M-61 I e. d prof., Zahid Fərrux Məmməd

 
317
 

---

 
318 
FƏS L53.  BEYNƏLXALQ  MAL YYƏ 
TƏŞK LATLARI 
 
Beynəlxalq  Valyuta  Fondu. MF  II  Dünya  müharibə-
sindən  dərhal  sonra  Amerika  BirləşmişŞtatları  və nglitərə 
dövlətlərinin başçılığı ilə 1944-ъü il 1-22 iyul tarixləri arasında 
ABŞ vilayətinin Bretton-Vuds qəsəbəsində Birləşmiş Millətlər 
Təşkilatının pul və maliyyə konfransı keçirildi. Konfransda 55 
ölkənin nümayəndəsi iştirak etmiş, müharibədən sonra beynəl-
xalq  iqtisadi  münasibətlərin  yenidən  tənzimlənməsi,  yeni  bir 
ödəmələr  sisteminin  əsasları  və  tiъarətin  sərbəst  bir  şəkildə 
inkişaf etdirilməsi, мцхтялиф güъlüklər içində olan ölkələrə ma-
liyyə  yardımları  edilməsi  və  iqtisadi  əməkdaşlığın  saxlanması 
kimi mövzularda önəmli qərarlar verilmişdir. Konfransda Bey-
nəlxalq  Valyuta  Fondunun  qurulması  haqqında  qərar  qəbul 
edilmişdir. 
Beynəlxalq  Valyuta  Fondunun  məqsədi  quruluq  anlaş-
masının birinъi maddəsində aşağıdakışəkildə sıralanmışdır: 
1. Beynəlxalq valyuta problemləri barədə məsləhətləşmə-
lər vəəməkdaşlıq mexanizmini saxlayan daimi bir qurum vasi-
təçiliyi ilə beynəlxalq valyuta iş birliyini inkişaf etdirmək; 
2.  Beynəlxalq  tijarətin  tarazlı  inkişafını  gerçəkləşdirmək 
və  beləъə  bütün  üzv  ölkələrin  tam  məşğulluq  və  yüksək  bir 
iqtisadi artıma çatmalarına imkan yaratmaq; 
3.  Valyuta  sabitliyini  saxlamaq  və  devalvasiya  siyasətini 
əngəlləmək; 
4.Çoxtərəfli  xariъi  ödəmələr  sisteminin  qurulmasına, 
beynəlxalq  tiъarətə  maneçilik  törədən  –  valyuta  idxalat 
məhdudiyyətlərinin aradan qaldırılmasına xidmət etmək; 
5.Üzv  ölkələrə  tədiyə  balansındakı  tarazsızlıqları  aradan 
qaldırmaq məqsədilə kredit vermək. Ümumiyyətlə, beynəlxalq 
rifahın  yüksəlməsinə  maneçilik  törədən  faktorları  aradan 
qaldırmaq; 

---

 
319
6.Üzvlərinin  tədiyə  balanslarındakı  sabitsizlik  dərəъələri-
ni azaltma. 
Yuxarıda adıçəkilən məqsədlərin gerçəkləşdirilməsi üçün 
üzv  ölkələrin  də  yerinə  yetirəъəkləri  bəzi  şərtlər  vardır.  Bu 
şərtlər anlaşmanan 4 və 8 maddələrində g
östərilmişdir. 
1. Turizm də daxil olmaqla xariъi tiъarət fəaliyyətlərində 
beynəlxalq  xidmət  və  mal  alış-verişlərində  valyuta  da  nəzarət 
və  məhdudlaşdırılmalara,  mərhələ-mərhələüzən  valyuta 
sisteminin  tətbiq  edilməsinə,  spekulyativ  xarakterli  sərmayə 
hərəkətlərinə mane olmaq; 
2.Üzv  ölkələrin  devalvasiya  etmə  ehtiyaъının  ortaya 
çıxdığında devalvasiya dərəъəsini fonda bildirmək; 
3.  Ölkə  iləəlaqədar  iqtisadi  və  maliyyə  mövzularında 
fonda məlumat vermək. 
Beynəlxalq  Valyuta  Fondu  разыlaşmada  müəyyən  edilən 
qaydaları  pozan  vəöhdəliklərini  yerinə  yetirməyən  ölkələrə 
qarşıъəza  tətbiq  edə  və  bu  ölkələrə  verilən  kreditləri  kəsə, 
hətta,üzvlükdən xariъ edə bilər. 
Fəaliyyəti.  MF üzv ölkələrə qısa müddətli kreditlər açır. 
Kreditlər  ЪDR  (kreditlər)  pul  vahidi  ilə  verilir.  Fond  tərəfin-
dən saxlanan kreditlər «Stand бйразыlaşmaları» ilə «iqtisadi sa-
bitlik proqramları» çərçivəsində verilir. «Stand Bйразыlaşmala-
rı»nda bir niyyət məktubu hazırlanır. Niyyət məktubunda hö-
kumətin  iqtisadi  və  maliyyə  siyasəti  göstərilir.  MF  üzv  ölkə-
lərə  saxladığı  maliyyə  dəstəyi  yanında  texniki  yardımlar  da 
verir. Üzv ölkələr iqtisadi, maliyyə və texniki problemlərin həl-
lində vasitəçilik xidmətləri də göstərir. 
Bunlardan  başqa,  Vaşinqtonda  qurulan  bir  institut 
nəzdindəüzv  ölkələrin  Mərkəz  Bankı  və  Maliyyə  Nazirliyinin 
məsul vəzifələri üçün мцхтялиф təhsil proqramları da verir. 
Dünya  bankı.  BRD  1944-ъü  ildə MF  ilə  birlikdə 
qurulmuş və 25 iyul 1946-ъı ildən fəaliyyətə başlamışdır. Dün-
ya Bankı adı ilə tanınaн quruluşun anlaşması 144 ölkə tərəfin-
dən təsdiq edilmişdir.Dünya Bankına üzv olan ölkələr eyni za-
manda  MF-nin dəüzvləridir. 

---

 
320 
Öz  öhdəliklərini  yerinə  yetirməyən  ölkələr  bankın 
səlahiyyətli  qurumları  tərəfindən  veriləъək  qərarla  üzvlükdən 
çıxarıla bilər. 
Bankın  ana  sözləşməsinin  1-ъi  maddəsinə  görə  Dünya 
Bankının məqsədləri aşağıdakı kimi sıralana bilər: 
1.Üzv ölkələrin iqtisadi islahatlarına yardım etmək; 
2.Üzv  ölkələrə  xariъi  özəl  mənbələrdən  gələъək  sərmayə 
investisiyalarını  təsbit  etmək  vəözəl  sərmayənin  yetərsizliyi 
vəziyyətində bunları tamamlamaq; 
3.Üzv  ölkələr  üçün  gəlirli  investisiyaları  təsbit  edərək 
uzun мцддятдя beynəlxalq dəyişmələrdə tarazlığı saxlamaq; 
4.Üzv  ölkələr  üçün  borъvermə  mexanizmini  uyğun  hala 
gətirmək; 
5.  Yerli  şirkətlərin  maliyyə  mənbələrinə  olan  ehtiyaъları 
mövzusunda yardımçı olmaq. 
Dünya  Bankının  verdiyi  kreditlərdən  sadəъəüzv  olan 
ölkələr  yararlanır.  Kreditlər  uzunmüddətli  olub,  tələb  edən 
ölkənin iqtisadi inkişafı proqramlarının ehtiyaъına görə verilir. 
Maliyyələşdirilən  investisiya  layihələrinin  iqtisadi,  texniki, 
idari,  maliyyə  və  meneъment  istiqamətləri  Dünya  Bankı  tərə-
findən fərqli bir şəkildə araşdırılır. Bundan başqa, kredit tələb 
edən  ölkənin  gələъəkdə  maliyyəöhdəliklərini  yerinə  yetirib  ye-
tirməyəjəyi  araşdırılır.  Tədqiqat  və  araşdırmalar  ilk  olaraq 
mərkəzdə  aparılır.  Anъaq  kerdit  açılması  mövzusunda  bəzi 
məsələlər olduğundan Dünya Bankıöz işçilərindən və ya tədqi-
qatçılardan təşkil edən bir qrupu krediti tələb edən ölkəyə gön-
dərərək yerində məlumat alır. Şərtlər yetərli olarsa, kredit an-
laşmasıщазырnaraq imzalanır. 
Dünya  Bankı  kredit  açdıqdan  sonra  aparılan  layihəni 
yaxından izləyir. Layihənin hər mərhələsində sonra bir hesabat 
tələb edir. 
Dünya  Bankı  layihə  kreditlərinin  xariъində  bəzi  texniki 
yardımlarda  da  iştirak  edir.  nkişaf  etməkdə  olan  ölkələrin 
investisiya  layihələrinin  seçimi  və  hazırlanmasında,  iqtisadi 
vəziyyətin təhlilində, inkişaf proqramları mövzularında texniki 

---

 
321
vasitəçilik  xidmətləri  göstərir.  Bundan  başqa,  bank  üzv  ölkə-
lərin  yüksək  vəzifəli  məmur  və  texniki  işçilərinə  təhsil 
proqramları ilə də yardım edir. 
Avropa Yenidənqurma və nkişaf Bankı. AY B – III ən bö-
yük kredit təşkilatı olmaqla 1990-cı ildə Avropa Yenidənqurma 
və nkişaf  Bankıüzrə  Sazişin  imzalanması  ilə  yaradılmışdır.  Öz 
fəaliyyətinə  1991-ci  ildən  başlamışdır.  Bankın  mərkəzi  ofisi  
böyük Britaniyanın London şəhərində yerləşməkdədir.  
Bank əməliyyatları departamenti 3 şöbəyə malikdir: Ölkələr 
üzrə qrup, Sahələr üzrə qrup vəəməliyyatlara dəstək qrupu. Hər 
bir  şöbənin  tərkibinəüzv  ölkələrin  özəl  və  dövlət  sektoru  sahə-
sində ixtisaslaşmış mütəxəssilərindən ibarət işçi qrupu daxildir.  
Bankın  səhm  kapitalının  ümumi  məbləği  10  milyard  avro 
təşkil  edir.  Avro  Bankın  rəsmi  valyutası  hesab  olunur.  Bankın 
bütün aktivləri, öhdəlikləri və maliyyə hesabatları avro ilə aparılır. 
Səhm  kapitalı  hər  birinin  nominal  dəyəri  10 000  Avro  olan  1 
milyon  aksiyadan  ibarətdir.  Dəyəri  ödənilən  aksiyaların  ümumi  
məbləği 4.3 milyard dollardır. 
 

---

 
322 
ТЮВСИЙYЯ ЕДИЛЯН ЯДЯБИЙЙАТ 
 
1.  Banklar 
haqqında 
normativ-hüquqi 
aktlar 
toplusu 
//                            
Z.F. Мяммядовun elmi  redaktəsi ilə.Bakı, Qanun, 2009. 1092 s. 
2.  Azərbaycan Respublikası Mərkəzi Bankının  llik Hesabatları. 
3.  Я.M.  Аббасов,    Z.F.  Мяммядов.  Банк  иши  вя  е-банкчылыг.  Бакы, 
2003. 
4.  Zeynalov V. Z. Maliyyənin əsasları. Bakı:  qtisad universiteti, 2007.   
5.  Zeynalov V. Z. Dövlət və bələdiyyə maliyyəsinin problemləri. Bakı: 
Təhsil,2006.  
6.  Z.F.  Məmmədov,  V.Z.Zeynalov.  Maliyyə,  pultədavülü    və  kredit.  
Dərslik. Bakı, 2007. 
7.  Məmmədov Z.F. Pul , kredit və banklar. Dərslik . Бакı, 2008.  
8.  Məmmədov  Z.F.  Ibrahimov  Z.  Pul,  kredit  və  banklar  (suallara 
cavab). Bакı, 2009. 
9.  Məmmədov Z.F Finans iqtisadiyyatı. –Бакı: Qanun, 2003. - 375 c.  
10. Аббасов  А.М.,  Мамедов  З.Ф.  Электронизация  финансовой 
индустрии
  в  условиях  сетевой  экономики.  Баку:  Азернешр, 
2007. – 400 c. 
11. Мамедов  З.Ф.Анатомия  финансового  кризиса.  –  CПб:  Изд-во 
СПбГУ
, 2005. -322 c.  
12. Мамедов  З.Ф.Влияние  кризиса  на  логику  реформирования 
банковской
 системы.– СПб: Изд-во СПбГУЭФ, 2005.   
13. Мамедов  З.Ф.Банковский  кризис    и  реформирование 
банковского
  сектора  в  контексте  глобализации.  Баку: 
Азернешр
, 2007. 400 c. 
14. Мамедов  З.Ф.Основные  тенденции  развития  денежно  – 
кредитной
  системы  Азербайджана  //  Центральная  ЕвРазия: 
национальные
 валюты. Стокгольм: Изд. Дом «СА Press», 2008. 
– 79- 103. 
15. Мишкин Ф. Экономическая теория денег финансовых рынков и 
институтов
. М., 1999. 

---

 
323
M Ü N D Ə R   C A T 
 
Giriş............................. ............................................................................. 3 
 
                                             I BÖLMƏ ................................................... 5 
 
Fəsиl1. Pul иqtиsadиyyatinin tarиxи  иnkиşafi ............................................ 5 
Fəsil 2. Pulun funksiyaları ................................................................................ 8 
Fəsil 3. Pulun tədavül  sürəti .......................................................................... 10 
Fəsil 4. Azərbaycanda nağd pul tədavülünün təşkиlи ........................ 12 
Fəsil 5. Pul sistemləri ...................................................................................... 18 
Fəsil 6. Pula tələb və təklif ............................................................................. 21 
Fəsil 7. Pul miqdarı ilə qiymətlər arasındakı nəzəri  münasibətlər .............. 24 
Fəsil 8.  nflyasiya,  deflyasiya, staqflasiya və devalvasiya ..................... 29 
Fəsil 9. Pul nəzəriyyəsi və pul siyasətinin prinsipləri ................................... 37 
 
II BÖLMƏ. KRED T, FA Z ,  NVEST S YA 
VƏ KRED T S STEM  ............................................................................... 43 
 
Fəsil 10. Kreditin  mahiyyəti .......................................................................... 43 
Fəsil 11. Kreditin prinsipləri........................................................................... 46 
Fəsil 12. Kreditin qanunları və funksiyaları .................................................. 49 
Fəsil 13. Kreditin sərhədləri ........................................................................... 51 
Fəsil 14. Kreditləşmə prosesi ......................................................................... 53 
Fəsil 15. Kreditin inkişafda rolu ..................................................................... 58 
Fəsil 16. Kreditin forma və növləri ................................................................ 61 
Fəsil 17.  poteka krediti .................................................................................. 70 
Fəsil 18. Faiz haqqında nəzəri biliklər ........................................................... 76 
Fəsil 19.  nflyasiya və Faiz hədləri arasındakı münasibətlərin  
nəzəri yönlərinin təhlili  .................................................................................. 81 
Fəsil 20. Yığım-investisiya əlaqəsi ................................................................ 87 
Fəsil 21. Kredit sistemi ................................................................................... 92 
Fəsil 22. Əmanət qəbul etməyən finans qurumlar ...................................... 100 
 
III BÖLMƏ. BANK  FƏAL YYƏT N N  
Ə
SASLARI  ................................................................................................. 105 
 
Fəsil 23. Bankların  fəaliyyət növləri ........................................................... 105 
Fəsil 24. Azəbaycan Respublikasında bank  
sisiteminin hüquqi əsasları ........................................................................... 108 
 

---

 
324 
Fəsil 25. Azzərbaycanda Bank sisteminin vəziyyəti .................................. 118 
Fəsil 26. Mərkəz bankının fəaliyyəti ........................................................... 132 
Fəsil 27. Ödəniş sistemi ................................................................................ 148 
Fəsil 28. Bank nəzarəti bank sisteminin sabitlik amili kimi  ...................... 167 
Fəsil 29. Əmanət sığorta sisteminin mahiyyəti ........................................... 174 
Fəsil 30. Kommersiya banklarının funksiyaları .......................................... 187 
Fəsil 31. Banklarda korporativ idarəetmə strukturu ................................... 191 
Fəsil 32. Bankların idarəetmə strukturu ...................................................... 198 
Fəsil 33. Banklarda məcmu kapitalının strukturu ....................................... 206 
Fəsil 34. Kredit və investisiya siyasəti ......................................................... 208 
Fəsil 35. Bank fəaliyyətinin maliyyə təhlili ................................................ 211 
Fəsil 36. Banklarda risk növləri və riskləri idarəetmə komitəsi ................. 222 
Fəsil 37. Bank böhranı .................................................................................. 227 
Fəsil 38. Qlobal maliyyə böhranı və Azərbaycan bank  
sisteminin maliyyə sabitliyi .......................................................................... 231 
Fəsil 39. Bank sistemində antiböhran tədbirlər planı ................................. 237 
 
IV BÖLMƏ.  F NANS BAZARI: PUL VƏ   
KAP TAL BAZARI ................................................................................... 244 
 
Fəsil  40. Finans bazarının strukturu ............................................................ 244 
Fəsil  41. Kapital bazrının xüsusiyyətləri, növləri, funksiyaları ................ 247 
Fəsil  42. Qiymətli kağızlar bazarının təsnifatı və funksiyaları ................. 250 
Fəsil  43. Fond birjası ................................................................................... 256 
Fəsil  44. Fond bazarının peşəkar iştirakçıları ............................................. 259 
Fəsil  45. Azərbaycanda maliyyə bazarının vəziyyəti ................................ 264 
 
BÖLMƏ V.  BEYNƏLXALQ  VALYUTA–KRED T 
MÜNAS BƏTLƏR  ................................................ 268 
 
Fəsil 46. Beynəlxalq valyuta sistemi .................................................... 268 
Fəsil 47. Beynəlxalq likvidlik .............................................................. 274 
Fəsil 48. Beynəlxalq maliyyədə əsas paritet şərtləri .................................. 276 
Fəsil 49.Tədiyə balansı ........................................................................ 281 
Fəsil 50. Valyuta siyasəti və məzənnə siyasəti .................................... 291 
Fəsil 51. Beynəlxalq bankların insitisuonal xidmət vahidləri .............. 302 
Fəsil 52. Beynəlxalq kredit .................................................................. 307 
Fəsil 53. Beynəlxalq maliyyə təşkilatları ............................................. 313 
Tövsiyyə edilən ədəbiyyat.................................................................... 317 

---

 
325
 
Kompyuter dizaynı: 
 
Asəf Abdullayev