M. A.Əhmədov, H. M. Məhəmmədli
Yüklə 2,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
~ 49 ~ F[ ,g 1 >, ,g 2 >,…, ,g k >], burada f-freymin adı; ,g k > - freymin k saylı slotu (cütlüyü); V k - slotun adı və g k -slotun mahiyyətidir. Freymləri iki qrupa bölürlər: freym-ifadələr və freym- tapşırıqlar. Hər ikisinə nümunə göstərək: Freym-ifadələr:[ <üzüm, süfrə 5 ton>, Freym-tapşırıqlar: [ 100t>, Freym tapşırıqlarda slotların adı kimi sual işarələri,slotların mahiyyəti kimi çoxsaylı məvhumlar istifadə edilir. Əgər göstərilən yazılışlarda slotların mahiyyətlərini bildirən ifadələri göstərməsək alınmış konstruksiya freymin prototipi adlanır və ona sadəcə olaraq freym və yaxud freym-intensional demək olar. Slotların konkret mahiyyətləri göstərilən freymlərə freym-numunələr və yaxud freym-ekzemplyarlar deyilir. Freym modellərində demək olar ki, biliklərə xas olan bütün xassələr əsasən öz əksini tapır. Beləki freymin slotunun mahiyyətində həmin freymin digər slotlarına və yaxud digər freymlərə müraciət etmək mümkündür ki, bu da freymin biliklərə xas olan strukturluluq və əlaqəlik xassələrinə malik olduğunu göstərir. Freymlərlə təsvir olunan və saxlanılan biliklər freymin və slotların adları olduğuna görə daxili qavranılma xassəsinə malikdir. Freym-tapşırığın nümunəsindən göründüyü kimi freymin slotunda bu və ya digər prosedurların aktivləşdirilməsi həyata keçirilir. Bu isə biliklərin aktivlilik xassəsinə malik olduğunu göstərir. Fundamental elmlərdə bilikləri təsvir etmək üçün freym modellərindən istifadə etməklə daha ciddi anlanılan apparatların yaradılması və adi riyazi modellərin freym formalizmləri ilə əvəz edilməsinə nail olmaq olar. ~ 50 ~ 2.2.3. Biliklərin məntiqi modelləri Biliklərin məntiqi modelləri insan mühakiməsinin (düşüncəsinin) və düzgün nəticə çıxarmasının əsasını təşkil edir və uyğun olan məntiqi hesablamalarla formalizə oluna bilər. Bu tip hesablamalara ilk növbədə Aristotelin sillogistikasını, yəni mülahizələrin və predikatların tətbiq ilə hesablamasını nümunə göstərmək olar. 2000 ildən artıq dövrdə dəyişməz Aristotel sillogistikası son dövrlərdə vacib praktiki tətbiq sahəsi tapmışdır. Məntiqi hesablamalar dördlük şəkilində formal sistem kimi təsvir olunur: M =‹T,P,A,F›, burada T-baza elementləri çoxluğu ( məs, hər hansı bir əlifbanın hərfləri); P-sintaksis qaydalar çoxluğudur ki, onların əsasında T-dən düzgün qurulmuş formulalar yaradılır; A-elementləri aksiomalar adlanan düzgün qurulmuş formulalar çoxluğu; F-A çoxluğundan yeni güzğun qurulmuş formulaların – teoremlərin alınmasını təmin edən nəticə çıxarmaq qaydaları. Mülahizələrin hesablamasında hesab edilir ki, hər bir düzgün qurulmuş formula mülahizədir və o “doğru” və ya “yalan” ola bilər. Məs.” Məmmədov zavodda işləyir” mülahizəsi “doğru” (əgər işləyirsə) və ya “yalan” (əgər işləmirsə) ola bilər. “Ağır atlet 10 ton yükü qaldırdı” mülahizəsi əvvəlcədən yalandır. Göstərilən elementar tipli mülahizələrdən məntiqi əlaqələr vasitəsi ilə nisbətən mürəkkəb mülahizələr yaradılır ki, onlarda son nəticədə iki mahiyyət daşıyır – “doğru” (D) və ya “yalan” (Y). Məntiqi əməliyyatlar və əlaqələrə aşağıdakıları göstərmək olar: Konyunksiya (“ və”) - ^, Dizyunksiya ( “və ya”)- ˅, Implikasiya (“əgər...onda”)- →, Inkar (┐). Məntiq əməliyyatları ilə qurulmuş doğruluq əlaqələri cədvəl ~ 51 ~ 2.1. də göstərilmişdir. Cədvəl 2.1 P ┐P P 1 P 2 P 1 ˅ P 2 P 1 ^P 2 P 1→ P 2 ┐P 1 ˅P 2 D y D D D D D D y D y D D y D D D y D y y y y y y y D D 2.2.4. Biliklərin produksiyalarla təsviri Praktiki olaraq produksiya öz-özlüyündə cütlük- “situasiya→fəaliyyət”, “səbəb→nəticə” və s. kimi təsvir olunur. Bu tip qaydalar müxtəlif bilik sahələrində və fəaliyyətlərdə qarşıya çıxır. Belə ki, gündəlik həyatda insanlar müxtəlif növ qaydalarla əhatə olunurlar. Məs. küçə hərəkəti qaydaları, qrammatika qaydaları və s. cinayət məcəlləsinin bəndləri də müəyyən qaydalarla təsvir olunur. Yəni qaydanın sol hissəsi dispozisiyadır, sağ tərəfi isə sanksiya. Kompüter proqramlaşdırılmasına baxsaq produksiya özünü üçlük şəkilində, yəni produksiyanın adı, istifadə şərti və operator kimi göstərilir. Əslində produksiya məna etibarı ilə “Əgər... onda” implikasiyasına uyğun gəlir və produksiyanı şərti olaraq implikasiya kimi işarə etmək olar: α →β. Produksiyanı bir qədər də geniş şəkildə, yəni istifadə şərtini göstərməklə açsaq, aşağıdakı ifadə formasında göstərmək olar: P 1 ^P 2 ^ ...^ P i →B, Burada P i (i =1,n) – konyunktiv formada istifadə şərti; B- qərar (əksər hallarda qərar hissəsi hər hansı bir aktiv fəaliyyət kimi özünü göstərir ki, bu da produksiyanı implikasiyadan əhəmiyyətli dərəcədə fərqləndirir. Bu isə biliklərin aktivlik xassəsinin təlabatlarını ödəyir). Hər hansı bir avadanlığın istismarına dair produksiya-qaydanı adi danışıq dilində aşağıdakı kimi təsvir etmək olar: ƏGƏR avadanlıq işçi rejimdədirsə qazın tempraturu T Yüklə 2,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|