M-az (9). indd
Yüklə 23,52 Mb. Pdf görüntüsü
|
87 Mədəniyyət.AZ / 9 • 2016 (homo-sapiens, 40 000 il əvvəl), sonra isə təkamül prosesi homo- sapiens-dən müdriklərə qədər inkişaf yolu keçdi və nəhayət, 2500– 3000 il əvvəl müdriklik elmi sayılan fəlsəfə, daha sonra isə digər elmlər meydana gəldi. F.Nitsşe: “Fəlsəfə mədəniyyətin düşünən beynidir” – deyirdi. Kulturoloq mədəni insan hazırlayır. Həmin işi digər elmlər də həyata keçirir. Ancaq kulturologiyanın əsas predmeti insan, təbiət və cəmiyyətdir. Cəmiyyətin sosiallaşması, tolerantlıq, humanizm və s. ideyalara kulturoloji biliklərlə yiyələnmək olar. Qədim Cin fi- losofu Lao-tszı: “İncəsənət su kimidir, hara çökəkdirsə, axıb oranı doldurur” – deyirdi (3, s. 197). Cəmiyyətdə əmələ gələn nöqsanlara qarşı ilk reaksiyanı incəsənət verir. Əyər cəmiyyətdə vətənpərvərlik hissləri zəifl əmişsə, vətənə aid əsərlər yazılmırsa, laqeydlik, meş- şanlıq, əxlaqsızlıq hökm sürürsə, bunlara qarşı incəsənət bütün növləri ilə haray çəkir və cəmiyyətin sosial terapiyası rolunu oyna- yır. Alman filosofu İ.Kant insanları “istək və borc” çarpışmasında “istəyin” arxasınca yox, “borc” (vətən, əxlaq, insanlıq borcu) tərəfə istiqamətlənməyə çağırırdı. Onun sələfi Hegel isə bu tələbin ancaq incəsənət vasitəsilə mümkünləşəcəyini iddia edirdi: “İncəsənət – in- san tərəfindən mütləq ideyanın bilavasitə ifadəsidir”. Hegelə görə, yalnız istedadlı və dahi insanlar mütləq ideyanı görüb ifadə edə bilərlər, buna görə də onlar incəsənətin yaradıcılarıdır (9, s. 118). Te- atr, kino, bədii əsərlər sənətin dili ilə insanları safl aşdırır, tərbiyə edir. Yaxşı ifa olunan musiqi, aktyorun ifasındakı şeir, rejissor təxəyyülü ən güclü ordunun belə görə bilmədiyi işi məharətlə həyata keçirir. Ziqmund Freyd ilkin istəklərin şüuraltına sıxışdırılmasını və bununla da insanlarda nevroz yaradan yasaları, qadağaları (nəzərə alsaq ki, mədəniyyət yasalardan, qadağalardan başlayır) elə onun özü ilə – məhz mədəniyyətin, incəsənətin gücü ilə, sublimasiya (əvəzləmək) yolu ilə aradan qaldırmaqda görürdü. Mədəni təsisatlar: kinoteatrlar, idman zalları, teatr salonları, kitabxanalar, muzeylər, istirahət parkla- rı, əyləncə mərkəzləri sublimasiya məkanlarıdır. İnsanlar bir ay, bir il mədəni təsisatlardan bəhrələnməsə ölməz, ancaq kobudlaşar, aqressivləşər, nizam pozular, idarəetmə çətinləşər. Bəşəriyyətin məhvinə yönələn böyük gücə malik silah- ların düyməsi basıla bilər. Müxtəlif nəzəri və praktik tədbirlər: konfranslar, sərgilər, ədəbi-bədii gecələr, mədəni-kütləvi tədbirlər, disputlar, bayram şənlikləri və s. insanların mənəvi tələbatlarını ödəyir. İri holdinqlər, şirkətlər, zavod və fabrikdə ça- lışanlar maddi nemətlərin istehsalı zamanı itirdikləri enerjini kulturoloqların müxtəlif mədəni tədbirləri vasitəsilə bərpa edir, özündə sağlam ruh, sağlam təfəkkür və stimulverici təsir eff ekti yaradır. Professor S.Xəlilov yazır: “İnsanı düşündürən (məntiqi yolla) sənətdən-intellektual poeziyadan, rasionalist nəsrdən, tapmaca rəsmlərdən daha çox həmin problemlərin emosional həllini verən, insanların biliyini artırmaq deyil, hisslərini hərəkətə gətirmək, tərbiyə etmək vəzifəsini qarşıya qoyan incəsənətə – əsl incəsənətə bu gün daha böyük ehtiyac vardır (2, s. 275). Mədəniyyətin məqsədi insanların xoşbətliyidir. Mədəniyyət in- sanları müdrikləşdirir. Lakin mədəniyyətə, fəlsəfəyə qarşı zaman- zaman hücumlar, biganəliklər olmuşdur. E.ə. imperator Neron fəlsəfəni yasaqlamış və öz müəllimini edam etdirmişdi. Nəticədə 13 il müddətində imperiyası dağıldı. Mədəniyyət insanlara xoşbəxt olmaq modelini verir. Ona görə də “həyat elmi” adlandırılır (I, s. 271). İnsan çətin vəziyyətə düşəndə iki ünvana üz tutur. Birinci, dinə, Al- laha, ikinci isə müdriklərə, filosofl ara. “Sən Allah, mədəni ol!” – hər birimizin qeyri-ixtiyari işlətdiyimiz ifadədir. Bir anlıq mədəniyyətsiz məkan və ya hər hansı insanla birgəliyimizi təsəvvür etmək belə çoz dözülməzdir. Mədəniyyət cəmiyyətdə keşikçi rolunu oynayır. Keşikçi yuxulamışsa, cəmiyyətdə cinayətkarlıq artır, nizam pozulur, arxasınca böhranlar, kataklizmlər gəlir. Mədəniyyətə qarşı biganəlik ruhsuzlaşma, mənəviyyatsızlaşma kimi fəsadlar törədir. Məşhur parapsixoloq Lazarev deyirdi: “Bəşəriyyət üçün təhlükə olan atom silahının olması deyil, cəmiyyətin ruhsuzlaşması, mənəviyyatın deqredasiyasıdır”. Kataklizmlər, böhranlar mədəniyyətin olmadığı yerlərdə baş verir. İntihara cəhd, aqresiya, özünəqapanma, insanın tənhalığı, baxımsızlığı, həyatın mənasızlığı və bu kimi problemlər mədəniyyətin böhranı zamanı üzə çıxır. Xüsusilə də son zamanlar ailə-məişət zəminindəki qətllərin, iqtisadi çətinliklərin burulğanında- kı intihar cəhdlərinin artması göz qabağındadır. Mədəniyyətin etalon və paradiqmaları əsasında cəmiyyət yaşayır. Müdriklik alimlikdən üstündür. Elm hər şey demək deyil. “Elm və sənət qoşa qanaddır” (Xudu Məmmədov). Elmi xeyirxah məqsədlərə yönəldən müdriklik, mənəviyyat, düşüncədir – kultivasiyadır. Yunan alimi Pifaqor deyirdi: “Cəmiyyəti nizamda saxlayan ən böyük qüvvə əxlaq və dindir”. Əxlaq və din mənəvi dəyərlərimizdir. Mənəvi dəyərlərimizin tədrisi, təbliği və tədqiqi kulturoloqların araş- Mədinə 88 Mədəniyyət.AZ / 9 • 2016 dırdığı əsas məsələlərdəndir. Əgər cəmiyyəti əxlaq qanunları ilə idarə etmək mümkün olsaydı, bəşəriyyət böyük bir təkamül, sıçrayış əldə edərdi. Kulturologiyanın da məqsədi budur. O tərəqqiyə, sıçrayı- şa, kamilliyə məhz kulturologiyanın inkişafı ilə nail ola bilərik. Yunan filosofu Sokrat təbiət elmlərindənsə, fəzilət (ləyaqət, əxlaq) elminə daha çox dəyər verirdi. Fizika sahəsində maddi aləmin ya- ranma səbəbini bilməsək də, özümüzün kim olduğumuzu bilməliyik. (Özünü dərk et!) Fəzilətli yaşamağımız lazımdır, çünki fəzilətli ya- radılmışıq. Fəzilət bizim vücudumuzda, quruluşumuzda gizlidir. Bu, əldə edə biləcəyimiz tək bilikdir. Müzakirə (düşünüş, kultiva- siya) olmayan yerdə heç bir fəlsəfə, yeni fikir yaranmaz. Təhsil, ilk anda var-dövlət verməz, ancaq insan zehinində olan gizli toxum- ları oyandırar, böyüdər, inkişaf etdirər (7, s. 22). İqtisadi, maddi yüksəlişimizin təməlində mənəvi kamilliyimiz, ideyalarımız dayanır. Mənəviyyatımızı, dəyərlərimizi, fəzilətli olmağımızı öyrədən elm isə kulturologiyadır. Ona görə də kulturologiyanın cəmiyyətdəki sosial terapiya rolu nəzərə alınmalı, inkişafına çalışılmalı, bu işdə xüsusilə baza təhsilli kadrlardan istifadə edilməlidir. Müasir kulturoloq – in- san, cəmiyyət və dövlət haqqında elmi biliklərin sintezatorudur (6, s. 367). Kulturoloji biliklər fəlsəfəni, tarixi, ədəbiyyati kulturoloqlar üçün əlçatan etsə də, peşəkarların daxili təvazökarlığı və altruiz- mi öz sözünü deyir. Kulturoloqların pasportu sayılan humanizm, təvazökarlıq, altruizm, tolerantlıq həm də Azərbaycan multikul- turalizmini formalaşdıran keyfiyyətlərdir. Fəxr edərək ağızdolusu danışdığımız tolerantlıq və multikulturalizm ənənəsinin kökündə kulturoloji biliklər və bu sahə üzrə fəaliyyət göstərən elm və təhsil ocaqları durur. Ona görə də sözügedən istiqamətdə fəaliyyət göstərən təşkilatların fəaliyyəti genişləndirilməli, kulturoloq ixtisaslı kadrların hazırlanması və onlardan təyinatı üzrə istifadəyə xüsusi diqqət yetirilməlidir. Həmin elmi, pedaqoji müəssisə və təşkilatların hər bir əməkdaşı birinci növbədə mədəniyyətə aid ilkin biliklərə sahiblənməli, xüsusilə kulturologiya və mədəniyyət anlayışlarının hansının terminoloji baxımdan işlədilməsi aydınlaşdırmalı, tərifini, predmetini, funksiyalarını, etimologiyasını bilməli və bundan son- ra müəyyən söz haqqına yiyələnə və ümumi işimizin xeyirinə po- lemikalarda iştirak edə bilərlər. Çox təəssüf ki, kulturologiya üzrə nəzəri bilikləri yuxarıda sadalanan səviyyədə belə olmayan bəzi kadrlar var ki, onlar da müəyyən vəzifə və elmi şuralarda ixtiyar sahibləridir. Belə təqdirdə, təbii ki, konyunktura və diletantlıq ixtisa- sını sevənlər həqiqi kadrlar üçün amansız maneəyə çevrilir, həyat şərtlərinin mürəkkəbliyi də bu cür reallıqları loyallaşdırır. Nəticədə elmimiz itirir və yunan filosofu Epiktetin – “Heç vaxt cahillər qar- şısında özünü filosof adlandırma – əgər cahillər fəlsəfi məsələlər haqqında söz açırsa, susmağa üstünlük ver. Cahillərlə müdriklik qaydalarını müzakirə etmə, lakin həmin qaydaları mükəmməl qav- ramısansa, öz hərəkətinlə göstər” (8, s. 58) – nəsihəti ilə razılaşmaq məcburiyyətində qalırıq. Baza təhsilli həqiqi kulturoloqlar onsuz da başqa universitetlərdə işləmək üçün iddialı deyillər, buna can at- mırlar. Onlar taleyini bitirdikləri universitetə bağlayıb sevdikləri işi davam etdirmək və qazandıqları uğurları ilə sevinmək, yaşamaq və yaratmaq istəyirlər. Bu şərəfl i işdə onlara dözüm, iradə, səbir, dile- tantlara isə mütaliə və kulturologiyanın konseptual anlamını arzu- layırıq! 88 Mədəniyyət.AZ / 9 • 2016 Ədə biy yat: 1. A.Şükürov. “Kulturologiya”. Adiloğlu nəşriyyatı, Bakı – 2003. 2. S.Xəlilov. “Mənəviyyat fəlsəfəsi”. Azərbaycan Universiteti, Bakı – 2007. 3. N.Mehdi, D.Mehdi. “Fəlsəfə tarixində fəlsəfə”. Qanun nəşriyyatı, Bakı – 2005. 4. N.Abbas, R.Həsənov. “Nəsirəddin Tusinin müdriklik fəlsəfəsi”. ADMİU nəşriyyatı, Bakı – 2013. 5. F.İsmaylov. “Klassik psixoanalizin əsasları”. Bakı – 2003. 6. F.Məmmədov. “Kulturologiya”. Çıraq nəşriyyatı, Bakı – 2008. 7. N.Abbas. “O.Hançerlioğlu. Düşüncə tarixi” (tərcümə) ADMİU nəşriyyatı, Bakı – 2014. 8. Y.Rüstəmov. “Fəlsəfənin əsasları”. Dərslik, Bakı – 2004 9. Z.Bağırov. “Fəlsəfə sxemlərdə” Elm nəşriyyatı, Bakı – 2009. Summary In the article, actual problems of culture and culturological de- velopment are considered, right understanding and solution of which, by the scheme of the author, opens a way to the compre- hension of truth, achievement of stable human development and growth of people’s life quality, increase of international aff airs culture, harmonization of cultures and civilizations in the West and in the East. Key words: cultural human, wisdom, culture, virtue, moral, va- lues. Резюме В статье даются сведения об этимологии понятия культуры и культурологии . О культурологии даются сведения и толкования, именно поэтому ее желателно исползовать в разговорной речи. Ведуюшую рол в преподовании культурологии играет Азербайд- жанский Государственный Университет Культуры и Искуств. Для формирования общего уровня человека культурология имеет ре- шаюшую рол. Ключевые слова: культурный человек, мудрость, культура, честь, мораль, ценности. Yüklə 23,52 Mb. Dostları ilə paylaş:
|