209
əsasında və hansı formada mühafizə olunması məsələsini daha yaxın-
dan izləyək.
Hər bir gerçəklik elementi real həyatın müstəqil bir vahididir.
Amma eyni zamanda real həyatdakı başqa
bir müstəqil vahidlə asso-
siativ bağlılığa malikdır. Məsələn, biz “
maus” deyəndə və ya onun
haqqında düşünəndə, istəməsək belə, klaviyəni, monitoru, prosesso-
ru, ümumiyyətlə, kompüteri, vindovs, ofis, internet və s. kimi sözlərə
ekvivalent olan digər gerçəklik elementlərini də xatırlamış oluruq.
Yəni bu beyin aktivliyi prosesində
maus əsas mərkəz mahiyyəti
daşıyır, sadaladığımız bütün digər gerçəklik elementləri isə olununla
bağlı periferiya və ya fon mövqeyində çıxış edir.
Deməli, konkret nitq söyləmi vasıtəsilə haqqında
məlumat
verilən gerçəklık elementi həmin söyləmin
əsası, onun xüsusiyyət-
ləri, digər gerçəklik elementləri ilə hər hansı əlaqə və münasibətini
ifadə etmək məqsədi ilə nitq söyləmində istifadə edilən digər dil
struktur vahidlərinə ekvivalent olan gerçəklik elementləri isə onun
periferiyası və ya
fonudur. Nitqin və ya nitq söyləminin mənimsənil-
məsi həmin əsasın və onun ətrafındakı fonun kompleks şəkildə qə-
bulu yolu ilə baş verir. Yəni mausla bağlı müəllimin səsləndirdiyi
söyləm (
Maus kompüterin əməliyyat seçmə alətidir) mərkəz maus
olmaqla digər gerçəklik elementlərinin (
kompüter,
əməliyyat,
seçmək,
alət) fon fuksiyası ilə birlikdə qəbul edilir və maus adlı gerçəklik
elementinə ekvivalent olan birinci intellekt obrazında qeyd olunur,
yəni yadda saxlanılır.
Eyni qayda ilə müəllimin kompüterin özü ilə bağlı səsləndir-
diyi söyləm (
kompüter maus, klaviyə, monitor, prosessor kimi hissə-
lərdən ibarət olan alətidir və məlumatların analizinə xidmət edir)
mərkəz kompüter olmaqla digər gerçəklik elementlərinin (
maus, kla-
viyə, monitor, prosessor, kimi, hissə, ibarət olmaq, alət, məlumat,
analiz, xidmət etmək) fon fuksiyası ilə birlikdə qəbul edilir və kom-
püter adlı gerçəklik elementinə ekvivalent olan birinci intellekt obra-
zında qeyd olunur. Göründüyü kimi, eyni bir gerçəklik elementi bir
söyləmin əsas vahidi, digər söyləmin fon funksiyalı vahidi olur.
210
Bunu da qeyd edək ki, bütün gerçəklik elementləri ilk dəfə
dərk olunanda onların birinci intellekt obrazı yaranır, dil struktur
vahidi kimi adı varsa, eyni zamanda ikinci intellekt obrazı yaranır və
bu dördlük (gerçəklik elementi, dil struktur vahidi,
birinci və ikinci
intellekt obrazları) öz aralarında birləşərək həmin gerçəklik elementi-
nin tam intellekt kodunu əmələ gətirir. Bu intellekt koduna hər sonra-
kı müraciət və ya ondan hər sonrakı istifadə nəticəsində (xüsusiy-
yətləri, təyinatı, funksiyaları, digər gerçəklik elementləri ilə əlaqə və
münasibətləri) həmin gerçəklik elementınə ekvivalent olan birinci
intellekt obrazı zənginləşir və kodun ümumi tutumu genişlənir.
Məhz bu səbəbdəndir ki, ilk dəfə gördüyümüz əşyanın sadəcə
adını bilirik (məsələn,
kuller) və formasını xatırlayırıq (
kiçik bığcıq-
ları olan ventelyatora bənzəyir). Sonradan onun təyinatı ilə bağlı
öyrənirik ki, bu mexanizm aktiv yaddaş əməliyyatçısının sabit tem-
peraturda qalmasını və onun əlavə maqnit dalğalarından təmizlənmə-
sini təmin edır; istifadə yeri ilə bağlı öyrənirik ki, aktiv yaddaş bloku-
nun üstünə bərkidilir; əsas hissələri ilə bağlı öyrənirik ki, sərinləş-
dirici
ventilyator, maqnit dalğa neytrallaşdırıcısı, birləşdirici korpus,
sabit sıxaclar və s. hissələrdən ibarətdir.
Kuller adlı gerçəklik elemen-
ti ilə bağlı öyrəndiyimiz yeni məlumatların hər biri, əslində, bu ger-
çəklik elementinə təkrar-təkrar yenidən müraciətlər nəticəsində baş
verir. Hər müraciət əsasında əldə edilən yeni məlumat kompüter mü-
təxəssisinin və ya ustasının bu gerçəklik elementi haqqında bizə
ünvanladığı nitq söyləmləri ilə yaranır. Bizə ünvanlanan söyləmi
mərkəzi
kuller olmaqla digər gerçəklik elementlərinin fon fuksiyası
ilə birlikdə qəbul edirik və
kuller adlı gerçəklik elementinə ekvivalent
olan birinci intellekt obrazında qeyd edirik, yəni yadda saxlayırıq.
Beləliklə də, bizim əsas yaddaşımızda
kuller adlı gerçəklik elementı-
nə ekvivalent olan birinci intellekt obrazı zənginləşir və onun kodu-
nun ümumi tutumu genişlənmiş olur.
Göründüyü kimi, qəbul edilib mənimsənilən nitq söyləmi və
ya bütünlükdə nitq yaddaşa dil struktur
vahidlərindən ibarət olan
silsilə, yaxud zəncir formasında, yəni sözlərin əmələ gətirdiyi mətn
211
kimi qeyd edilmir. Sadəcə söyləmin və ya ümumilikdə nitqin əsas
vahidinə istinadən və həmin vahidin birinci intellekt obrazının məna
tutumunun genişlənməsi yolu ilə yaddaşa qeyd edilir. Bu səbəbdən
qəbul edilib mənimsənilən nitq əzbərlənmiş mətn, şeir kimi deyil,
ümumiləşdirilmiş məzmun kimi yadda qalır. Zaman keçdikcə həmin
mətnin və hətta məzmunun da bəzi fraqmentləri itə bilir. Nitq vasitə-
silə mənimsənilmiş məlumatın yada salınması və ya xatırlanması,
yenidən nitqə çevrilərək söylənilməsi prosesində eyni məzmun fərqli
mətnlə ortaya çıxır.
Buna ən bariz nümunə olaraq iri həcmli epik əsərləri göstərə
bilərik. Belə əsərləri oxuduqdan sonra beynimizdə ilk növbədə həmin
əsərlərin adına (məsələn, “O olmasın, bu olsun”) istinad edən infor-
masiya silsiləsi formalaşmış olur.
Həmin əsərin daxilində onun əsas personajlarının adına istinad
edən daha kiçik həcmli informasiya silsilələri də yaranır (məsələn,
Məşədi İbadın, Sərvərin,
Rüstəm bəyin, Qoçu Əsgərin). Hətta bəzən
belə əsərlərdə nitq söyləmi formasında mövcud olan ayrı-ayrı deyim-
lər, ifadələr, aforizmlər tam müstəqil gerçəklik elementi səviyyəsinə
qədər yüksələ bilir. Məsələn, “Bu ehsan deyil”, “Üç manat pul, bir
kəllə qənd, bir molla, vəssalam”, “Hamam pulunu kim verəcək”,
“Meymun dediyi bəs deyil, hələ əl də verir”, “Bəs mənim bir abba-
sım” kimi ifadələr, bəzən, zərbi-məsəl kimi müstəqil işlənmə statusu
qazanır. Bunula belə, istənilən halda onlar sadəcə mətnlərdir və bir
gerçəklik elementinə ekvivalent olan birinci intellekt obrazında
həmin gerçəklik elementi ilə bağlı mühafizə olunan ümumiləşdiril-
miş informasiyadır.
Məsələnin belə qoyuluşu,
hər şeydən əvvəl, onu sübut edir ki,
psixolinqvistikanın son və ən mükəmməl pilləsi adlandırılan
nitq fəa-
liyyəti nəzəriyyəsi tərəfdarlarının “psixolinqvistik tədqiqatların əsasın-
da heç bir linqvistik təsəvvür dayana bilməz”
1
kimi fikirləri kökün-
dən yanlışdır və uydurmadır. İkinci bir tərəfdən isə, təqdim olunan
mövqedən yanaşmaq dilçiliyin ümumi, qlobal məsələləri ilə yanaşı,
1
Тарасов Е.Ф.Тенденции развития психолингвистики.Москва “Наука”, 1987, s.136.
212
ən konkret və cari problemlərin həllinə də şərait yaradır. Belə ki,
ənənəvi dilçilikdə təsviri qrammatika baxımından nitq söyləminin
əsas vahidi cümlənin mübtədası, onun hərəkəti və ya vəziyyəti
cümlənin xəbəri, həmin söyləmin digər gerçəklik elementlərinə ekvi-
valent olan dil struktur vahidləri ilə yaranan fonları isə həmin cümlə-
nin ikinci dərəcəli üzvləridir.
Funksional dilçilikdə, funksional-semantik analız və tədqiqat-
ların əsas apellyativ vahidləri olan tema söyləmin əsas vahidi, rema
isə həmin söyləmin digər gerçəklik elementlərinə ekvivalent
olan dil
struktur vahidləri ilə yaranan fonlarıdır.
Aktual üzvlənmənin mahiyyəti də bu mövqedən çox dəqiq şə-
kildə müşahidə və şərh oluna bilər. Belə ki, ayrı-ayrı söyləmlərin
birləşərək vahid nitqi əmələ gətirmək üçün istinad etdikləri birləşdi-
rici element (əsas xəbər) cümlənin nüvəsi, hər bir soyləmin əsas
vahidi cümlənin və ya nüvənin aktantları, söyləmin digər gerçəklik
elementlərinə ekvivalent olan dil struktur vahidləri ilə yaranan fonlar
isə serkonstantlarıdır.
Bu mövqedən yanaşmaqla asanlıqla görmək olar ki, istər ənə-
nəvi dilçilik və təsviri qrammatika, istər funksional dilçilik və funk-
sional-semantik analiz metodu, istərsə də onların ən son variantı olan
aktual üzvlənmə metodu cümlənin daxili
elementlərinin və ya struk-
tur vahidlərinin öyrənilməsi baxımından müəyyən üstün və çatışma-
yan cəhətlərə malikdir.
Cümlənin daxili elementlərinin və ya struktur vahidlərinin öy-
rənilməsi baxımından ən dəqiq və optimal bölgü aktual üzvlənmə
əsasında aparılan bölgüdür. Bununla belə, həmin bölgü mətndə real
şəkildə mövcud olan cümlənin yox, həmin cümlə əsasında rekon-
struksiya olunan nitq söyləmlərinin müəyyənləşdırılməsi prinsipinə
əsaslanır.
Belə bir tədqiqat üsulu mətndə konkret şəkildə mövcud olan
cümlənin analizini aparmağı qarşısına məqsəd qoyan, məhz bu
analizi dilçiliyin birinci dərəcəli vəzifəsi elan edən, yəni mövcud faktı
təsvir etmək yolunu tutan ənənəvi qrammatikanı razı sala bilmədiyi