149
Leksik formaların birinci tipi. Bu
tədqiqat çərçivəsində istər
forma, istər nitq, istərsə də dillə bağlı danışarkən və onların həm
yaranma, həm də fəaliyyət mexanizmini linqvopsixoloji mövqedən
analiz edərkən apellyasiya vahidi kimi leksik səviyyəli sözlərdən və
məhz ilkin variantda müəyyən leksik məna ifadə edən (kök)
sözlərdən istifadə etmişik. Başqa sözlə desək, indiyə qədər deyilənlə-
rin hamısı dil struktur vahidlərinin kök söz səviyyəsində linqvopsixo-
loji analizi idi. Bu səbəbdən həmin məsələni təkrarən nəzərdən ke-
çirməyə heç bir ehtiyac duymuruq. Amma bununla belə, ilkin vari-
antda müəyyən leksik məna ifadə edən sözlərlə və ümumiyyətlə,
leksik formalarla bağlı yarana biləcək bəzi sualları və sual doğurma
ehtimalı olan konkret məsələləri nəzərdən keçirməyi lazım bilirik.
Bəzən göz önündə canlandırılan görüntü birinci intellekt
obrazı hesab edilməklə belə bir yanlış təsəvvür yarana bilər ki,
mücərrəd isimlərin birinci intellekt obrazı yaranmır və bu səbəbdən
düşünmə prosesində onların
birinci deyil, ikinci intellekt obrazı
iştirak edir.
Nəzərə almaq lazımdır ki, masanın səth və ayaqlarının birləş-
məsindən ibarət olan cismani və ya əşyavi obrazı onun birinci
intellekt obrazı deyil. Daha doğrusu, birinci intellekt obrazı sadəcə
buna ekvivalent olan obraz deyil.
Birinci intellekt obrazı gerçəklik elementi ilə bağlı dərk olunan
bütün cəhətləri özündə birləşdirən, yəni onun xarici görünüşünün,
hissələrinin, funksiyalarının, mahiyyətinin ümumi obrazları cəminə
ekvivalent olan təfəkkür vahididir. Kompüterin yaddaş qutusunu açıb
baxan “maraq əsirləri” onun içində heç bir rəsm, rəqəm və ya yazıya
rast gəlmədiyi kimi, insan beynində əməliyyat aparan cərrahlar da
indiyə qədər beyində heç bir rəsm, rəqəm, yazı və s-yə rast
gəlməmişlər. Əgər intellekt obrazı gerçəklik elementinin və ya onun
hissələrinin görüntü obrazı olsaydı,
o halda gözlə görünməyən, yəni
vizual şəkildə müşahidə olunmayan heç bir şeyin birinci intellekt
obrazı yarana bilməz, onlar dərk oluna bilməzdi. Bu isə nihilizmdən,
“görmürəmsə, yoxdur” fəlsəfəsindən başqa bir şey deyil.
150
Obyektiv aləmdə elə gerçəklik elementləri var ki, onların nə
təsəvvür oluna bilən görüntü obrazı, nə də adı var, bununla belə,
həmin gerçəklik elementləri dərk olunur. Məsələn, səsin görüntü
obrazı ümumiyyətlə yoxdur. İkinci intellekt obrazı isə onlardan
təxminən 5-8% hissəsində var. Bunlar da səs təqlidi nəticəsində
yaranan sözlərin dərk olunması nəticəsində formalaşmışdır. Yerdə
qalan 92-95% səsin ikinci intellekt obrazı da yoxdur. Məsələn, quş
səsinin təqlidi kimi “cik-cik” sözü və həmin sözə uyğun ikinci
intellekt obrazı vardır. Amma buna baxmayaraq, ayrı-ayrılıqda
sərçənin, qaranquşun, alacəhrənin, sığırçının, şanapipiyin, qaratoyu-
ğun və s. quşların səsinin vizual obrazı olmadığı kimi, səs təqlidi
formasında yaranan söz qarşılığı da yoxdur. Çünki əlifbadakı
hərflərin səs qarşılığı bu quşların hər birinin
səsini fərqli şəkillərdə
əks etdirməyə imkan vermir. Amma bununla belə, biz eşitdiyimiz
səsləri fərqləndirib, hansı quşa aid olduğunu müəyyənləşdirə bilirik.
Deməli, biz bu səsləri ayrı-ayrılıqda vokal dərketmə üsulu ilə dərk
etmişik. Şübhəsiz ki, onları nə vizual obrazlar, nə də ikinci intellekt
obrazları ilə deyil, gerçəklik elementinin dərk oluna bilən bütün
xüsusiyyətlərini məcmu halda özündə birləşdirən təfəkkür vahidləri-
nin köməyi ilə dərk etmişik. Biz bu tədqiqat çərçivəsində onlara
birinci intellekt obrazı deyirik.
“Kitab” sözünü eşidən və ya oxuyan insanın gözləri önündə
“cildi və səhifələri üzərində müəyyən yazılar yazılmış əşya” obrazı
canlanır.
Bu obrazın canlanma səbəbini araşdıraq:
1) Söz və ya forma müstəqil gerçəklik elementi kimi insan
tərəfindən dərk olunmalıdır. Yəni söz forması dil
struktur vahidi kimi
həmin şəxsə məlum olmalıdır. İnsan ona tanış olmayan dil struktur
vahidini qəbul etməklə heç bir şey dərk edə, mənimsəyə bilməz.
Yəni yuxarıdakı 5 hərfin ixtiyari birləşməsindən yaranan “kabit”,
“kibat”, “kitba” yazısı müstəqil dil struktur vahidi kimi dərk
olunmadığına görə, bu formalar heç bir məna ifadə edə bilməzlər.
2) Dərk olunmuş dil struktur vahidi obyektiv aləmdə mövcud
151
olan konkret gerçəklik elementi ilə bağlı olmalıdır. Yuxarıda birinci
bənddə gördüyümüz
kitab sözündə hərflərin yerini dəyişməklə
çoxsaylı yeni söz formaları “icad edə bilərik”. Bu yolla süni şəkildə
yaradılmış “kabit”, “kibat”, “kitba” yazısını biz bir neçə dəfə oxu-
maqla əzbərləyə, yəni dil struktur vahidi kimi yadda saxlaya da bilə-
rik. Amma bununla belə, yenə də bu “sözlər” bizim üçün heç bir
məna ifadə edə bilməz.
Bunun səbəbi odur ki, həmin formalar ob-
yektiv aləmdə mövcud olan heç bir gerçəklik elementi ilə bağlı deyil.
Deməli, bu və ya digər formanın müəyyən bir məna ifadə edə
bilməsi üçün, əvvəla, həmin forma hər hansı bir gerçəklik elementinə
bağlı və ya ekvivalent olmalıdır, ikincisi, həmin forma müstəqil
gerçəklik elementi kimi mənimsənilmiş olmalıdır.
Leksik formaların hər üç tipi bağlı olduqları, daha doğrusu,
dildə əks etdirdikləri birinci intellekt obrazlarına əsasən böyük söz
siniflərinə – nitq hissələrinə ayrılırlar.
Nitq hissələrini xarakterizə edən bir sıra semantik xüsusiyyət-
lərin
1
, qrammatik və sintaktik şərtlərin
2
və hər iki cəhətin eyni
zamanda nəzərə alınması nəticəsində formalaşan ənənəvi bölgü
prinsipinin də olmasına baxmayaraq
3
,
qeyd etmək istəyirik ki, əsas
və ya aparıcı cəhət həmin sözün obyektiv aləmdə bağlı olduğu
gerçəklik elementinin insan beynində əks olunan birinci intellekt
obrazıdır. Yəni həmin sözün bağlı olduğu gerçəklik elementi insan
tərəfindən dərk olunarkən onunla bağlı yaranan intellekt obrazı əşya
və ya varlığa ekvivalent olursa, bu forma isim, əşya və ya varlığa aid
əlamət, keyfiyyət və ya xüsusiyyətə ekvivalent olursa, bu forma sifət,
əşya və ya varlığa aid miqdar və ya sıraya ekvivalent olursa, bu
forma say, əşya və ya varlığa aid hərəkət və ya vəziyyətə ekvivalent
olursa, bu forma fel, hərəkət və ya vəziyyətə aid əlamət, keyfiyyət və
ya xüsusiyyətə ekvivalent olursa, bu forma zərf kimi qəbul olunur.
Əvəzliyin birinci intellekt obrazı isə həm əşya və ya varlığa, həm
1
Məşədiyеv Q.Müasir Azərbaycan dilində nitq hissələrinin sеmantikası. Bakı, 1998, 106 s.
2
Hüseynzadə M.Müasir Azərbaycan dili, Morfologiya,
III hissə, Bakı, 1983, s.16.
3
Zеynalov F.R.Türk dillərində nitq hissələrinin ənənəvi bölgüsü. Bakı, 1957, 64 s.
152
əşya və varlığa aid əlamət, keyfiyyət, xüsusiyyət, miqdar və ya sıra-
ya, həm də hərəkət və vəziyyətə aid əlamət və ya xüsusiyyətə ekvi-
valent olur. Təbii ki, nitq hissələrində bəzən müşahidə olunan keçid
prosesləri
1
, yəni bir nitq hissəsi kimi qəbul olunmuş sözün başqa bir
nitq hissəsinə aid sözlər qrupuna keçməsi, həmin sözlə bağlı olan
intellekt obrazının dəyişməsi, yenilənməsi, əksər hallarda isə yeni
məzmunda dərk olunması nəticəsində baş verir.
Deməli, bu və ya digər leksik formanın hansı nitq hissəsinə aid
olması birbaşa onun birinci intellekt obrazından asılıdır. Linqvopsi-
xoloji analiz zamanı birinci intellekt obrazı bəlli olan formanın hansı
nitq hissəsinə aid olması ilə bağlı onun
qrammatik əlamət və ya
sintaktik funksiyasına istinad etməyə ehtiyac qalmır. Çünki həmin
formanın birinci intellekt obrazı məhz onun haqqında tam təsəvvür
yarandıqdan sonra müəyyən olunur. Başqa sözlə desək, bu və ya
digər sözün qrammatik forma və ya sintaktik funksiyasına onun
birinci intellekt obrazının müəyyənləşdirilməsi prosesində ehtiyac
duyulur.
Məsələn, ayrılıqda işlənən “yaz” sözünü və ya formasını ilk
dəfə oxuduqda,yaxud eşitdikdə bu forma ilə “bahar” mənasında ilin
fəslininmi, yoxsa “yazmaq” felinin kökü ilə ifadə olunmuş hərəkətin-
mi nəzərdə tutulduğunu müəyyənləşdirməkdə çətinlik çəkirik.
Əslində, bu çətinlik elə birinci intellekt obrazının müəyyən olunması
ilə bağlı qarşıya çıxan çətinlikdir. Bu forma ilə obyektiv aləmdə
mövcud olan gerçəklik elementi və ya onun birinci intellekt obrazı
arasındakı əlaqəni müəyyənləşdirmək üçün həmin formanın digər dil
struktur vahidləri zəncirindəki mövqeyinə, yəni qrammatik əlamətinə
və ya sintaktik funksiyasına ehtiyac duyulur. Onu da qeyd edək ki, bu
ehtiyac
məhz passiv kommunikanta, yəni informasiyanı alan şəxsə
məxsus olan bir ehtiyacdır. Aktiv kommunikant isə, həmin sözü
söyləyərkən onun hansı gerçəklik elementi və ona ekvivalent olan
birinci intellekt obrazı ilə bağlı olduğunu, təbii ki, bilir.
1
Cəfərov C. Nitq hissələrində kеçid prosеsləri (Azərbaycan dili matеrialları əsasında). Bakı,
1983, 96 s.