Lingvistika linguistics

Key words: 

 Jadid, phonetics, phoneme, dialect, syngarmonism, 

vowel, vocalism, alphabet. 

Kirish

Millat  fidoiylari  bo‘lgan  jadidlarning  adabiyotshunoslik 

faoliyati keng o‘rganilgani holda o‘zbek tilshunosligiga qo‘shgan 

hissalari bo‘yicha sanoqli tadqiqotlar amalga oshirilgan. Jumladan, 

M.Qurbonova [1993], B.To‘ychiboyev [1995], M.Yo‘ldoshev [2000],    

Y.Saidov [2001], Sh.Bobomurodova [2002], T.Tog‘ayev [2006], 

Q.Qodirov [2007], Z.Abdurashidov [2019], S.Normamatov [2019], 

N.Yangibayeva [2019]larning ishlarini aytib o‘tish o‘rinlidir. Biroq 

mazkur ishlar o‘zbek tilshunosligining XX asr boshlaridagi holatini  

batafsil qamrab olgan emas. Buning uchun til muammolari bilan jid-

diy shug‘ullangan Behbudiy, Munavvar Qori, Elbek, Qayum Ramazon, 

Shokirjon Rahimiy, G‘ozi Olim, Shorasul Zunun, Botu,  Mannon Ramz, 

Otajon Hoshim, Abdulla Alaviy, Vadud Mahmud, Sanjar Siddiq, Ab-

dulla Yo‘ldosh,  Yoqub Omonlarning ilmiy faoliyatini o‘rganib, max-

sus tadqiqotlar yaratish davr talabidir.  

Jadidlar millatning millat sifatida shakllanishi, tanilishida 

ma’lum qonun-qoidalarga solingan, ma’lum me’yorga keltirilgan 

adabiy til zarurligini anglab yеtganlar. Bu haqda Elbek shunday yoza- 

di: “

Til ochundag‘i bo‘lg‘on har turli ellarning har biri uchun tangri 

tomonidan yuborilg‘on bir quroldir. Ochundag‘i butun ellarning sog‘ 

yashamog‘i yolg‘uz shu tilning ko‘lagasidaginadur. Negakim, yеr yuzi- 

da yashag‘on har bir til o‘z tili orqasidag‘ina dong‘in chiqarmoqda va 

yuksalmoqdadur. Buning teskarisin tutkan ellar yuksalmaklari tursun 

7

Ashurali Zohiriy va Elbekning milliy fonetika xususidagi qarashlari

---

o‘zlarin ham yo‘qota yozmoqda va yo‘qotmishlar

” [Elbek 2001, 1].   

Shuning uchun ham o‘zbek ziyolilari oldida turgan eng kat-

ta vazifa 

—

 

o‘zbek tilining qonun-qoidalarini ishlab chiqish, ilmiy 

tadqiqotlar olib borish edi. Abdurauf Fitrat ta’biri bilan aytganda,  

“

ilmiy axtarishlar bo‘lmag‘uncha bunlarning birtasi ham bo‘lajaq 

emasdir

” [Фитрат 2006, 141]. Buning uchun xalqimizning og‘zaki 

va yozma manbalarini chuqur tahlil qilish,  ularni o‘zaro solishtir-

ib, xulosalar chiqarish orqali o‘zbek adabiy tili qoidalarini yaratish 

zarur edi: 

“Tilimizdagi tovushlarning sonlarini, cho‘zg‘i o‘runlarini 

ilmiy   suvratda yaxshig‘ina aniqlab qo‘yayiq. Tilimizning iste’dodli, 

boy bir til bo‘lg‘anini qichqirib so‘yladiq; “bu til daqqidir (qo‘poldir), 

buning o‘rnig‘a turkchaning adabiy bir shevasini olayiq” degan til bil

-

maslar bilan kurashdik  –  unlarni yеngdik. Biroq hanuz tilimizning 

belgili   qoidalarini maydong‘a qo‘ya olmadiq.  Yozuvlarimizning shak

-

liga “birlik” yangi yozg‘uchilarimizga qulayliq bermak uchun tilimiz- 

ning qat’iy qoidalarini bildirish kerak. Hamadan burun u qoidalarni 

o‘zimizningda bilishimiz lozimdir”

  [Фитрат 2006, 141].

Albatta, bu ish o‘ta murakkab, tinimsiz ilmiy izlanishlar nati-

jasida yuzaga chiqishi, o‘sha davrda mavjud bo‘lgan qarama-qar-

shiliklarni  yеngib  o‘tish  orqaligina  amalga  oshishi  mumkinligini 

tushunganlar. Buning uchun, birinchi navbatda, xalq og‘zaki ijodi na-

munalarini, mumtoz adiblarimiz asarlarini ilmiy asosda tekshirish, 

ilmiy xulosalar chiqarish lozimligi aytiladi:  “

Tilimizning sof shaklini 

daladag‘i el-aymoqlarimizda ko‘ra olamiz. Dalada  yashag‘an el-ay-

moqlarimiz orasida unlarning jon ozig‘i bo‘lib turg‘an dostonlar, ashu

-

lalar, matallar, laparlar, qo‘shiqlar bor. Shunlarning hammasini buyuk 

bir diqqat bilan yozib olish kerak, el-ulus orasida yozuv doirasig‘a kir-

gan ... kabi aristo‘krat shoirlarimizning asarlari bor. “Qutadg‘u bilig”, 

“Hibatul haqoyiq”, “Devoni lug‘atit turk”, “Muqad- dimatul adab” kabi 

eski vasiqalar bor. Shunlarning hamasini qilni qirq yorib tekshiraylik; 

bir-biriga solishtirib, kelishtirib, tekli, tubli natijalar olayiq. Mana shu 

yo‘lda, shu shaklda yaraqlanib maydong‘a chiqg‘animizda ko‘rilgan 

ishlar, olingan natijalar  ilmiy bo‘lib chiqadir. Kimsaningda lom-mim 

deyishiga yo‘l qolmaydir”  

[Фитрат 2006, 141]. 

Biroq bu ishlarni amalga oshirish, birinchidan, o‘ta murak-

kab, ikkinchidan, sanoqli olimlarning qo‘lidan keladigan ish emas 

edi. Bu barcha millat fidoiylarining birgalikda amalga oshirishi lozim 

bo‘lgan vazifalari edi: “

Bu ishlarning qulay bo‘lmag‘ani belgili. Bunlar 

bir kishining qo‘lidan kelmaydir. Bu yo‘lda tirishmak yangi chiqg‘an 

yigit yozg‘uchilarimizning hamalariga tushadir. Yangi o‘zbek adabi- 

yotig‘a ilmiy asos bermak, unga zamoniy, madaniy bir borliq bag‘ish-

8

Inomjon  AZIMOV

---

lamaq uchun mana shu yo‘llarg‘a bot kirishmak hamamizga lozimdir

” 

[Фитрат 2006, 141].

Ular, avvalo, milliy til fonetikasi qanday bo‘lishi kerak, degan 

savolni o‘rtaga qo‘ydilar, chunki o‘zbek tili boshqa turkiy tillar kabi 

uzoq asrlar davomida singarmonizm qonuniyati asosida rivojlanib 

kelgan edi.