141
raqlandıran məsələ sadəcə morfemlərlə bağlı deyil, eyni
zamanda
Q.A.Klimovun qısaca “dil vahidi” adlandıraraq ötəri şəkildə üzərin-
dən keçdiyi dil struktur vahidləridir.
Dil struktur vahidi və eyni zamanda gerçəklik elementi adlan-
dırdığımız anlayışlar P.V.Çesnokov tərəfindən “dil vasitəsi” kimi
təqdim olunur və qeyd edilir ki, dil vasitələri – müstəqil hissi-maddi
faktlar (törəmələr) kimi çıxış edir, dil fəaliyyətinin daimi və müvəq-
qəti (bərkimiş və ya bərkiməmiş) nəticəsi olaraq meydana çıxır və bu
qəbildən olan digər müstəqil törəmələrə ayrıca səslər (fonemlər), he-
calar, morfemlər, sözlər, söz birləşmələri, cümlələr və s. oppozisiya
təşkil edir. Belə vasitələri dil vahidləri adlandırmaq lazımdır
1
.
Bizim dil struktur vahidi adlandırdığımız anlayış həm ad, həm
də aid olduğu obyekt baxımından istər dil vahidi (Q.A.Klimov), istər-
sə də dil vasitəsi (P.V.Çesnokov) anlayışlarından fərqlənir.
Belə ki, dil struktur vahidi, hər şeydən əvvəl,
gerçəklik ele-
mentidir. Bu səbəbdən dil struktur vahidlərinin yaranma və mənimsə-
nilmə mexanizmi, digər gerçəklik elementlərinə xas olan dərketmə
aktları, fazaları əsasında və ikili intellekt obrazları prizmasından
nəzərdən keçiriləcəkdir.
Həm dərketmədə, həm də dildə əks olunan hər bir gerçəklik
elementi ilə bağlı beynimizdə iki intellekt obrazı mövcud olur. Bun-
lardan birincisi obyektiv aləmdə mövcud olan gerçəklik elementinə,
ikincisi isə dil struktur vahidinə ekvivalent olan intellekt obrazıdır
2
.
Belə ki, obyektiv aləmdə mövcud olan gerçəklik elementi hiss
orqanlarımıza təsir edərək bizə öz varlığı haqqında məlumat verir.
Daxil olan məlumat əsasında beyin aparatının köməyi ilə həmin ger-
çəklik elementinə ekvivalent olan intellekt obrazı yaranır. Bu intellekt
obrazı gerçəklik elementinin ilkin, əsas obrazıdır
və adətən gerçəklik
elementinin dərk olunması aktının birinci yarımaktında yaranır.
Güzgülər prinsipi ilə desək, dərketmə zamanı (və ya təmas nəticəsin-
1
Чесноков П.В.Основные единицы языка и мышления. Ростов, 1966, с. 91.
2
Əsgərov M.B. Dilin psixolinqvistik mahiyyəti. “Tədqiqlər”. AMEA Dilçilik İnstitutu. Bakı,
“Elm”, 2004, № 2, s. 60-64.
142
də) obyektiv aləmdə mövcud olan gerçəklik elementi dərketmə güz-
güsündə əks olunur.
Mexanizm olaraq, ikinci intellekt obrazı ardıcıl şəkildə baş
verən dərketmə prosesləri və birinci intellekt obrazının dildə əks
olunaraq dil struktur vahidinə çevrilməsi və həmin dil struktur vahidi-
nin yenidən müstəqil gerçəklik elementi kimi dərk olunaraq intellekt
obrazına çevrilməsi yolu ilə yaranır.
Dərketmə akt və fazaları bazasında dil struktur vahidinin yaran-
ması mexanizmini və prosesini nəzərdən keçirək.
Sinktual dərketmənin ümumi
prinsiplərinə uyğun olaraq,əgər
gerçəklik elementi əvvəlcədən dərk olunubsa,
Sinktual dərketməyə
hazırlıq mərhələsində (ümumi dərketmə prosesinin birinci aktının
ikinci yarımaktında) ona ekvivalent olan intellekt obrazı aktiv
yaddaşa gətirilir, yəni əsas yaddaşda intellekt kodu şəklində
saxlanılan analoji məlumatlar modullaşdırılır, onların arasından
üzərində sinktual dərketmənin icra olunacağı müvafiq intellekt obrazı
(və ya obrazları) seçilir və onun ekvivalent olduğu gerçəklik elementi
tam təfərrüatı ilə xatırlanır (və ya bütün dolğunluğu ilə göz önündə
canlandırılır).
Belə fərz edək ki, ikinci intellekt obrazını yaratmalı olduğu-
muz həmin gerçəklik elmenti bizə məlum deyil, yəni bu ana qədər
onu
heç görməmişik, dərk etməmişik və hələlik adı da yoxdur.
Bu, bizə göstərilən bir qabdır: xarici görünüşü etibarilə ləyəni,
və ya böyük boşqabı xatırladır, xırda dəlikləri var. Qabın funksiyası
ilə bağlı məlumat verirlər:”Bu qab içərisinə tökülən maye qarışığı
olan cisimləri mayedən ayırmağa xidmət edir, yəni içərisinə tökülən
cismin suyunu süzmək üçündür”. İstehsalına başlanan bu qabın rek-
lamı məqsədi ilə ona ad vermək və potensial müştərilərə tanıtmaq
tələb olunur.
Bu halda
Sinktual dərketməyə hazırlıq mərhələsində, yəni
ümumi dərketmə prosesinin birinci aktının birinci fazasında həmin
qabın görünüşü, əlaməti, eləcə də funksiyası ilə bağlı verilən izahat
və s. əsasında vizual-vokal dərketmə metodu ilə beynimizdə ona
143
ekvivalent olan birinci intellekt obrazı yaranır.
Birinci aktın ikinci fazasında həmin qabın birinci intellekt
obrazı bənzər vizual və funksional xüsusiyyətlərə malik gerçəklik
elementlərinin (məsələn, ləyənin, boşqabın və s.) baş beyində müha-
fizə olunan birinci və ikinci intellekt obrazları,
yəni xarici görünüşü,
haqqında asanlıqla mətn formasına çevrilə bilən məlumatın və adla-
rın da mühafizə olunduğu kodlar qrupuna qeyd olunur (yadda saxla-
nılır) və beləliklə, həmin qab dərk edilir.
Birinci aktın üçüncü fazasında həmin qabın birinci intellekt
obrazı bənzər vizual və funksional xüsusiyyətlərə malik digər gerçək-
lik elementlərinin baş beyində mühafizə olunan intellekt obrazları və
ya kodları ilə birlikdə yada salınır, yəni aktiv yaddaşa gətirilir.
Dərketmə prosesinin ümumi qaydalarına uyğun olaraq birinci
aktın üçüncü fazasında aktiv yaddaşa gətirilən intellekt obrazları
dördüncü fazada modullaşaraq sonrakı beyin aktivliklərinin icrası
üçün ən uyğun olan obraz və simvollara çevrilir
1
. Bu fazadan sonra
icra olunan sinktual dərketmə prosesi ilə həmin qaba ad veriləcəyinə
görə, birinci aktın dördüncü fazasında həmin qabın birinci intellekt
obrazı həm
vizual şəkildə, həm də onun forma və funksiyalarının
təsvirindən ibarət olan mətnlər şəklində, onunla bərabər aktiv yadda-
şa gətirilmiş bənzər vizual və funksional xüsusiyyətlərə malik digər
gerçəklik elementlərinin birinci intellekt obrazı da həm vizual şəkil-
də, həm də həmin qabların forma və funksiyalarının təsvirindən
ibarət olan mətnlər şəklində, ikinci intellekt obrazları isə bu gerçəklik
elementlərinin adlarına ekvivalent olan sözlər, yəni “ləyən”, “boş-
qab” sözləri kimi aktiv yaddaşda tam açılır.
Sinktual dərketmənin birinci fazasında forması, funksiyası,
təbiəti və s. cəhətləri nəzərə alınmaqla həmin qaba ad verilir. Funksi-
yası nəzərə alınmaqla bənzərlik və analogiya prinsiplərinə uyğun
olaraq (funksiyası süzmək və forması ləyənə, boşqaba bənzədiyinə
görə) bu qaba “
süzəyən” və
“süzqab” adı da vermək olardı. Amma
1
Əsgərov M.B. Dərketmənin mexanizmi. “Tədqiqlər”. АМЕА Dilçilik İnstitutu. Bakı, “Elm”,
2006, N 4, s. 44-59.
144
başqa
analogiya və bənzərlik, eyni zamanda bir sıra digər linqvistik
cəhətlər də nəzərə alınmaqla bu qaba
“süzgəc” adı verilmişdir.
Sinktual dərketmənin ikinci fazasında bu qabın altı hərfdən
ibarət olan adının
“süzgəc” şəklində yazılışını və süzgəç kimi
tələffüzünü əks etdirən sözə ekvivalent olan ikinci intellekt obrazı
yaranır və həmin qabın birinci intellekt obrazı ilə birləşərək vahid
kod əmələ gətirir. Bu kod bənzər vizual və funksional xüsusiyyətlərə
malik gerçəklik elementlərinin baş beyində mühafizə olunan intellekt
obrazlarının və kodlarının olduğu kodlar qrupuna qeyd edilir (yadda
saxlanılır). Beləliklə, həmin qabın adı
suzgəc kimi dərk edilmiş olur
və bununla da, ikinci intellekt obrazının yaranması prosesində
sinktual dərketmənin aktiv mərhələsi başa çatır.
Bu tədqiqatın
psixoloji əsasını L.Vıqotskinin psixoloji fəaliyyət
nəzəriyyəsinin xaricə yönələn fəaliyyətlər qisminin mütləq şəkildə
nəzərə alınması şərti ilə, akademik İ.M.Seçenov tərəfindən irəli
sürülən: 1) insana göstərilən xarici təsir(stimul), 2) bu təsirin insan
beynində yaratdığı hisslər(obraz), 3) insan tərəfindən həyata keçirilən
fəaliyyət
1
kimi üçpilləli dərketmə aktı və bu akt əsasında
müəyyən
edilən S+O+F (stimul + obraz + fəaliyyət) sxemi təşkil edir.
Nəzəriyyənin şərhində dərketmənin minimal vahidləri olaraq
gerçəklik elementi və
intellekt obrazı cütündən istifadə olunur.
Gerçəklik elementi dedikdə, obyektiv aləmdə real şəkildə mövcud
olan və ya mövcud olduğu qəbul, yaxud ehtimal edilən əşya, varlıq
və hadisələr, anlayış, norma və prinsiplər, həmçinin onların real və ya
təsəvvür olunan əlamət, keyfiyyət, xüsusiyyət
və hərəkətləri nəzərdə
tutulur. Gerçəklik elementinin hiss orqanlarına təsiri nəticəsində
intellekt obrazı yaranaraq baş beyində mühafizə edilir və əks
etdirdiyi gerçəklik elementinə ekvivalent olur
2
.
Bu tədqiqatın
linqvistik əsası ondan ibarətdir ki, okkazional
şəkildə ünsiyyət ehtiyacından yaranan dil struktur vahidləri və
1
Сеченов И.М. Рефлексы головного мозга. Санкт Петербург, 1866.
2
Əsgərov M.B. Gerçəklik elementinin intellekt obrazları. “Tədqiqlər”. АМЕА Dilçilik
İnstitutu. Bakı, “Elm”, 2003, № 4, s. 39-43.