M-az (9). indd
Yüklə 23,52 Mb. Pdf görüntüsü
|
81 Mədəniyyət.AZ / 9 • 2016 müəyyən yiyəlik halda, üçüncü növ təyini söz birləşmələrinin isə müəyyən yiyəlik halda olması ilə bağlıdır. Bu növ birləşmələrin tərəfl əri müxtəlif nitq hissələri ilə ifadələnə bilir: isimlər, substantivləşmiş sifətlər, saylar, feli sifətlər, məsdərlər, əvəzliklər; məsələn: cavanların arzusu, qapının dəstəyi, gülənin üzü, oxumağın nəticəsi, mənim kitabım və s. Nümunələrdə birinci tərəfl ər substantivləşmiş sifət, isim, feili sifət, məsdər, əvəzliklə, “uşaqların biri, gülməyin faydası, otaqların hündürü” və s. nümunələrdə isə ikinci tərəf say, isim, sifətlə ifadə olunmuşdur. Üçüncü növ təyini söz birləşmələrinin tərəfl əri şəxsə və kəmiyyətə görə uzlaşır; məsələn: sizin kitabınız, mənim çantam və s. Lakin üçüncü şəxsin cəmində kəmiyyətə görə uzlaşmaya da bilir; məsələn: uşaqların də əri, quşların səsi, adamların beşi və s. Birinci tərəfi şəxs əvəzlikləri ilə ifadə olunan üçüncü növ təyini söz birləşmələrinin ikinci tərəfində birinci və ikinci şəxsin cəminin uzlaşması zamanı bəzən norma pozuntusu baş verir; məsələn: “si- zin kitabınız” əvəzinə bəzən “sizin kitab”, “bizim kitabımız” əvəzinə isə “bizim kitab” deyirik. Bu hadisə, əsasən, danışıqda və bədii əsərlərdə özünü göstərir və getdikcə yazıya da sirayət edir. Dildə həmişə yün- güllüyü, sadəliyi əsas götürdükdə belə dəyişmələr normal sayıla bilər. Fikrimizcə, bu oxşarlığı ikinci növ təyini söz birləşmələri ilə də müqayisə etmək olar. Yəni ikinci növ təyini söz birləşmələrinin bi- rinci tərəfi qeyri-müəyyən halda olduğundan mücərrədlik, ümumilik xüsusiyyəti daşıyırsa, üçüncü növ təyini söz birləşmələri də şəxsə və kəmiyyətə görə uzlaşma olmadan ifadə edildikdə müəyyən dərəcədə ümumilik, mücərrədlik xüsusiyyəti yaranır. Diqqət etdikdə hər iki növ təyini birləşmələr də isimlərlə bağlı olur. “Dağ havası”, “bizim ev” nümunələrində bunu görə bilirik. Belə ki, birinci nümunənin birinci və ikinci nümunənin ikinci tərəfi isimlə işlənmişdir. N.Qazıyeva “Azərbaycan ədəbi dili normalarının formalaşmasın- da dialektlərin rolu” kitabında dialektlərdə, danışıq dilində üçüncü növ təyini söz birləşmələrində sintaktik norma pozuntularının olma- sını göstərmiş və fikrini aşağıdakı nümunələrlə əsaslandırmışdır: “rəhmətlik oğlu – rəhmətliyin oğlu, məktəblilər həyatında – məktəblilərin həyatında” (6, s. 121). Nümunələrdən də göründüyü kimi, norma pozuntuları şifahi nitqdə və dialektlərdə baş verir. Lakin bu pozuntu intonasiya hesabına o qədər də nəzərə çarpmır. Üçüncü növ təyini söz birləşmələrinin tərəfl əri həm eyni zaman- da, həm də ayrılıqda cəmlənə bilir; məsələn: uşağın kitabları – uşaq- ların kitabları və s. Üçüncü növ təyini söz birləşmələrinin arasına söz girə bilir. Bu əlavələr birinci tərəfə deyil, ikinci tərəfə aid olub onun izahına xidmət edir; məsələn: qızın gözəlliyi – qızın gözqamaşdıran gözəlliyi və s. Üçüncü növ təyini söz birləşmələrinin tərəfl əri aralarında- kı əlaqələrlə birlikdə cümlənin bir üzvü kimi çıxış edərək müxtəlif cümlə üzvü vəzifəsində işlənə bilir; məsələn: “kitabın qalınlığı səni qorxutmasın”, “də ərin birinci səhifəsini yazma” və s. Verilən nümunələrin birincisində üçüncü növ təyini söz birləşməsi cümlənin mübtədası, ikinci nümunədə isə tamamlıq yerində çıxış etmişdir. 81 Mədəniyyət.AZ / 9 • 2016 Ədə biy yat: 1. Müasir Azərbaycan dili. Sintaksis. Bakı, ADU, 1959 2. Müasir Azərbaycan dili. Sintaksis. IV hissə. Bakı, Şərq-Qərb, 2007 3. G.Abdullayeva. Müasir Azərbaycan dili. Bakı, Elm və təhsil, 2013 4. H.Mirzəzadə. Azərbaycan dilinin tarixi qrammatikası. Bakı, 1990 5. Q.Kazımov. Müasir Azərbaycan dili. Sintaksis. Bakı, Nurlan, 2000 6. N.Qazıyeva. Azərbaycan ədəbi dilinin formalaşmasında dialektlərin rolu. Bakı, Təhsil, 2003 7. Y.Seyidov. Azərbaycan ədəbi dilində söz birləşmələri. Bakı, 1966 Summary In the article, information about word combinations and the syntactical rules between their components are given. Moreover, the similarities and diff erences between the word combinations and word, sentence has been depicted. Detailed information abo- ut the syntactic rules in the history of our linguistic has been pre- sented. Additionally, taking into account the fact that language is literary language is always ongoing development, constantly using of this issues and being on agenda could be necessary. Key words: syntactical norm, syntactical relation, the first kind defining word combination, the second kind defining word com- bination, the third kind defining word combination. Резюме В статье дается информация о синтактических нормах, имеющихся между словосочетаниями и их компонентами. В том числе пока- заны сходства и различия, имеющиеся между словосочетаниями и словами, предложениями. В истории языковедения нашли свое отражение огромное количество сведений о синтактических нор- мах словосочетаний. Наряду с этим, с учетом постоянного развития сложного языка и литературного языка, важно постоянное приме- нение и оставление в повестке дня этих вопросов. Ключевые слова: синтактическая норма, синтактическая связь, определительные словосочетания первого вида, определитель- ные словосочетания второго вида, определительные словосочета- ния третьего вида. 82 Mədəniyyət.AZ / 9 • 2016 Ə məkdar incəsənət xadimi Əyyub Hüseynovun bədii irsində əksər janrlar yer alsa da, bu rəngarənglikdə mənzərə xüsusi yer tutur. Həmin zənginlikdə bədii keyfiyyətin özünəməxsus bədii-estetik dəyər daşıması da göz önündədir. Rəssamın mənzərələri həm də coğrafiyasının genişliyinə görə diqqət çəkir. Belə ki, müəllifin mənzərə janrlı əsərlərində göz açdığı Naxçı- vanla yanaşı, sonralar fəaliyyət göstərdiyi Bakının, respublikamızın rayonlarının (Şamaxı, Kəlbəcər, Gəncə, eləcə də vaxtaşırı yaradıcılıq ezamiyyətlərində olduğu xarici ölkələrin (İtaliya, Rumıniya, Avstriya, Çexoslovakiya, Macarıstan, Gürcüstan, Rusiya və s.) şəhər və təbiət motivləri yer tutur. Qeyd etmək lazımdır ki, doğma yurdun gözəlliyini özündə əks etdirən mənzərələrin insanların estetik tərbiyəsində və vətənpərvərlik ruhunun yüksəlməsində aşkar rolunu dəyərləndirən Əyyub Hüsey- novun bu janrda çəkdiyi əsərlərdə yüksək sənətkarlıq nümunəsi sərgilədiyi qabarıq görünməkdədir. Onun əsərlərini bədii tutumuna və obyektə özünəməxsus və yeni baxışına görə Azərbaycan mənzərə janrına layiqli töhfə saymaq olar. Qənaətimizcə, o özündən bir qədər yaşlı olan həmkarı Səttar Bəhlulzadənin (1909–1974) mənzərəyə olan münasibətində müşahidələrinə – obyektə daha yaradıcı yanaşmanın bu jan- rı əvvəlkilərdən fərqli bir mövqeyə çıxara biləcəyinə inandığından çox tezliklə, 1930–40-cı illərdə ərsəyə gətirdiyi əsərlərdəki bədii şərhdən uzaqlaşmağa başladı. Əslində, bu, yaxşı hal idi ki, əvvəlcə S.Bəhlulzadə, sonra isə Ə.Hüseynov mənzərə janrının qarşısında du- ran yeni vəzifələri dərindən başa düşüb Azərbaycan rəssamlığında kölgədə qalan bu sahəni öncüllər sırasına çıxarmağa nail oldular. II Dünya savaşından sonra təsviri sənətimizdə yaradılan bir çox süjetli tablolara onların təsirini gücləndirəcək mənzərə elementinin daxil edilməsi də bu janrın əhəmiyyətinin gücləndiyini təsdiqləyən fakt- dır. M.Abdullayev, T.Salahov və digərlərinin süjetli kompozisiyalarını məhz vurğuladığımız tutumlu mənzərələrsiz təsəvvürə gətirmək, sadəcə, çətindir (1, səh. 8). Əyyub Hüseynov yaradıcılığının bir xüsusiyyəti də bəzi motivlər istisna olmaqla, əsasən, gəzib gördüyü yerlərdə rastlaşdığı və çox- larına cəlbedici-ekzotik görünməyən təbiət və şəhər təsvirlərini Əməkdar incəsənət xadimi Əyyub Hüseynovun yaradıcılığında mənzərə janrı Elnur Hüseynov, Azərbaycan Dövlət Rəssamlıq Akademiyasının doktorantı E-mail: elnur65@rambler.ru Yüklə 23,52 Mb. Dostları ilə paylaş:
|