6
orijinallığı ilə fərqlənir, çünki kitabın içində olan bəzi mövzular ilk
dəfə kompleks formada araşdırılır.
7
I.BÖLMƏ–PUL
FƏSИL 1. PUL ИQTИSADИYYATININ
TARИXИ ИNKИŞAFI
qtisadi həyatda pulun istifadəsi ilk bankların qurulu-
şundan sonrad
ır. Bəs, o zaman, pul olmayan yerdə necə bank
qurula bilяr və ya kredit əməliyyatları aparılardı? nsanlar o
vaxtdan bəri, сярвятлярини güvəndikləri yerlərdə saxlamaq ehtiy-
acı hiss etmişlərdir. lk çağlarda, din qorxusu son dərəcə təsirli
idi. Tanrıları aldatmaq və ya fırıldaqçılıq etmək, kimsənin ağ-
lından keçmirdi. Ən böyük sərvət və gücə sahib olan инсанlar
belə, танрынын qəzəbindən çəkinir və dinи qurumların мцлкиййя-
тиня toxunmazdılar. Bu səbəblə də, mallarını oğru, düşmən
vəhökmdarlardan qorumaq istəyənlər də sərvətlərini ra-
hiblərəəmanət olaraq rahatlıqla buraxardılar. Rahiblərin
əmanətinə burax
ılan əşyalarися tarla, heyvan, kənd təsərrüfatı
alətləri, qiymətli daş və mədən xüsusiyyətində idi. Rahiblər isə
bu dəyərli əşyaların hesablarını tutar və istəyə uyğun
sahiblərinə qaytarardılar. Deyə bilərik ki, ilk banklar tanrı evlə-
ridir və ilk bankçılar da rahiblər idi. Rahiblərə qoyulan əmanət
tanrı evlərinin tək varlıq мянбяйи deyildi. Tanrıların sevgi və
məhəbbətini
qazanmaq
məqsədilə
kilsələrə
dindarlar
tərəfindən təklif edilən hədiyyələr çox böyük miqdarlara
çatırdı. Hərb dönüşü, kralların müharibədən əldə etdiyi qəni-
mətlərdən də «tanrı evlərinə» pay olaraq verilirdi. Bundan
başqa, işləri yaxşı gedənlər şükran borclarını, günaha girənlər
isə səhvlərinin bağışlanması istəyi ilə «tanrı evlərinə» bağışlar
və hədiyyələr gətirərlirdirlər. Kredit əməliyyatlarına ən çox
mövzu olan dəyərlər чift heyvanlar və ya damazlıqlar idi. Bu
səbəblə, əski dillərdə, yavrulama (doğum) sözcüyü, eyni za-
manda faiz anlamına gəlirdi. Tanrılara borclananlar, tanrı-
larını aldatmağa cəsarət etməzdilər. Borclu, sözünə
yerinəgətirmək üçün hər cür fədakarlığa istəklə yanaşırdı.
8
Lakin, bankçılıq sistemi dünyəviləşdirilsə insanın insana borc-
lanması güclənmiş vəbununla da вязиййят dəyişmiş və nəticədə
banklar alacaqlarını sağlam müstəviyə oturmaq arzusunda
olmuşlardır.
Ümumiyyətlə, bankçılığın doğuşu, tarixin böyük iqtisadi in-
qilablarındandır. Kredit işləri də, dövlətin iqtisadiyyata ilk
müdaxilə mövzularından biri olmuşdur. lk çağda, ticarət fəaliyy-
ətinin olduqca inkişaf etməsinə baxmayaraq, m
übadilələrdə yüz-
dən çox puldan istifadə edilmişdir. Mübadilə prosesində, pulun
iştirakı olmayan sistemdə yalnız barter yolu ilə həyata keçirilirdi.
Barter iqtisadiyyatında ən böyük güclük, mallar arasında bir
dəyişim nisbətinin təsbitidir. Мясялян, bir kq buğda qarşılığında
nə qədər kərə yağ almaq mümkündür? Yəni dəyişim nisbəti
nəгядяр olacaqdır? Mallar çoxaldıqca da dəyişim nisbətlərinin
sayı artacaqdır. Barter етмяк istəyənlər, mallar arasındakı bir
dəyişim nisbətlərini ağılda tutmaq məcburiyyətində qalırdılar.
Mal sayı az olsa idi, bəlkə də bu mümkün ola bilяrdi. Ancaq say
artdıqca dəyişim nisbətlərini bilmək getdikcəçətinləşəcəkdir.
Örnəyin, barterə mövzu olan mal sayısı 4 isə, ortaya 6 fərqli
dəyişim nisbətiçıxacaqdır. Barterə mövzu olan mal sayısı artdıq-
ca, dəyişim nisbəti sayı da artacaqdır.
Bunu C=n(n-l)/2, formulu ilə hesablamaq mümkündür. Bu-
rada C dəyişim nisbəti sayını, n-də dəyişimə mövzu olan mal
sayını göstərməkdir. Mal sayı 100 isə 4950 dəyişim nisbəti ola-
caqdır ki, bu qədər мялуматы hər kəsin heç bir zaman ağılda
tutması və bunуйериня йетирмясищягигятянçox çətin bir problem-
dir. Barterin problemlərindən biri də malların bölünməzliyin-
dədir. Məsələn, 1 dənə xalçası olan şəxsin xalçanı hissələrə bölə-
rək alma, buğda və s. bu kimi əşyaların alınmasıçox çətindir və
ya buğda çoxluğuna sahib olan ailə bir xalça almağa yetəcək
buğdaya malik olmaya bilər. Göründüyü kimi barter bиr çox чятин-
ликляри ortaya чыхарыр. Bu səbəblə insanlar malın malla dəyişimi ye-
rinə daha praktik bir yol ахтарmışlar və dəyişimi sadə duruma gə-
tirəcək bir vasitəçi malı tapmışdılar. Bu isə pul idi. şin içərisinə pul
girincə artıq malın malla dəyişimi ortadan qalxmış və pul bu
9
dəyişimin iki mərhələdə təşkilinə yol açmışdır. Buğda çoxluğu
olub, bu çoxluq ilə yağ almaq istəyən ailə, buğdanıмялум bir pul
miqdarı qarşılığında vermiş və ikinci mərhələdə isə bu pul ilə kərə
yağı almışdır. Beləliklə malın malla dəyişiminəсон гойулмуш,
malın pul ilə, sonra da pulun istənilən malla dəyişimi prosesi həll
olunmuşdur. Hərflərlə, göstərəcək olursaq trampada yəni
barterdəM↔M şəklində olan dəyişimin M→P və P→M
formasına gəldiyini görürük.
Pulun mübadiləфунксийасынын уьурла йериня йерилмясиüçün,
asanca daşınması, dayanıqlı, kiçik parçalara bölünə bilinməsi və
asanlıqla daşına bilir olması kimi bir sıra özəlliklərinin olması
vacib şərtlərdən biridir.
Orta çağlardan başlayaraq, bəzi kiçik sərraflar, onlara əma-
nət edilən qızıl və ya gümüşlər qarşılığında bunların sahiblərinə
sənədlər (sertifikatlar) verir və onlar da ödəmələrini bu sənədlərlə
həyata keçirə bilərdilər. nsanlar əllərindəki qızıl ya da gümüşser-
tifıkatлары onlaрыçıxaran sərrafa götürüncə qarşılığında qızıl, ya da
gümüşü geri alacaqlarından əmin olduqlarına görə, bu sənədləri
bilavasitə pulun özü imiş kimi görməyə və istifadə etmədə prob-
lem görməzdilər. Beləliklə, ilk kağız pul ortaya çıxmış oldu.
Burada vurğulanmasıваъиб olan nöqtə, bank kassalarındakı
qızıl miqdarı ilə bazarda bunun simvolu olaraq dolaşan kağız pul
miqdarının bir-birinə bərabər olmasıdır. Kağız pul standartında,
pul vahidi başlıca malların müəyyən miqdarlardakı birləşimindən
təşkil olunan bir mal səbətinin dəyəri olaraq гябул едилир, yəni
qızıl standartında pul vahidi olaraq гябул едилян qızıl miqdarının
yerini tutmaqda мялум bir mal səbəti almışdır. Pul miqdarı,
ölkədəki mal səbəti miqdarının дяйяриндян асылыдыр. Əgər səbətin
miqdarın-dan çox pul çıxarılarsa, səbətin dəyəri artır, yəni pulun
dəyəri düşər, əksi durumda isə səbətin dəyəri düşər və pulun
dəyəri isə yüksələr. Mal səbəti və dolayısı ilə pulun dəyərindəki
dəyişmələr, практикада, ümumi qiymət indeksi iləölçülür. Bu in-
deksin dəyişməməsi, yəni qiymət sabitliyi вя йа pul dəyərinin də
dəyişməməsi мянасына gəlir. Bunu saxlaнмасынын тяк yolu da,
Dostları ilə paylaş: |