M-61 I e. d prof., Zahid Fərrux Məmməd



Yüklə 2,11 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə2/98
tarix31.08.2018
ölçüsü2,11 Mb.
#65798
növüDərs
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   98

 
6
orijinallığı  ilə fərqlənir,  çünki kitabın  içində olan bəzi mövzular  ilk 
dəfə kompleks formada araşdırılır. 


 
7
I.BÖLMƏ–PUL 
 
FƏSИL 1. PUL  ИQTИSADИYYATININ   
TARИXИ  ИNKИŞAFI 
 
qtisadi  həyatda  pulun  istifadəsi  ilk  bankların  qurulu-
şundan sonrad
ır. Bəs, o zaman, pul olmayan yerdə necə bank 
qurula  bilяr  və  ya  kredit  əməliyyatları  aparılardı? nsanlar  o 
vaxtdan bəri, сярвятлярини güvəndikləri yerlərdə saxlamaq ehtiy-
acı hiss etmişlərdir.  lk çağlarda, din qorxusu son dərəcə təsirli 
idi. Tanrıları aldatmaq və ya fırıldaqçılıq etmək, kimsənin ağ-
lından keçmirdi.  Ən böyük sərvət və gücə sahib olan инсанlar 
belə, танрынын qəzəbindən çəkinir və dinи qurumların мцлкиййя-
тиня  toxunmazdılar.  Bu  səbəblə  də,  mallarını  oğru,  düşmən 
vəhökmdarlardan  qorumaq  istəyənlər  də  sərvətlərini  ra-
hiblərəəmanət  olaraq  rahatlıqla  buraxardılar.  Rahiblərin 
əmanətinə  burax
ılan  əşyalarися  tarla,  heyvan,  kənd  təsərrüfatı 
alətləri, qiymətli daş və mədən xüsusiyyətində idi. Rahiblər isə 
bu  dəyərli  əşyaların  hesablarını  tutar  və  istəyə  uyğun 
sahiblərinə qaytarardılar. Deyə bilərik ki, ilk banklar tanrı evlə-
ridir və ilk bankçılar da rahiblər idi. Rahiblərə qoyulan əmanət 
tanrı  evlərinin  tək  varlıq  мянбяйи  deyildi.  Tanrıların  sevgi  və 
məhəbbətini 
qazanmaq 
məqsədilə 
kilsələrə 
dindarlar 
tərəfindən  təklif  edilən  hədiyyələr  çox  böyük  miqdarlara 
çatırdı.  Hərb  dönüşü,  kralların  müharibədən  əldə  etdiyi  qəni-
mətlərdən  də  «tanrı  evlərinə»  pay  olaraq  verilirdi.  Bundan 
başqa, işləri yaxşı gedənlər şükran borclarını, günaha girənlər 
isə səhvlərinin bağışlanması istəyi ilə «tanrı evlərinə» bağışlar 
və  hədiyyələr  gətirərlirdirlər.  Kredit  əməliyyatlarına  ən  çox 
mövzu  olan  dəyərlər  чift  heyvanlar  və  ya  damazlıqlar  idi.  Bu 
səbəblə,  əski  dillərdə,  yavrulama  (doğum)  sözcüyü,  eyni  za-
manda  faiz  anlamına  gəlirdi.  Tanrılara  borclananlar,  tanrı-
larını  aldatmağa  cəsarət  etməzdilər.  Borclu,  sözünə 
yerinəgətirmək  üçün  hər  cür  fədakarlığa  istəklə  yanaşırdı. 


 
8
Lakin, bankçılıq sistemi dünyəviləşdirilsə insanın insana borc-
lanması güclənmiş vəbununla da вязиййят dəyişmiş və nəticədə 
banklar  alacaqlarını  sağlam  müstəviyə  oturmaq  arzusunda 
olmuşlardır.  
Ümumiyyətlə, bankçılığın doğuşu, tarixin böyük iqtisadi in-
qilablarındandır.  Kredit  işləri  də,  dövlətin  iqtisadiyyata  ilk 
müdaxilə mövzularından biri olmuşdur.  lk çağda, ticarət fəaliyy-
ətinin olduqca inkişaf etməsinə baxmayaraq, m
übadilələrdə yüz-
dən  çox  puldan  istifadə  edilmişdir.  Mübadilə  prosesində,  pulun 
iştirakı olmayan sistemdə yalnız barter yolu ilə həyata keçirilirdi.  
Barter iqtisadiyyatında ən böyük güclük, mallar arasında bir 
dəyişim nisbətinin təsbitidir. Мясялян, bir kq buğda qarşılığında 
nə  qədər  kərə  yağ  almaq  mümkündür?  Yəni  dəyişim  nisbəti 
nəгядяр  olacaqdır?  Mallar  çoxaldıqca  da  dəyişim  nisbətlərinin 
sayı  artacaqdır.  Barter  етмяк    istəyənlər,  mallar  arasındakı  bir 
dəyişim  nisbətlərini  ağılda  tutmaq  məcburiyyətində  qalırdılar. 
Mal sayı az olsa idi, bəlkə də bu mümkün ola bilяrdi. Ancaq say 
artdıqca  dəyişim  nisbətlərini  bilmək  getdikcəçətinləşəcəkdir. 
Örnəyin,  barterə  mövzu  olan  mal  sayısı  4  isə,  ortaya  6  fərqli 
dəyişim nisbətiçıxacaqdır. Barterə mövzu olan mal sayısı artdıq-
ca, dəyişim nisbəti sayı da artacaqdır. 
Bunu C=n(n-l)/2,  formulu ilə hesablamaq mümkündür. Bu-
rada  C  dəyişim  nisbəti  sayını,  n-də  dəyişimə  mövzu  olan  mal 
sayını  göstərməkdir.  Mal  sayı  100  isə  4950  dəyişim  nisbəti  ola-
caqdır  ki,  bu  qədər  мялуматы  hər  kəsin  heç  bir  zaman  ağılda 
tutması və bunуйериня йетирмясищягигятянçox çətin bir problem-
dir.  Barterin  problemlərindən  biri  də  malların  bölünməzliyin-
dədir. Məsələn, 1 dənə xalçası olan şəxsin xalçanı hissələrə bölə-
rək alma, buğda və s. bu kimi  əşyaların alınmasıçox çətindir və 
ya  buğda  çoxluğuna  sahib  olan  ailə  bir  xalça  almağa  yetəcək 
buğdaya malik olmaya bilər. Göründüyü kimi barter bиr çox чятин-
ликляри ortaya чыхарыр. Bu səbəblə insanlar malın malla dəyişimi ye-
rinə daha praktik bir yol ахтарmışlar və dəyişimi sadə duruma gə-
tirəcək bir vasitəçi malı tapmışdılar. Bu isə pul idi.  şin içərisinə pul 
girincə  artıq  malın  malla  dəyişimi  ortadan  qalxmış  və  pul  bu 


 
9
dəyişimin  iki  mərhələdə  təşkilinə  yol  açmışdır.  Buğda  çoxluğu 
olub, bu çoxluq ilə yağ almaq istəyən ailə, buğdanıмялум bir pul 
miqdarı qarşılığında vermiş və ikinci mərhələdə isə bu pul ilə kərə 
yağı  almışdır.  Beləliklə  malın  malla  dəyişiminəсон  гойулмуш, 
malın pul ilə, sonra da pulun istənilən malla dəyişimi prosesi həll 
olunmuşdur.  Hərflərlə,  göstərəcək  olursaq  trampada  yəni 
barterdəM↔M  şəklində  olan  dəyişimin  M→P  və  P→M 
formasına gəldiyini görürük. 
Pulun  mübadiləфунксийасынын  уьурла  йериня  йерилмясиüçün, 
asanca daşınması, dayanıqlı, kiçik parçalara bölünə bilinməsi və 
asanlıqla  daşına  bilir  olması  kimi  bir  sıra  özəlliklərinin  olması 
vacib şərtlərdən biridir. 
Orta çağlardan başlayaraq, bəzi kiçik sərraflar, onlara əma-
nət edilən qızıl  və ya gümüşlər qarşılığında bunların sahiblərinə 
sənədlər (sertifikatlar) verir və onlar da ödəmələrini bu sənədlərlə 
həyata keçirə bilərdilər.  nsanlar əllərindəki qızıl ya da gümüşser-
tifıkatлары onlaрыçıxaran sərrafa götürüncə qarşılığında qızıl, ya da 
gümüşü geri alacaqlarından əmin olduqlarına görə, bu sənədləri 
bilavasitə pulun özü imiş kimi görməyə və istifadə etmədə prob-
lem görməzdilər. Beləliklə, ilk kağız pul ortaya çıxmış oldu. 
Burada vurğulanmasıваъиб olan nöqtə, bank kassalarındakı 
qızıl miqdarı ilə bazarda bunun simvolu olaraq dolaşan kağız pul 
miqdarının bir-birinə bərabər olmasıdır. Kağız pul standartında, 
pul vahidi başlıca malların müəyyən miqdarlardakı birləşimindən 
təşkil  olunan  bir  mal  səbətinin  dəyəri  olaraq  гябул  едилир,  yəni 
qızıl standartında pul vahidi olaraq гябул едилян qızıl miqdarının 
yerini  tutmaqda  мялум  bir  mal  səbəti  almışdır.  Pul  miqdarı, 
ölkədəki mal səbəti miqdarının дяйяриндян асылыдыр. Əgər səbətin 
miqdarın-dan çox pul çıxarılarsa, səbətin dəyəri artır, yəni pulun 
dəyəri  düşər,  əksi  durumda  isə  səbətin  dəyəri  düşər  və  pulun 
dəyəri  isə  yüksələr.  Mal  səbəti  və  dolayısı  ilə  pulun  dəyərindəki 
dəyişmələr, практикада,  ümumi qiymət indeksi iləölçülür. Bu in-
deksin dəyişməməsi, yəni qiymət sabitliyi вя йа pul dəyərinin də 
dəyişməməsi  мянасына  gəlir.  Bunu  saxlaнмасынын  тяк  yolu  da, 


Yüklə 2,11 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   98




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©genderi.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

    Ana səhifə