M-az (9). indd
Yüklə 23,52 Mb. Pdf görüntüsü
|
52 Mədəniyyət.AZ / 9 • 2016 hun bəy ata ocağının istiliyini, hərarətini duysun, qəlbi bir az ovun- sun. Ü.Hacıbəylinin dünya şöhrətli “Arşın mal alan” operettası- nın ermənilər tərəfindən mənimsənilməsi məsələsi hələ dahi bəstəkarın öz sağlığında da gündəmdə olmuşdur. Məsələn, 14 yanvar 1920-ci ildə Üzeyir bəy qardaşına bunları bildirirdi: “...Və bir də neçə gün əvvəl İstanbul səfirimiz Yusif Vəzirovdan (Yusif Vəzir Çəmənzəminli – S.Q.) məktub aldım. Yazır ki, ermənilərin fran- sızca “Renessans” qəzetəsi iddia edir ki, “Arşın mal alan”ı yazan ermənidir. Yusif bu işdən çox mütəəssir olduğunu yazır və israr eyləyir ki, mən əsərlərimin notlarını çap etdirib onlara göndərim ki, səfarət xərcinə olaraq bütün Yevropada, həmən Amerikaya boylə intişarına səy etsin... Mən əhvalatı Nəsib bəyə söylədim. Dedi ki, bu iddia ermənilərin Zəngəzur iddiasından daha betərdir”. Sonra Üzeyir bəy vurğulayır ki, ”...keçən səfər “O olmasın, bu ol- sun” oyununa ingilis böyüklərindən biri gəlib Nəsib bəyin lojasında oturmuşdu, hər nə görürdü, hamısını də ərinə qeyd edirdi. Əsərin müəllifinin də kim olduğunu bilib, də ərinə yazıbdır. Qərəz, mənim əsərlərim avropalıların marağına səbəb olur”. “Arşın mal alan”ı fransız dilinə tərcümə edib Parisdə tamaşaya qoymaq istəyən Ceyhun bəyə bəstəkar 24 fev- ral 1921-ci il tarixli məktubunda “Arşın mal alan”ın not- larını bacısı oğlu Camala verərək qardaşına göndərməsi barədə məlumat verirdi. Üzeyir bəy Hacıbəyli xalqımızın, ölkəmizin inkişafı naminə gördüyü işlərdən Ceyhun bəyi tez-tez hali edirdi. Elə 26 noyabr 1921-ci ildə yazırdı: “Bu il müsəlmanlara məxsus olmaq üzrə bir konservatoriya açdım. Bu saət orada iki yüzdən artıq məktəb şagirdani oxuyur. Bir hə ə bundan əvvəl rəsmi-güşadi idi. Bütün komissar yoldaşlar, başda Nərimanov olmaq üzrə gəlmişdilər. Təbrik nitqindən sonra çay verdim, çox canfəşanlıq oldu. Hökumət mənə hər barədə kömək edəcəyini vəd etdi. Həqiqətən bu konservatoriyanın bizim müsəlmanlardan ötrü böyük mənası olacaqdır. Oxu- yanların yarısı kişi, yarısı arvaddır. Çoxları da çadra başında olan qızlardır. Çingiz (dirijor Çingiz Hacıbəyli – S.Q.) ilə Niyazi (maestro Niyazi – S.Q.) dəxi orada oxuyurlar. “Leyli və Məcnun” operasının müvəff əqiyyətindən söz açaraq Üzeyir bəy sonra belə deyir: “Bakı şəhəri isə öz adi halını almaq üzrədir, ticarət sərbəstdir, teatrolar yenə dolu olur. Cümə günü “Leyli və Məcnun” hökumət teatrosunda oynanıldı. Həştad beş milyon zbor verdi”. Məktublarından göründüyü kimi, daim vətənin azadlığı, müstəqilliyi, çiçəklənməsi, xalqın, millətin savadlanması, mədəniyyətin yüksəlməsi üçün çalışan Üzeyir bəy Hacıbəyli eyni zamanda ana, bacı, qardaş, qohum-əqrəba fikri çəkir, onla- rın bütün qayğılarını çiyinlərində daşıyırdı. Qardaşını görməkdən ötrü Üzeyir bəy dəfələrlə Fransaya getmək istəmiş, lakin müxtəlif səbəblər üzündən bu mümkün olmamışdır. Hətta 10 mart 1922- ci il tarixli məktubunda yazırdı: “Nərimanov və Bünyadzadənin Moskvadan qayıtmalarına müntəzirəm ki, onlardan üçaylıq məzuniyyət alıb gələm... O vəxtə qədər dəxi nənəmgili yay üçün bağlara göndərərik. Məleykə dəxi mənim ilə bərabər gələcəkdir”. Daha sonra qeyd edirdi ki, “Arşın mal alan”ın firəng dilinə tərcümə edilməsi məni çox sevindirdi, ümidvaram ki, müvəff əqiyyəti artıq olar”. Başqa bir namədə (18 dekabr 1922-ci il) isə Üzeyir bəy Şövkət Məmmədovanın Yakov adlı yəhudi həyat yoldaşını (Bakıda onu Yaşka deyə çağırırdılar) nəzərdə tutaraq yazırdı ki, “ondan göz- qulaq ol ki, bizim əsərlərdən orada çap etdirib satmasın, çünki mənim bir neçə danə ikisəsli xorlarım onda qalıbdır”. Yazışmalardan da göründüyü kimi, Ü.Hacıbəylinin yad əllərdə, başqa ölkələrdə əlyazmaları mövcuddur. Görəsən, həmin əsərlərin taleyi necədir? rı rı r n n n bü b ü ü bü bü ü tü tü tü tü ü t t n n n n n qa qa q a y y y y mü mü əl əl li li mə m mə n ni ni m m “A “A “A r r ta ta ta ta a ma ma ma a ra ra a r l l l l 1 1 1 la la la rı rı r n n ba ba ba a rə ə ə rə na na na a a m m m E El El E E ə ə ə ə m m m mə m m mə mə mə m mə mə m m m m mə m m ə ə m m m m m o or or or or a a a hə hə ə hə hə h yo yo y y Tə Tə Tə T Tə o o o v v m m m y y y y Sağdan Üzeyir və Ceyhun Hacıbəyli 53 Mədəniyyət.AZ / 9 • 2016 Üzeyir bəy qardaşına göndərdiyi hər məktubda onları səbirsizliklə gözlədiklərini, onlardan ötrü darıxdıqlarını vurğulayırdı. 1922-ci ildə Ceyhun bəyə ünvanladığı məktubda Üzeyir bəy icazə alınaraq gəlmələrinin yollarını göstərərək qeyd edirdi: “Hökumət izin verəndən sonra nə üçün gəlməmək? Halbuki izin ilə gələnlərin hamısı burada rahat oturub qulluq etməkdədirlər, məsələn, Yusif Vəzirov, Vəkilov və başqaları”. Amma Üzeyir bəy hələ bilmirdi ki, adıçəkilən insanları qarşıda nələr gözləyir. 1937-ci ilin repressiyası onların başına nələr gətirəcək... Dahi bəstəkar gördüyü bütün işlərlə yanaşı, yarımçıq qalmış ali təhsilini başa vurmaq üçün Almaniyaya getməyi düşünürdü. Üzeyir bəy 4 aprel 1923-cü il tarixli məktubunda bu barədə ya- zırdı: “... Maarif Komissarlığı kollegiyası tərəfindən qərar çıxdı ki, mənim ali təhsilimi bitirmək üçün iki il müddətinə komandirovka olmaq üzrə Almaniyaya gedim. Mənimlə bərabər üç nəfər doktor dəxi göndərilir”. Daha sonra bəstəkar onu da xüsusi vurğulayırdı ki, “kənari bir məmaniət olmasa, iyunun birində yola düşməliyik”. Amma çox təəssüf ki, maneçiliklər törədildi və Ü.Hacıbəyli Alma- niyaya gedə bilmədi. Xəbis, məkrli varlıqlar dahi sənətkarın bu ar- zusunun da gerçəkləşməsinə imkan vermədilər. Təkrarsız, gözəl insan Üzeyir bəy qardaşının Fransadakı güzəranını, ailə çətinliklərini də özünə dərd edirdi. Onlara hər cür kömək göstərməyə çalışırdı. Mühacirətdə daha da yaxşı yaşamaqları üçün müxtəlif yollar axtarırdı. O, 9 aprel 1924-cü ildə Ceyhun bəyə belə yazırdı: “...Arşın mal alan” sizin üçün bir mənbeyi-mədaxil olar... Zənn edirəm ki, “Arşın mal alan” Parisdə müvəff əqiyyət qazanarsa, hər bir məmləkətdə dəxi oynanılar, o halda sən müsənnif haqqını dəxi ala bilərsən”. Hərdən məktublarda Üzeyir bəy işlərin çoxluğun- dan, hədsiz dərəcədə yorulduğundan şikayətlənirdi. Məsələn, 23 yanvar 1927-ci il tarixli məktubunda konservatoriyada prorektor olduğundan, bütün işlərin onun üzərinə töküldüyündən, səhər saat 10- dan axşam 12-yə qədər təhsil müəssisəsində oldu- ğundan, tez-tez iclaslar keçirildiyindən, bəzən 2-yə kimi işləməyə məcburluğundan bəhs edirdi. Çox təəssüfl ənirdi ki, yaradıcılığa, yeni opera yazmağa vaxt tapa bilmir. O, 29 iyun 1928-ci ildə bunları qeyd edirdi: “Mən də Azərbaycan musiqisinin əsasları haqqında (əvvəlki illərdəki məktublarında da bu barədə fikirləri mövcuddur –S.Q.) böyük bir elmi əsər yazacağam ki, onu firəng dilinə dəxi tərcümə etmək lazım gələcəkdir. Heyf olsun ki, bu cürə işlərə az vəxt sərf edə bilirəm, çünki məktəb məşğuliyyətim və cəmiyyət işləri çoxdur. Bizdən ötrü vəxt o qədər tez gedir ki, guya bir gün bir saət əvəzi olur”. İşinin çox olmasına, vaxtının məhdudluğuna rəğmən, böyük sənətkar hələ konsertlər də hazır- layırdı. Məktublarının birində qardaşına belə yazırdı: “Bu günlərdə böyük bir konsert verdim. Bütün komissar yoldaşlar məndən razı qalıb dedilər ki, Üzeyir bəy bizim ümidimizi boşa çıxartmadı”. Bəli, Üzeyir bəy Hacıbəyli nəinki ümidləri boşa çıxartmadı, hətta türk musiqisinin tərəqqisi yolunda sağlamlığından belə keçərək əsərləri ilə Azərbaycanımızı dünyaya tanıtdı. Bütün bunlarla yana- şı, gecə-gündüz doğmalarının həsrəti ilə yaşayan azman sənətkar qardaşının ailəsi ilə birgə vətənə dönməsini arzulayırdı. Onlarla yenidən qovuşacaqları günü səbirsizliklə gözləyirdi. Elə 3 noyabr 1929-cu ildə yazdığı məktubda da “...çalışınız ki, tezliklə gələsiniz. Yolunuzu gözləyirik” deyirdi. Ancaq nə yaxşı ki, Ceyhun bəy vətənə dönmədi. Əgər qayıtsaydı, yəqin, o da başqa ziyalılarımız kimi gedər-gəlməzə yola salınardı. Buna isə Üzeyir bəyin həssas qəlbi tab gətirə bilməzdi. Heç olmasa, bilirdi ki, qardaşı xaricdə qalsa da, sağ-salamatdır. Bu ona böyük təskinlik idi. Adı azadlıq tariximizə qızıl hərfl ərlə yazılan Ceyhun bəy Hacıbəyli vətənə dönmədi, ancaq ürəyi hər zaman Azərbaycan üçün çırpındı. Ölkəmizin müstəqilliyi naminə yorulmadan çalışdı. Azərbaycan ta- rixini, ədəbiyyatını, mədəniyyətini Avropada layiqincə tanıtdı, təbliğ etdi. Ömrünün sonuna kimi əqidəsindən dönməyərək sovet impe- riyasına qarşı ideoloji mübarizə apardı. Gərəkli fəaliyyəti ilə arzu- larına çatdı. Lakin o, ailəsinə, ailəsi də ona həmişəlik həsrət qaldı. Səadət Qarabağlı, üzeyirbəyşünas Ceyhun Hacıbəyli. 1950-ci illər Yüklə 23,52 Mb. Dostları ilə paylaş:
|