M. A.Əhmədov, H. M. Məhəmmədli
Yüklə 2,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
~ 8 ~ hər hansı bir problemin həlli məsələsinin proqramını insan tərtib edir. Yəni “maşın şahmat oynayır” dedikdə nə maşın, nə də proqram şahmat oynamır, şahmat oynayan isə şahmat oyununu formalizə edən və onun proqramını tərtib edən insandır. Məhz insan EHM-in bilikləri maşın proqramları şəklində toplamaq və lazım olan momentdə işə salmaq imkanlarından istifadə etməklə, müxtəlif təyinatlı problemləri həll etmək iqtidarındadır. Bu nöqteyi-nəzərdən EHM-in şahmat oynaması, şahmat proqramlarını yaradan riyaziyyatçı-proqramçıların arasındakı yarışdan başqa bir şey deyildir. Beləliklə, göstərmək olar ki, EHM-in hansı problemin həllində istifadə olunmasına baxmayaraq, hər hansı bir işin arxasında insan faktoru dayanır. Göründüyü kimi, süni intellektin inkişafı kompüter texnikasının və onun riyazi, alqoritmik və proqram təminatlarının yaradılması və təkmilləşdirilməsindən, bu resurslardan qeyri proqramçı istifadəçilərin kütləvi istifadəsinin təşkilindən, yəni bu məqsədlə daha səmərəli informasiya texnologiyalarının yaradılmasından, ciddi şəkildə asılıdır. Süni intellektin inkişaf istiqamətləri və informasiya texnologiyalarının yeniliklərlə təkmilləşdirilməsi, ümumiyyətlə modelləşdirmədə bir sıçrayışa səbəb oldu. Belə ki, artıq əksər eksperimentlər ayrıca qəbul edilmiş fiziki modellər üzərində deyil, kompüter modeli üzərində tədqiq olunmağa başlandı, yəni layihələndirilən obyekt (texnoloji proseslər, informasiya sistemləri, çevik istehsal sistemləri və s.) fiziki eksperimentlərlə tədqiq oluna bilmirsə, onda riyazi modelləşdirmə üsullarından istifadə olunur. Bu halda obyektin bəzi xassələri riyazi ifadələr (ədədlər, dəyişənlər, matrislər, çoxluqlar və s.) və onlar arasındakı münasibətlərlə təsvir olunaraq tədqiq olunur. Riyazi modelləşdirmə analitik və imitasiya modelləşdirilməsinə bölünür. Analitik modelləşdirmə funksional əlaqələr (cəbri, inteqro- diferensial, sonlu fərqlər və s.) və ya məntiqi şərtlər şəklində təsvir olunur. Əksər hallarda obyektin fəaliyyətini və elementləri arasındakı qarşılıqlı əlaqəni təsvir edən analitik yazılışları almaq çətinləşir və bəzi hallarda isə hətta mümkün olmur. Bu problem obyektin ~ 9 ~ fəaliyyət dinamikasının və təsadüfi faktorların təsirləri hallarında daha da çətinləşir. Belə hallarda imitasiya modelləşdirilməsindən istifadə olunması aktuallıq kəsb edir. Prinsip etibarı ilə imitasiya modelləşdirilməsi fiziki modelləşdirmə ilə eksperimentlərə oxşayır. Fərqi ondadır ki, imitasiya eksperimentləri fiziki model üzərində deyil, kompüter modeli üzərində həyata keçirilir. Yəni imitasiya modelləşdirilməsində modeldə ilkin göstəriciləri dəyişdirməklə eksperimentin nəticələri analiz olunaraq qərarlar qəbul olunur. İmitasiya modelləşdirilməsi proqramlaşdırma dilləri vasitəsi ilə kompüterdə realizə olunur. Bu məqsədlə Pascal, C ++ , Delphi və s. kimi universal dillərdən istifadə etməklə obyektin imitasiya modeli işlənilir, obyektin fəaliyyəti tənliklər ardıcıllıqları şəklində təsvir olunur, proqram dillərində kodlaşdırılaraq kompüterə daxil edilir. Təbiidir ki, belə proqramların yaradılması texnologiya üzrə mütəxəssislərin, riyaziyyatçı və proqramlaşdırıcıların birgə əməyi nəticəsində uzun müddətli vaxt intervalında yerinə yetirilir (bir neçə aylar, hətta illərlə). Bu tip modellər çox böyük həcmli olur, onların sazlanması, səhvlərinin düzəldilməsi, çətinliklərlə müşayiət olunur. Bəzi hallarda modelin işlənməsi obyektlərin inkişaf səviyyəsindən geri qalır və model öz əhəmiyyatini itirir. Alternativ istiqamət kimi xüsusiləşdirilmiş dillər və imitasiya modelləşdirilməsi sistemlərinə əsaslanan metodlardan istifadə olunur. Xüsusiləşdirilmiş dillərdə yazılmış ayrı-ayrı dinamiki modellərin vəziyyətlərinin dəyişməsi ilə sistemin fəaliyyəti imitasiya olunur. Göründüyü kimi, proses tənliklər sistemi ilə deyil, ayrı-ayrı dinamiki modellərin müəyyən vaxtla və fəzada qarşılıqlı əlaqələri ilə təsvir olunur. Bu zaman obyektin fəaliyyəti bir vəziyyətdən digər vəziyyətə keçidlərlə, yəni əməliyyatların başlanğıcı və sonu ilə ardıcıl olaraq təsvir edilir. İmitasiya modelləşdirilməsinin əsas çatışmayan cəhəti odur ki, modelləşdirmənin nəticələri eksperimenti aparan mütəxəssisə aşkar şəkildə çatdırılmır və onları interpretasiya etmək tələb olunur. Odur ki, imitasiya modelləşdirilməsinin xüsusiləşdirilmiş dilləri kompüter ~ 10 ~ animasiyası proqramları ilə birlikdə istifadə edilir. Kompüter animasiyası prosesin dinamikasını imitasiya modelinin işinə uyğun olaraq ekranda təsvir edir və nəticələri monitorun ekranına çıxarır. Dərs vəsaiti kompüter elmləri və informasiya texnologiyaları və sistemləri mühəndisliyi ixtisasları üzrə bakalavriatura və magistraturada təhsil alan tələbələr üçün nəzərdə tutulur. Dərs vəsaitinin birinci fəslində süni intellektin klassik inkişaf istiqamətləri və müasir texnika və texnologiyalara əsaslanan perspektiv inkişaf istiqamətlərinə əsaslanan konsepsiyalara baxılır. İnformasiya texnologiyalarının inkişafının mərhələləri, yeni informasiya-kommunikasiya texnologiyalarının mövcud vəziyyəti və inkişafının perspektivləri məsələləri araşdırılır. İkinci fəsildə süni intellektin inkişafının əsas komponentlərindən biri hesab olunan biliklərin kompüterdə təsviri üsulları, verilənlər və biliklər bazalarının, onların idarəetmə sistemlərinin yaradılması və inkişafı mərhələləri, eyni zamanda süni intellektin dialoq sistemlərinin əsaslarına baxılmışdır. Dərs vəsaitinin üçüncü fəslində istehsal sistemlərinin evolyusiya prosesi və onların modelləşdirilməsinə qoyulan tələbatlar göstərilmiş, modelləşdirmə üsullarının təsnifatına əsasən diskret xarakterli istehsal sistemlərinin analitik modelləşdirmə ilə tədqiqi üsullarına baxılmışdır. Bu məqsədlə tədqiqat obyekti kimi qəbul olunmuş çevik istehsal sistemlərinin misalında diskret proseslərinin modelləşdirilməsində geniş tətbiq olunan modelləşdirmə alətləri – sonlu avtomatlar, paralel fəaliyyətli asinxron proseslər, produksiya sistemləri və Petri şəbəkələri müqayisəli analiz edilmiş, hər birinin üstün və çatışmayan cəhətləri təyin olunaraq səmərəli tətbiq sahələri göstərilmişdir. Diskret xarakterli istehsal sahələrinin avtomatlaşdırılmış layihələndirmə alətinin arxitekturasına baxılmışdır. Arxitekturaya uyğun olaraq müxtəlif təyinatlı modelləşdirmə aparatlarından – sonlu avtomatlar, paralel fəaliyyətli asinxron proseslər, produksiya qaydaları modellərindən Petri şəbəkəsi modelinə çevrilmə alqoritmləri göstərilmişdir. Yüklə 2,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|