M. A.Əhmədov, H. M. Məhəmmədli

 
 
~ 127 ~ 
proseslər  haqqında  daha  çox  informasiyaya  malikdir.  Mürəkkəb 
sistemin  daxilində  müxtəlif  üsullarla  bir-biri  ilə  qarşılıqlı  əlaqədə 
olan  yüzlərlə  dəyişənlər  olur.  Bu  dəyişənlər  sistemin  strukturunu 
xarakterizə  edən  əlaqələrə  və  ya  ayrı-ayrı  alt  sistemlərə  aid  olurlar. 
Göründüyü kimi sistemin daxili modeli onun xarici modelini yaradır. 
 
 
 
Şəkil 5.1. Mürəkkəb sistemin struktur sxemi 
 
5.2. Diskret xarakterli mürəkkəb sistemin imitasiya modeli 
 
Mürəkkəb sistemin diskretliliyi dedikdə, nəzərdə tutulur ki, elə 
sayda vaxt momentləri çoxluğu (t
1
, t
2
,...,t
i
, t
i+1
, ..., t
N
) mövcuddur ki, 
həmin vaxtlarda X, Y, U, E və V parametrlərinin qiymətləri dəyişir. 
[t
i
,  t
i+1
]  vaxt  intervalında,  göstərilən  parametrlərin  qiymətləri 
dəyişmir və t
i
 momentindəki qiymətlərə malik olurlar. 
Mürəkkəb  sistemin  imitasiya  modelini  şərti  olaraq  bir-biri  ilə 
qarşılıqlı  əlaqədə  olan  və  məntiqi  başa  çatmış  funksiyaları  yerinə 
yetirən üç əsas model şəklində təsvir etmək olar (şəkil 5.2): 
İdarə  olunan  obyektin  modelinin  girişinə  üç  əsas  giriş 
parametrləri  təsir  edir:  X=(x
1
,  x
2
,...,x
n
)  –  nəzarət  olunan,  ancaq 
idarəolunmayan giriş verilənləri; U=(u
1
, u
2
,...,u
m
) – nəzarət olunan və 
idarə  olunan  verilənlər;  E=(e
1
,  e
2
,...,e
q
)  –  təsadüfi  təhriflər.  Y=(y
1
, 
y
2
,...,y
k
) – sistemi xarakterizə edən çıxış dəyişənləri. U eyni zamanda 

---

 
 
~ 128 ~ 
idarə sisteminin çıxışıdır, E isə təsadüfi ədədlər vericilərinin çıxışıdır 
(daxili təsadüfi təhriflər modeli). 
 
 
 
Şəkil 5.2. Mürəkkəb sistemin imitasiya modelinin arxitekturası 
 
Sistem  arzu  olunan  vəziyyətlərdən  hər  hansı  birində  ola  bilər. 
Bu  arzu  olunan  vəziyyətlər  çoxluğunu  vektor  şəklində  təsvir  etmək 
olar,  V=(v
1
,  v
2
,...,v
s
),  V

  -  sistemin  mümkün  olan  vəziyyətlər 
fəzası.  Qeyd  edək  ki,  hər  hansı  real  obyektin  imitasiya  modelini 
tədqiq  etdikdə,  onun  bütün  vəziyyətlər  fəzasını  təyin  etmək  vacib 
deyil.  Məs.  benzindoldurma  stansiyasının  modelini  kütləvi  xidmət 
sisteminin  terminləri  ilə  təsvir  etmək  olar:  xidmət  qurğuları, 
növbələr,  xidmətə  sifariş  və  s.  Ancaq  sistemin  elementlərinin 
dinamikasını  öyrənən  sistem  analitiklərindən  predmet  sahəsinin 

---

 
 
~ 129 ~ 
anlayışlarından,  məhfumlarından  istifadə  etmək  məqsədəuyğun 
hesab olunur. Bu halda predmet sahəsini yaxşı bilən, ancaq imitasiya 
modelləşdirilməsi metodlarını bilməyən mütəxəssislərin biliklərindən 
imitasiya eksperimentlərində istifadə oluna bilər. 
Layihə edən İM dilindən və modelin daxili təsvirindən istifadə 
edərək  diskret  sistemin  imitasiya  modelini  yaradır.  Bu  halda  o 
vəziyyət dəyişənlərini seçir və girişin çıxışa çevrilməsinin məntiqini 
təsvir edir. 
Diskret  sistemin  İM-in  layihələndirilməsi  prosesində  layihə 
edən  sistemin  strukturu  və  dinamiki  mürəkkəbliyi,  eyni  zamanda 
idarəolunmasının  mürəkkəbliyi  məsələləri  ilə  qarşılaşır.  Bu  halda  o 
sistemi məntiqi başa çatmış funksiyaları yerinə yetirən alt sistemlərə 
bölməli  (dekompozisiya)  və  ayrı-ayrı  alt  sistemlərin  idarə 
olunmasının ierarxik aspektlərini nəzərə almalıdır. 
Əgər sistemin cari vəziyyəti (Y
i
), girişi (X
i+1
), idarəolunan verilənlər 
(U
i+1
)
 
və təsadüfi təhriflərin (E
i+1
) cari qiymətləri məlumdursa, onda 
sistemin  xarici  təsvirini  əks  etdirən  model  onun  imitasiyasını  təmin 
edən  Y
i+1
  çıxışının  qiymətini  təyin  etməyə  imkan  verir,  yəni 
aşağıdakı rekurrent münasibətlərlə təyin edilir: 
                    Y
i+1
=F(Y
i
, X
i+1
, U
i+1
, E
i+1
), i=1,2,...,n,                                      
(5.1) 
burada F – imitasiya modelinin operatorudur (proqramı). 
 
 
Sistemin  daxili  təsviri  üçün  İM  aşağıdakı  münasibəti  realizə 
etməlidir: 
V
i+1
=F(V
i
, Y
i
, X
i+1
), i=1, 2,...,N 
Diskret xarakterli sistemlərdə sistemin t
i
 vaxt momentində onun 
(i-1) vəziyyətindən i vəziyyətinə keçməsi ani halda (sıçrayışla) yerinə 
yetirilir  və  bölünməz  hadisə  kimi  özünü  göstərir  (yəni  bu  hadisə 
yarımçıq şəkildə ola bilməz): 
N
i
V
V
i
F
i
,...,
2
,
1
,
1



 
Sistem  analitik  imitasiya  eksperimentlərini  kompüterdə  yerinə 

---

 
 
~ 130 ~ 
yetirdikdə  sistemin  xarici  təsirindən  istifadə  edir.  Bu  halda  o,  X 
girişini verməklə onu maraqlandıran çıxış dəyişənlərini əldə edir. Bu 
halda  eksperimenti  yerinə  yetirəndə  modelin  daxilində  baş  verənlər 
haqqında  heç  bir  informasiya  olmur,  yəni  giriş  dəyişənlərinin  çıxış 
dəyişənlərinə  çevrilməsi  prosesi  gizli  şəkildə  həyata  keçirilir.  Odur 
ki,  prosesləri  dinamikada  təsdiq  etmək  üçün  İM-in  nəticələrini 
monitorda əks etdirən animasiya üsullarından istifadə edilir. 
 
5.3.
 
Mürəkkəb sistemdə baş verən proseslər haqqında 
 
Təcrübə  göstərir  ki,  mürəkkəb  sistemin  riyazi  modelinin 
yaradılması əhəmiyyətli çətinliklərlə müşayiət olunur. Əksər hallarda 
bu,  onunla  izah  olunur  ki,  sistem  və  onda  baş  verən  proseslər 
haqqında  biliklər  kifayət  qədər  öyrənilmədiyindən,  onun  giriş  və 
çıxışları  arasındakı  kəmiyyət  əlaqələrini  yaradan  riyazi  aparat  təyin 
olunmur. 
Bu  nöqteyi-nəzərdən  mürəkkəb  sistemin  işlənməsində  birinci 
məsələ sistemdə baş verən proseslərin öyrənilməsi və formalizasiyası 
nəticəsində onun konseptual modelinin qurulmasıdır. 
Mürəkkəb sistemin fəaliyyətini təsvir etmək üçün layihə edəni 
maraqlandıran  hadisə  və  fəaliyyətlərin  yazılışını  tərtib  etmək  və 
onlardan əlifbasını yaradaraq hər bir parametri adlandırmaq lazımdır. 
Bu  halda  tədqiqatçı  üçün  maraqlı  olmayan  hadisə  və  fəaliyyətlərə 
baxılmadığından, əlifbanın seçilməsi mürəkkəb sistemi sadələşdirir. 
Mürəkkəb sistemdə hadisə dedikdə, zaman nöqteyi-nəzərindən 
ani  baş  verən  fəaliyyətlər  ardıcıllığı  başa  düşülür.  Fəaliyyət, 
realizasiyası üçün müəyyən zaman intervalı tələb olunan iki hadisə - 
başlanğıc  və  son  ilə  əlaqədar  təyin  olunur.  Fəaliyyətin  sürəkliliyi 
çoxlu  sayda  səbəblərdən  asılıdır:  onun  başlama  vaxtından,  istifadə 
olunan  resurslardan,  idarəetmə  xarakteristikalarından,  təsadüfi 
faktorların  təsirindən  və  s.  Qeyd  edək  ki,  fəaliyyət  müddətində 
müxtəlif  hadisələr  yarana  bilər  və  fəaliyyət  vaxtından  əvvəl  başa 
çatar.  Fəaliyyətlərin  ardıcıllığı  mürəkkəb  sistemin  proseslərini 
yaradır (şəkil 5.3). 

---

 
 
~ 131 ~ 
 
 
Şəkil 5.3. Proses, fəaliyyət və hadisələr arasındakı  
qarşılıqlı əlaqə 
 
Mürəkkəb sistemdə iki və daha çox hadisələr bir-biri ilə zaman 
nöqteyi-nəzərindən kəsişə bilərlər. Onlar mürəkkəb sistemin  ümumi 
resurslardan eyni zamanda istifadə etmədikdə və bir-birini resurslarla 
təmin etmədikdə, tam şəkildə bir-birindən asılı olmaya bilərlər. Əgər 
fəaliyyətlər  ümumi  resurslardan  istifadə  edirlərsə  və  giriş-çıxışlarla 
əlaqədədirlərsə, onda tam və ya qismən sinxronlaşdırılmalıdırlar. 
Göründüyü  kimi,  mürəkkəb  sistemin  xarakterik  xüsusiyyəti 
kimi  onun  tərkibində  paralel  qarşılıqlı  əlaqəli  proseslərin  olduğunu 
göstərmək olar. Bu proseslər bir-birindən asılı olmayaraq eyni zaman 
intervalında  fəaliyyətdə  olurlar  və  müxtəlif  vaxtlarda  bir-biri  ilə 
qarşılıqlı  əlaqədə  ola  bilərlər.  Proseslərin  paralellik  prinsipləri 
onların təşkilati və idarəolunma səviyyələrində realizə olunurlar. 
5.3.  Alt  fəslində  diskret  sistemin  zamanla  sinxronlaşdırılmış 
modelində  hadisələr  vaxt  intervalının  təyin  olunmuş  momentləri  ilə 
bağlıdır  ki,  bu  halda  istehsal  sisteminin  bütün  resurslarının 
vəziyyətləri  eyni  zamanda  dəyişilir.  Vəziyyətlərin  dəyişməsi 
ardıcıllıqla  yerinə  yetirilir.  Bu  tip  modelin  mürəkkəb  sistemin 
modelləşdirilməsi  və  idarəolunmasında  istifadə  olunmasının 
aşağıdakı çatışmamazlıqlarını göstərmək olar: 
-  proseslər  paralel  yerinə  yetirildiyindən  hadisələrin  başlanğıc, 

---

 
 
~ 132 ~ 
son və sürəklilik vaxtlarının təyin olunmasının çətinlikləri; 
- hər hansı resursun vəziyyətinin dəyişməsi ilə modelin ümumi 
vəziyyətinin  dəyişdirilməsinin  tələb  olunması  (  baxmayaraq  ki, 
əsasən  cari  vəziyyətin  dəyişməsi  lokal  xarakter  daşıyır  və  sistemin 
əsas  hissəsinə  təsir  etmir.  Bu  isə  modelin  işinin  operativliyini 
azaldır); 
-  hadisələr  arasındakı  nəticə  əlaqələrinin  əyaniliyinin  kifayət  
qədər olmaması. 
Zaman  modellərindən  imtina  edərək  səbəb-nəticə  əlaqələrinə 
keçid  mürəkkəb  sistemin  asinxron  modellərlə  təsvirinə  imkan  verir. 
Bu  tip  modellər  və  idarə  üsulları  aşağıdakı  sistemlərin 
modelləşdirilməsində  və  tədqiqində  yoxlanılıb  və  tətbiq  edilib: 
paralel  hesablama  sistemləri;  sonlu  avtomatlar;  Petri  şəbəkələri  və 
onların modifikasiyaları və s. Əksər mürəkkəb sistemlərdə bu üsullar 
özünü  doğrultmur,  belə  ki,  bu  halda  real  sistemin  təsvirində  çox 
sayda  sadələşdirilmələr  tələb  olunur.  Bu  isə  düzgün  olmayan 
nəticələrlə müşayiət olunur. 
Mürəkkəb sistemlərdə proseslərin realizasiyası məhdud şəkildə 
resurslar  çoxluğundan  istifadə  etməklə  həyata  keçirilir.  Bu  halda 
asinxron şəkildə fəaliyyətdə olan proseslərin (Q) daxilində qarşılıqlı 
əlaqədə  olan  resurslar  çoxluqları  və  bir-biri  ilə  proseslərdən  kənar 
qarşılıqlı əlaqədə olan R resurslar çoxluqları nəzərə alınmalıdır. Odur 
ki, mürəkkəb sistemdə idarəetmə göstərilən əlaqələrin tənzimlənməsi 
ilə yerinə yetirilməlidir. Yəni elə idarəetmə təsirləri yaradılmalıdır ki, 
onlar optimallığa yaxın və yaxud optimal səmərəlilik göstəriciləri ilə 
resurslara  qoyulmuş  məhdudiyyətlər  və  fəaliyyət  qanunları 
çərçivəsində mürəkkəb sistemin işini yerinə yetirsin. 
Mürəkkəb sistemin ayrı-ayrı proseslərini əyani şəkildə qraflarla 
təsvir  etmək  olar.  Bu  halda  prosesin  bir  vəziyyətdən  digərinə 
keçməsi qrafla təsvir olunur. Prosesin xüsusiyyətlərindən asılı olaraq 
qraf  xətti,  budaqlanan,  bir  yerdə  toplanan  və  kombinə  olunmuş 
strukturlarda ola bilir (şəkil 5.4). 
Qrafların 
ilkin 
komponentləri 
proseslərin 
başlanğıc 
vəziyyətlərinə uyğun gəlir. 

---

 
 
~ 133 ~ 
 
 
Şəkil 5.4. Mürəkkəb sistemin proseslərinin qrafları. 
 
Ayrı-ayrı  proseslərin  qraflar  çoxluğu  mürəkkəb  sistemin 
ümumi  proseslərinin  təsvirini  verir.  Əgər  asinxron  proseslər 
müəyyən dərəcədə sinxronlaşdırılıbsa, bu hal şərti keçidlərlə (qrafda 
qırıq xətlərlə göstərilmişdir) təsvir olunur ki, bu da resursların və ya 
idarəetmənin ötürülməsini göstərir. 
Məlumdur  ki,  qoyulmuş  məqsədə  nail  olmaq  üçün  mürəkkəb 
sistem  idarəolunan  olmalıdır.  İdarəetmə  (qərar  qəbuletmə)  ümumi 
prosesin  giriş  Y,  qarşıya  qoyulmuş  məqsəd  Z,  prosesin  həyata 
keçirildiyi  ətraf  mühitin  vəziyyəti  X  haqqında  informasiya  əsasında 
yerinə  yetirilir.  Yaranmış  situasiyada  (X,  Y,  Z)  qərar  qəbul  etmək 
üçün A idarə alqoritmi və obyektin idarə modeli F istifadə edilir. 
 
U
i
=A(X
i
, Y
i
, Z, F). 
 
Beləliklə,  mürəkkəb  sistemi  öyrənmək  üçün  o  müxtəlif 
prizmalardan,  özünü  aparması  və  məqsədinin  analizi  ilə  bərabər 
idarəolunmasının  xüsusiyyətləri  də  nəzərə  alınmaqla  tədqiq 
edilməlidir. Odur ki, tədqiqatçı mürəkkəb sistemin İM-ni yaratdıqda 
ancaq  onun  daxili  modelini  deyil,  eyni  zamanda  sistemin  idarə 
alqoritmlərini də yaratmalıdır. 

---

 
 
~ 134 ~ 
NƏTİCƏ 
 
Süni  intellektin  tədqiqat  istiqamətləri  informatikanın  bir  elmi 
fənn  kimi  formalaşmasında,  informasiya  emalı  texnologiyalarının 
müasir  səviyyəyə  çatmasında,  yeni  arxitekturalı  kompüterlərin 
yaradılmasında,  modelləşdirmə  alətlərinin  qurulmasında  və  son 
nəticədə  müasir  intellektual  sistemlər  industriasının  meydana 
gəlməsində böyük uğurlar əldə etməyə imkan yaratdı. 
Kağızsız  informatikaya  keçid,  eyni  zamanda  çevik  istehsal 
sahələrinin  tətbiqi  ilə  “insanın  iştirak  etmədiyi”  tam  avtomatik 
istehsalların  yaradılması  məhz  müasir  informasiya-kommunikasiya 
texnologiyalarının  sürətli  inkişafı  nəticəsində  qismən  reallaşdı  və 
yaxın gələcəkdə tam başa çatdırılacaqdır. 
Müstəqil 
Respublikamızın 
misalında 
informasiya-
kommunikasiya  texnologiyalarının  ictimai  həyatın  bütün  sahələrinə 
geniş  tətbiqi  bu  prosesə  bariz  misal  ola  bilər.  Belə  ki,  Respublika 
iqtisadiyyatının  bütün  sahələrində,  o  cümlədən  İKT  istiqamətində 
perspektivdə  görüləcək  işlər  Prezidentin  2012-ci  il  29  dekabr 
Fərmanı  ilə təsdiqlənən  “Azərbaycan  2020:  Gələcəyə baxış” inkişaf 
Konsepsiyasında öz əksini tapmışdır. 
Sonda  akademik  G.S.Pospelova  istinad  edərək  süni  intellektin 
gələcək tədqiqat istiqamətlərini aşağıdakı kimi formalizə etmək olar. 
Süni  intellekt  riyaziyyatçıların,  bilik  və  texniki  mühəndislərin, 
proqramçıların,  filosofların,  psixoloqların  və  insan  cəmiyyətinin 
həyatının  müxtəlif  aspektləri  ilə  məşğul  olan  mütəxəssislərin  birgə 
fəaliyyətləri ilə həllini tapan kompleks elmi-texniki problemdir. 
 
 
 
 
 
 
 
 

---

 
 
~ 135 ~ 
İSTİFADƏ EDİLMİŞ ƏDƏBİYYAT SİYAHISI 
 
1.  Искусственный  интеллект  –  основа  новой  информационной 
технологии / Поспелов Г.С. – М.: Наука, 1988. – 280 с., ил. – 
(Сер «Академические чтение») 
2.  М.А.Ахмедов.  Направления  Создание  интеллектуального 
интерфейса  при  новой  технологии  обработки  информации// 
Научные 
известия 
Сумгаитского 
государственного 
университета. №1, 2001. стр. 59-63 
3.  Soft  Computing.  Учебное  пособие  для  ВУЗ-ов  по 
специальности  «Автоматизированные  системы  обработки 
информации  и  управление».  В  трех  частях.  ч.1  «Нечеткие 
множества и системы» / Р.А.Алиев, Р.Р.Алиев. Баку, АГНА, 
1996. – 121 с. ил 
4.WWW.ikt.az 
5. iktnews elektron xəbər xidmətləri portalı 
6.  M.A.Əhmədov.  2013-cü  il  Azərbaycanda  “İnformasiya 
kommunikasiya 
texnologiyaları 
ilidir”: 
nailiyyətlər 
və 
perspektivlər / Respublika elmi-praktik konfransının materialları. 
Mingəçevir. 6-7 dekabr 2013-cü il. səh. 23-27. 
7. 
Емельянов 
В.В., 
Ясиновский 
С.И. 
Имитационное 
моделирование  систем:  Учеб.пособие.  –  М.:  Изд-во  МГТУ 
им  Н.Э.Баумана,  2009.  –  584  с.:  ил  (Информатика  в 
техническом университете). 
8.  Зиновьев  В.В.  Компьютерная  имитация  и  анимация:  Учеб. 
пособие/ Кузбасс гос.тех. ун-т – Кемерово, 2003. 
9.  Ахмедов  М.А.,  Магоммедли  Х.М.  Анализ  моделирующих 
аппаратов  функционирования  мехатронных  устройств 
гибкой  производственной  систем  //Прикаспийский  журнал: 
управление и высокие технологии. Астрахань, 2011, №1 (13), 
с.67-73. 
10. Автоматное управление асинхронными процессами в ЭВМ и 
дискретных  системах  /  Под  ред.  В.В.  Варшавского.  –  М.: 
Наука. Гл. Ред. физ. – мат. лит., 1986.- 400 с. 

---

 
 
~ 136 ~ 
11. 
Ахмедов 
М.А., 
Мустафаев 
В.А. 
Автоматизация 
моделирования  применением  сети  Петри.  Баку:  Элм,  2007, 
144 с. 
12. 
Ахмедов  М.А.,  Ахмедова  С.М.,  Ахмедова  Х.М. 
Автоматизированное 
проектирование 
гибких 
производственных  систем  с  применением  сети  Петри// 
«Научные 
известия» 
Сумгаитского 
государственного 
университета. Том 2, №1, 2002, с. 47-50. 
13. Лескин А.А., Мальцев П.А., Спиридонов А.М. Сети Петри в 
моделировании и управлении. – Л.: Наука, 1989, 133 с. 
14.  Məhəmmədli  H.M.  ÇİS-in  idarəolunmasının  avtomatlaşdırılmış 
layihələndirilməsinin  əsas  xüsusiyyətlərinin  analizi  və  tədqiqi  // 
Sumqayıt  Dövlət  universitetinin  “Elmi  xəbərlər”i,  cild  11,  №1, 
2011, səh. 120-126. 
15.  Кязимов Н.М., Магоммедли Х.М. Архитектура инструмента 
автоматизированного 
проектирования 
гибких 
произведственных  систем//  Информационные  технологии 
моделирования  и  управления.  Воронеж.  Научная  книга. 
2010, №3 (62). с. 371-378. 
16.  Мамедов  Дж.Ф.,  Магоммедли  Х.М.  Моделирование  ГПМ  в 
виде  конечных  автоматов  и  исследование  анализом 
основных  свойств  сети  Петри  /  Сборник  трудов  по  итогам 
XVI  Международной  открытой конференции «Современные 
проблемы  информатизации  в  моделировании  и  социальных 
технологиях». Воронеж – 2011, Научная книга, выпуск 16, с. 
260-264. 
17.  Mamedov  Dj.F.,  Akhmedova  S.M.,  Maqommedli  H.M. 
Simulation 
and 
investigation 
of 
dynamical 
technical 
systemworking  represented  by  final  automat  by  means  of  Petri 
Network/ 
Materialu 
VII 
Mezinarodni 
Vedecko-Praktika 
ceonference, Praha, 27.06.2011-05.07.2011, p. 37-39. 
18. Sadıqov Z.Ə., Məhəmmədli H.M. Produksiya modelləri ilə təsvir 
edilmiş  giriş  informasiyasının  Petri  şəbəkəsinə  çevrilməsi 
alqoritmi  /  Труды  шестой  Международной  научно-

---

 
 
~ 137 ~ 
технической 
конференции 
«Микроэлектронные 
преобразователи    и  приборы  ни их  основе».  Баку-  Сумгаит, 
2007, с. 155-156. 
19. Пассанецки С. Технология разреженных матриц. Пер. с англ. 
М.: Мир, 1988, 410 с. 
20.Əhmədov  M.A.,  Əhmədova  S.M.,  Məhəmmədli  H.M.,  Xəlilov 
E.O.  Mürəkkəb  sistemlərin  kompüter  modelləşdirilməsi  ilə 
tədqiqinin  müasir  vəziyyətinin  təhlili//  Sumqayıt  Dövlət 
universitetinin “Elmi xəbərlər”i. Cild 12, №4, 2012. səh.88-95. 
21.  Лорьер  Ж.Л.  Системы  искусственного  интеллекта.  Пер.  с 
франц. М.: Мир.  
22. Прицкер А. Введение в имитационное моделирование и язык 
СЛАМ II. М.:Мир,1987. 
23.  Əhmədov  M.A.,  Əhmədova  S.M.,  Məhəmmədli  H.M.,  Xəlilov 
E.O. Çevik  istehsal sistemlərinin  imitasiya modelləşdirilməsində 
süni intellekt üsullarının tətbiqinin müqayisəli analizi// Sumqayıt 
Dövlət universitetinin “Elmi xəbərlər”i., cild 13, №2,  2013. 
24.  Каган  Б.М.  Электронные  вычислительные  машины  и 
системы.  3-е  изд.  перераб.  и  доп.  –  М.:  Энергоатомиздат, 
1991. 592 с. ил. 
25.  В.В.Емельянов,  А.В.Урусов,  П.А.Захаров,  А.В.Барс.  RAO-
Studio 
для 
разработки 
имитационных 
моделей// 
Интеллектуальный САПР. №3, Том 38, 2004, cтр.157-162.