Lingvistika linguistics
sotsunlar . Uchub-uchub
Yüklə 345,48 Kb. Pdf görüntüsü
|
| sotsunlar
. Uchub-uchub shu muhitning ichida Yuksak yеrga qo‘nmoq yеrin ko‘zladim. Agar sening hollaringni anglamasa, boqmasa Oqsun tinmay ko‘zlarimdan sening uchun qon yoshim. Biz shul yеrda qishin-yozin o‘lturub O‘tkaramiz umrimizni yеr surib 1 . Bu shundan darak beradiki, Navoiy, Lutfiy kabi klassik adib- larimiz ijodini qunt bilan o‘rgangan Elbek ham o‘sha davr adiblari qatori klassik adabiyot an’analaridan chiqib ketolmas edi. Xuddi mumtoz mutafakkirlarimiz singari lab ohangi talablariga amal qili- 1 Misollar tadqiqotchi Sh.Bobomurodovaning Elbek asarlari bo‘yicha to‘plagan xrestoma- tiyasidan olindi.
Ashurali Zohiriy va Elbekning milliy fonetika xususidagi qarashlari shi lozim edi. Ashurali Zohiriy ham lab ohangining o‘zbek tilida to‘liq bo‘l- masa-da, mavjudligini e’tirof etadi:
[Жамолхонов, Умаров 2017, 304]. Olimning fikricha, lab ohangi asosan fe’llarda faqat o‘zak- da amal qilishini aytadi va quyidagicha misol keltiradi: “Masalan, o‘qu, to‘qu, cho‘qu, no‘qu (oqu, toqu, coqu, noqu ). Bularning avvalg‘i bo‘g‘imidag‘i “o‘” (“o”) cho‘zg‘usi, keyingi bo‘g‘imda ham o‘tru kelishni talab qilsa-da, o‘z avjidagina emas, balki pasaygan avjda o‘tru talab qiladur. Shuning uchun ularni “o‘qo‘, to‘qo‘... (oqo, toqo…)” deb yozib bo‘lmaganga o‘xshash “o‘qi, to‘qi” (“oq, toq”) deb yozib bo‘lmaydur. Negakim, bularning oxirida avvalg‘i bo‘g‘imdag‘i o‘truning zo‘rg‘a yеtib kelgan “quvvati bor”. “Yetib kelgan quvvati bor” degach, uni “o‘qi, to‘qi...” (oq, toq...) nusxasida, “zo‘rg‘a еtib kelgan” degach, uni avvalgi bo‘g‘imiday “o‘” (o) bilan yozib bo‘lmaydur” [Жамолхонов, Умаров 2017, 304]. Ya’ni, ikkinchi bo‘g‘indagi unli tovush birinchi bo‘g‘inda- gi tovushga nisbatan kuchsizroq talaffuz qilingani uchun “ o‘qi ” tarzi- da emas, balki “
” tarzida talafuz qilish va yozishni tavsiya qiladi. Olim lab ohangi faqat fe’lning o‘zagida amal qilishini, bundan chekinish holatlari borligini aytadi, “m” qo‘shimchasi bilan ismga aylantirilgan fe’llarda ham yuqoridagidek yozilishi lozim degan fikr- ga keladi: “ Keyingi bo‘g‘imda bo‘ladurg‘on ikkinchi bir o‘rin: “uzum, tuxum, to‘ruq, qutul, nuqul” (uzum, tuxum, toruq, qutul, nuqul) singari “m” (m) qo‘shimchasi bilan ismga aylandurg‘on so‘zlarda ham yuqo- ridag‘i so‘zlarg‘a o‘xshash so‘zlarda “m” (m)dan ilgari o‘tru talab qila - durlar ” [Жамолхонов, Умаров 2017, 304]. Bunday qoidaning kiritilishiga “m” yasovchi qo‘shimchani “m” egalik qo‘shimchasidan farqlash lozimligi sabab qilib ko‘rsatila- di. Agar shunday qilinmasa, egalik olmoshlarining birinchi shaxs qo‘shimchasini fe’llardan yasalgan ismlardan ajratib bo‘lmay qola- di, bu esa chalkashliklarga olib kelishi mumkin, maqsadimiz yozuv yo‘llari, sarf (morfologiya) qoidalarini iloji boricha soddalashtirish, osonlashtirish kerak, degan xulosaga keladi olim. Shu bilan birga, fe’llarga qo‘shilib, ism, sifat yasovchi “q” (q), “k” (k) qo‘shimchalari birinchi bo‘g‘inida lablangan unlilar bo‘lganda, yuqoridagi qoida aso- sida yozilishi aytiladi. Masalan, “ ko‘ruk, tuzuk, bo‘luq, yuluq, buzuq, yuguruk (koruk, tyzyk, boluq, juluq, buzuq, jygyryk) ” kabi.
Lekin -dir, -tir, -lik affikslarini lab unlisi qatnashgan asosdan so‘ng -dur, -tur, -luk (o‘qutur, tugukluk) tarzida yozishni taklif etgan 14 Inomjon AZIMOV Qayum Ramazon fikriga e’tiroz bildiradi va qo‘shimchalarga lab gar- moniyasining ta’siri yo‘qligini etiborga olib, morfologik tamoyil aso- sida doim
holida yozishni tavsiya etadi” [Нурмонов 2012, 350]. Lab ohangi bo‘yicha turli fikrlar, bahsli qarashlar bo‘lishi bilan birga, jadidlar yagona milliy til me’yorlari bo‘yicha bir fikrga kelishi lozim edi. Shuning uchun ham 1929-yildagi imlo konferensiyasida Q.Ramazonning taklifi bilan ba’zi bir istisnolar bilan lab ohangi qoi- dasi tilda ikkinchi bo‘g‘ingacha saqlansin, degan qaror qabul qilinadi. Yüklə 345,48 Kb. Dostları ilə paylaş:
|