlarına təsir yolu ilə gerçəklik elementi haqqında məlumat qəbul edilir və ona ekvivalent olan intellekt obrazı yaranır, ikinci fazada bu məlumat yadda saxlanılır, üçüncü fazada həmin məlumat xatırlana- raq aktiv yaddaşa gətirilir, dördüncü fazada fəaliyyətə uyğun obraza çevrilməklə bu məlumatdan istifadə olunur. 3. Müəyyən edilmişdir ki, dərketmənin bir növü olan sinktual dərketmə ümumi dərketmə prosesinin ikinci aktında reallaşır və eyni mexanizm əsasında cərəyan edir. Sinktual dərketmənin nəticəsi və ya son məhsulu elmi kəşf, ixtira və ya yenilikçilikdir (novatorluqdur). 4. Dilin nitqin və ya sözün dərketmədə iştirakının, əksərən, illüstrativ xarakter daşıdığı müəyyən edilmişdir. Bəzi hallarda dərketmənin birinci və dördüncü fazalarında total modullaşma şəklində rast gəlinən nitq dərketmə prosesinin aktiv vahidi kimi deyil, gerçəklik elementi ilə bağlı məlumat mənbəyi kimi çıxış edir. Dərketmə və təfəkkür mexanizminin müəyyən olunması ilə bağlı aparılan araşdırma və əldə edilən nəticələrə istinadən təklif edirik: 1. Forma, nitq və dilin linqvistik və psixoloji yönlərini dərketmə prosesləri əsasında ümumi şəkildə analiz etməyə ehtiyac vardır. 2. Dilçiliyin istənilən istiqaməti üzrə aparılan təsviri, funk- sional, funksional-semantik və stuktur analizlər zamanı nitq söyləmi və dil struktur vahidlərinin linqvistik xüsusiyyətləri ilə yanaşı onun psixoloji cəhətləri də nəzərə alınmalıdır. 138 III FƏSİL TƏFƏKKÜR PROSESLƏRİ VƏ FORMALAR § 3. Araşdırmamızın ilk iki fəslində dərketmənin obyekti və minimal apellyativ vahidi, faza və aktları, başvermə mexanizmi və ardıcıllığı və s. ilə bağlı nəzəri fikirlərimizi şərh etdik. Bir faktı qeyd etmək lazımdır ki, hal-hazırda bu və ya digər dildə mövcud olan formaların, eləcə də ümumilikdə nitqin və ya dilin linqvopsixoloji analizi, əslində, gerçəklikdə baş vermiş dərketmə aktlarının və ya təfəkkür proseslərinin əks ardıcıllıqla izlənməsidir. Bunu nəzərə alaraq araşdırmanın bu fəslində dilin, habelə onun real həyatda yeganə tətbiqi şəkli olan nitqin, həm dilin, həm də nitqin yeganə mövcudluq şəkli olan dil struktur vahidlərinin, yəni forma, qəlib və normaların yaranması, eləcə də ümumi təfəkkür prosesində onların rolu məsələlərini linqvistik və psixoloji (linqvopsixoloji) cə- hətdən nəzərdən keçirəcəyik. Leksik, leksik-qrammatik və ya qram- matik forma, nitq və söyləm şəklində çıxış edən dil struktur vahidlə- rinin yaranması və mənimsənilməsı mexanizmini, funksiyalarını araşdıracaq, əldə edilən nəticələr əsasında dil struktur vahidlərini və nitqi modelləşdirməyə çalışacağıq. Dilin ümumi və aktiv sistem kimi struktur tərkibi, forma və məna vəhdəti, inkişaf tendensiyaları əsasın- da onun linqvopsixoloji mahiyyətini müəyyənləşdirməyə cəhd göstə- rəcəyik. Dilin, nitqin, yoxsa formanın daha əvvəl yaranması məsələsi- nə münasibətlər müxtəlifdir. Formanı səs və söz, nitqi söyləm və danışma prosesi, dili isə formanın və ya nitqin yaranmasını tənzimlə- yən qaydalar toplusu hesab etməklə, əvvəlcə, formanın, sonra nitqin, daha sonra dilin yaranmış olduğu birbaşa və ya dolayısı ilə ifadə olunmaqdadır. Əvvəldə bu məsələyə münasibətimizi bildirsək də, bir daha demək istərdik ki, insan toplumu və ya cəmiyyətinin yarandığı gün- 139 dən etibarən toplumun və cəmiyyətin digər üzvlərinə hər hansı məlu- mat vermək məqsədi ilə insan oğlunun çıxardığı ən ilkin, ən bəsit və ən sadə səslər belə həmin insanlar üçün, eyni zamanda, həm “dil”, həm “nitq”, həm də “forma” funksiyasını yerinə yetirmişdir. Toplumun, qəbilə və tayfanın dilində və ya ondan da əvvəlki dönəmlərdə cəmi bir söz, məsələn, “o” sözü olduqda belə, bu yeganə söz həmin toplumun həm dili, həm nitqi, həm də dilindəki və nitqindəki yeganə forma olmuşdur. Başqa sözlə desək, yaranan ilk forma ilə eyni zamanda insanın nitqi və dili də yaranmışdır. Əlbəttə ki, ibtidai nitq və ya dil müasir səviyyədə təmasda olduğumuz nitq və dildən zənginlik, informasiya ötürmə imkanları baxımından müqayisəyəgəlməz dərəcədə fərqlənmişdir 1 . Bu dil və nitq çox primitiv şəkildə də olsa, müasir dillər kimi ünsiyyətə, bu və ya digər məlumatın ötürülməsinə xidmət etmişdir. Bu deyilənlərə əsaslanaraq insan toplumunun sonrakı təkamül və inkişafı nəticəsində “o” formasından başqa, məsələn, “sən” və “mən” formalarının da yaranması dil və nitqin yenidən yaranması kimi başa düşülməməlidir. Çünki artıq qeyd etdiyimiz kimi, “dil” və “nitq” birinci formanın yaranması ilə eyni vaxtda təşəkkül tapmışdır. Sonrakı hər bir formanın yaranması isə artıq mövcud olan dilin və nitqin zənginləşməsi prosesidir. § 3.1. Dil struktur vahidi olan formaların yaranması İstənilən əsas və ya yardımçı morfem, yəni söz dil struktur vahidi kimi müstəqil bir gerçəklik elementi olmaqla,eyni zamanda leksik,leksik-qrammatik və ya qrammatik formadır. Hər biri müstəqil dil struktur vahidinin, başqa sözlə desək, gerçəklik elementi olan hər sözün, yəni formanın dərk olunması ilə ikinci intellekt obrazı yaranır. Dilçilik elminin və ya psixolinqvistikanın yeni sahəsi olan linqvopsixologiyanın formalarla bağlı əsas vəzifəsi də məhz bu cür ardıcıllıq və əks ardıcıllıqlara əsaslanaraq, etalon dəqiqliyinə malik 1 Bayramov Ə. İnsan fikirləşməyi və danışmağı nеcə öyrənmişdir. Bakı, 1963, s. 25-47. 140 olan dərketmə aktlarının izi ilə leksik, leksik-qrammatik və qram- matik formaların, nitqin və ümumilikdə dilin yaranma mexanizmini, eləcə də ümumi təfəkkür proseslərində onların funksional mövqeyini müəyyənləşdirməkdir. Belə ki, tədqiqatımız, bir tərəfdən, forma və onun dərk olunması nəticəsində yaranan ikinci intellekt obrazı arasında olan bağlılığı,digər tərəfdən də,forma ilə onun əks etdirdiyi birinci intellekt obrazı və ona ekvivalent olan gerçəklik elementi arasındakı hər cür (semantik, məntiqi, funksional və s.) əlaqəni müəyyənləşdirməyə imkan verir. İstənilən halda belə bir faktı nəzərə almaq lazımdır ki, birinci intellekt obrazının yaranması üçün gerçəklik elementinin insanın hiss orqanlarına təsiri kifayətdir. Amma ikinci intellekt obrazının yaran- ması üçün mütləq şəkildə dərk olunmuş gerçəklik elementi ilə bağlı nitq ehtiyacının yaranması vacibdir. Bu ehtiyac nəticəsində forma yaranır və onun dərk olunması ilə də ikinci intellekt obrazı əmələ gəl- miş olur. Yeni söz yalnız dərk olunmuş gerçəklik elementi ilə bağlı yarana bilər. Əgər gerçəklik elementi yoxdursa və ya ümumiyyətlə dərk olunmamışdırsa, onunla bağlı söz yarana bilməz və eləcə də yaddaşdan silinmiş gerçəklik elementi ilə bağlı olan söz dildə qala bilməz. Sözün yalnız dərk olunmuş gerçəklik elementi ilə bağlı yarandığını professor Kamal Abdullayev belə şərh edir: “Həm söz, həm cümlə vasitəsi ilə təfəkkürümüz dünya və onun ən müxtəlif çalarlarını... adlandırmağa cəhd edir... adlandırdınsa, artıq dərk etdin deməkdir... dərk etməyənə qədər isə, adlandıra bilmirsən” 1 . Q.A.Klimovun qənaətinə görə, linqvistik vahid linqvist (dilçi, tədqiqatçı) tərəfindən bu və ya digər dil vahidinin formalaşdırılması zamanı istifadə edilən linqvistik modelin, yəni bəzi metodik quruluş- ların komponenti kimi müəyyən olunur 2 . Əslində Q.A.Klimovun bu tərifi müəyyən qədər müasir mor- fem anlayışının şərhinə bənzəyir. Bununla belə, bu tərifdə bizi ma- 1 Abdullayev K. Dilçiliyə səyahət…., s. 135. 2 Климов Г.А. Фонема и морфема. Москва, 1967, с. 8. Yüklə 0,54 Mb. Dostları ilə paylaş:
|