89
Mədəniyyət.AZ / 9 • 2016
S
ənətşünaslıq elmində rəngkarlıq sahəsinin əsas janrların-
dan biri sayılan
natürmort, fransız termini olub tərcümədə
“nature morte” – “cansız təbiət”, “ölü təbiət” anlamını
ifadə edir. Bu janrda təsviri sənətin əsasən rəngkarlıq sahəsində
vahid mühitdə qrup halında yerləşdirilən cansız predmetlərin (ev
müxəlləfatı, meyvə və tərəvəzlər, vurulmuş ov heyvanları və quş-
larının, müxtəlif fəaliyyət sahələrinin atributları və s.) təsvir olunur.
Müstəqil janr kimi XVI əsrin əvvəllərində İtaliyada yaranmış, XVI
əsrin sonu – XVII əsrin əvvəllərində Avropanın digər şəhərlərində də
yayılmışdır. Ölkəmizdə XX əsrin əvvəllərində yaranmağa başlayıb. İlk
nümunələrinə Azərbaycan professional rəssamlıq sənətinin banisi
Bəhruz Kəngərlinin yaradıcılığında rast gəlimək olar
(1, səh. 167).
Natürmort janrının yaddaqalan nümunələrinə xalq rəssamları,
S.Bəhlulzadə, T.Salahov, M.Abdullayev, T.Nərimanbəyov B.Mirzəzadə,
A.Cəfərov və başqalarının yaradıcılığında da rast gəlinir. Rus rəssamı
Petrov Vodkin qeyd edirdi ki, “natürmort rəssamın natura ilə ciddi
söhbətidir”
(2, səh. 61).
Doğrudan da, əşya və predmetləri dərindən
dərk etmədən və onlara könüldən bağlanmadan diqqətçəkən natür-
mort əsərləri yaratmaq olmaz. Əməkdar rəssam İsmayıl Məmmədov
da natürmort janrında bir çox cəlbedici və bədii təsir gücünə ma-
lik sənət nümunələri yaradıb. Ümumiyyətlə götürdükdə incəsənət,
xüsusən təsviri incəsənət, yəni rəssamlıq sənəti bədii zövqün inki-
şafı, insanı əhatə edən mühitin daha gözəl və baxımlı, eləcə də in-
sanın bədii-estetik tələblərinin təmini istiqamətində zaman-zaman
bəşər övladı tərəfindən təkmilləşdirilərək bu günə qədər gəlib çı-
xıb. Təsviri sənətin natürmort janrında yaradılmış
əsərlər bilavasitə
bu tələblərdən irəli gəlir və məqsədə tam mənası ilə cavab verir.
Yəni əgər süjetli tabloda hər hansı mövzunun rəssamın daxili
istəyi və ya sifarişi ilə bədiiləşdirmə məsələsi sual doğurursa, na-
türmort janrında yaradılmış əsər nümunəsində belə yanaşmalara
artıq ehtiyac qalmır. Yəni natümort janrında yaradılmış əsərlərdə
rəssamın səmimiyyətinin və daxili yaradıcılıq azadlığının süjetli və
portret janrlarında yaradılmış əsərlərdən daha çox olduğunu asan-
lıqla duymaq mümkündür. Tarixi etibarilə natürmortun müstəqil
janr kimi gec yarandığının və bunun bilavasitə yuxarıda sadalanan
prinsiplərdən irəli gəldiyini də unutmaq olmaz. Həmçinin müstəqil
janr kimi süjetli tablo və mənzərə janrlarından törədiyini də vurğula-
maq lazımdır. Belə ki, ayrı-ayrı dünya və Azərbaycan rəssamlarının
yaradıcılıq nümunələrində natürmort janrının
xüsusiyyətləri bu və ya
digər şəkildə öz əksini tapıb. Xalq rəssamı, Azərbaycanın rəssamlıq
sənətinin əfsanəvi fırça ustası, təkraredilməz dəstxətə və yaradıcılıq
üslubuna malik S.Bəhlulzadənin “Abşeron bəzəkləri” (1961), “Xalqı-
mızın yazı” (1969), “Nağıl diyarı”, “Azərbaycan nağılı” (1973), SSRİ
xalq rəssamı T.Nərimanbəyovun “Göyçay bağlarında” və eləcə də
digər rəssamların mənzərə və süjetli tablolarında natürmort janrının
elementlərinə rast gəlinir. Bu istiqamətin İ.Məmmədovun yaradı-
cılığında da əks olunduğunun şahidiyik. “İşdə nahar” (kətan, yağlı
Əsəd Quliyev,
Azərbaycan Milli İncəsənət Muzeyinin böyük elmi işçisi,
Azərbaycan Rəssamlar İttifaqının üzvü.
E-mail:
asadquliyev@gmail.com
Əməkdar rəssam İsmayıl Məmmədovun
yaradıcılığında natürmort janrı
90
Mədəniyyət.AZ / 9 • 2016
boya, 200х150, 1984-cü il) adlı əsərdə rəssam işdə nahar fasiləsi
vaxtı fəhlələrin istirahətlərini təsvir edib. Kompozisiyada ön planda
çəkmələrini çıxardaraq önünə qoymuş, qolları ilə dizlərini qucaqla-
yan və çöhrəsini qollarının üzərinə qoyan, nəzərləri uzaqlara dikilmiş
dərinmənalı və qayğılı baxışları olduqca
qüvvətli bədii təsir gücünə
malik qadın təsvir edilib. Qızğın iş prossesini göstərmək üçün
rəssam iş zamanı istifadə edilmiş əşyaları obraza xələl gətirmədən
yerləşdirə bilib. Arxa planda təsvir olunmuş, bir əli divara, digər əli
çənəsinə söykəli vəziyyyətdə, divardan asılmış radionu təəcüblü ba-
xışlarla dinləyən xanımın ifadəli çöhrəsindən “intizar”, “çaşqınlıq” du-
yulur. Rəssam bu tabloda nəzərəçarpacaq dərəcədə obrazların fərdi
xarakterik xüsusiyyətlərini və anatomik üz cizgilərini real əks etdir-
mişdir. Əsərdə natürmort janrının elementləri elə ustalıqla təsvir
olunub ki, əsərin ümumi harmoniyasını daha da qüvvətləndirir.
“Zəncirotular” (kətan, yağlı boya, 52x34, 1976-cı il) adlı natür-
mort
əsərində rəssam, adından da duyulduğu kimi, şəff af şüşə
qabın içərisində zəncirotu bitkisi dəstəsini bir qədər stilizə edilmiş
şəkildə və yaradıcı rəssam təxəyyülü ilə canlandırıb. Fonun həndəsi
kəsişməli hissələr şəklində əksi baxımlılığını daha da artırır və kom-
pozisiyada ritmiklik yaradır. Əsərin kolorit həllində qızılı-sarı və boz
rəngin yumşaq keçidlərindən istifadə olunub.
“Sevimli fincan ilə natürmort”da (kətan, yağlı boya, 44x44, 1979)
masa üzərində yerləşdirilmiş, hər gün istifadə etdiyi sevimli fin-
canının əhatəsində qarğıdalı, siqaret və kibrit qutularını, həmçinin
emalatxanasında işlətdiyi xarrat alətini (kəlbətin və mıxcalar) kətan
üzərində təsvir edib. Rəssam burada maraqlı baxış nöqtəsi seçərək
(təsviri sənətdə bu cür perspektiv həll qartal baxışı adlandırılır,
obyekt
və ya predmetlər yuxarıdan aşağıya baxış prinsipi
ilə düzülür) əşyaların real ölçüsündən bir qədər iri
formada təsvirinə çalışıb. Fikrimizcə, rəssam bu
əsərində adi nəzərlərdən kənar əşyalarla, əhatə
olunduğu gündəlik həyat qayğılarının tamaşaçı
tərəfindən duyulması təəssüratını bədii biçimdə
göstərmək istəyib və məqsədinə nail ola bilib.
Tablonun kolorit həllində daha çox qəhvəyi rəngin
yumşaq keçidlərinə üstünlük verilib.
İmpressionizm cərəyanının nümayəndəsi,
məşhur fransız rəssamı Edqar Deqa yazırdı:
“Gündəlik məişət predmetlərini elə təsvir etmək
lazımdır ki, onlara
tamaşa etdikdə sahibinin
həyatı hiss olunsun”
(3, səh. 44). İ.Məmmədovun
“Emalatxanada” (kətan, yağlı boya, 93х58, 1979-
cu il) adlı natürmortu daha çox diqqəti cəlb edir.
Rəssam emalatxanasının görüntüsünü – nizam-
sız düzülüşlü müxtəlif əlvan rəngli qabları ema-
latxanada yerləşən ayrı-ayrı tabloların fonunda
yüksək bədii zövqlə təsvir edə bilib. Əsər maraqlı
kompozisiya qurluşuna və zəngin kolorit həllinə
malikdir. Fikrimizcə, rəssam özünün yaradıcılıq
palitrasının rəng bolluğunu təcəssüm etdirmək
istəmişdir. Əsərin kolorit həlli qırmızı, narıncı,
göy, mavi və s. rəng çalarları ilə zəngindir.
“Çöl çiçəkləri” natürmortunda çöllərdə yabanı
şəkildə bitən və çox zaman insanların diqqətinə düşməyən çiçəklərə
yaradıcılıq sevgisi göstərərək onları xüsusi şövqlə təsvir etmişdir.
Tabloda şəff af şüşə qabda, incə zövqlə təbiət qoynundan toplan-
mış tər çiçək dəstəsinin təsvirləri insanda xoş duyğular yaradır. Gül
dəstələrinin ətrafa yayılmış kölgəli görüntüsü əsərin baxımlılığını
daha da artırır. Sarı, qırmızı, bənövşəyi çiçəklərin tər görüntüləri
rəssam tərəfindən məxsusi ustalıqla işlənib.
İ.Məmmədovun 1983-cü ildə çəkdiyi iki natürmortun qarşılıqlı
surətdə bədii təhlil xüsusiyyətlərini araşdırsaq, rəssamın obyektə və
predmetə yaradıcı yanaşmasının nə
qədər fərqli və özünəməxsus
şəkildə dəyişikliklərlə müşayiət olunduğunu duya bilərik. “Heyva
ağacının budağı” (kətan, yağlı boya, 44х44, 1983-cü il) və “Nar bu-
dağı” (kətan, yağlı boya, 56х43, 1983-cü il) adlandırdığı iki müstəqil
əsər arasında işlənilmə və rəssam təxəyyülünün əksi baxımından
fərqli xüsusiyyətlər diqqəti çəkir. Rəssam birinci əsəri roman-
tik biçimdə, ikincini isə realistik üslubda işləmişdir. Əgər birincidə
rəssamın obyektdən aldığı yaradıcı ilham təbini daxili yaşantılarından
keçirməklə, obyekti uzunmüddətli müşahidələri nəticəsində gəldiyi
qənaəti təəssüratlar şəklində verməyə çalışmışsa, ikinci əsərdə tam
əksinə, obyekti həssas yaradıcı müşahidələri əsasında öyrənərək
realistik şəkildə və obyektin ümumi harmoniyasına, təbii gözəlliyinə
xələl gətirmədən təsvir etməyi qarşısına məqsəd qoymuşdur. “Hey-
va ağacının budağı” stilizə edilmiş, dekorativ planda və bir qədər də
mistikaya yaxın tərzdə, “Nar budağı” isə
daha çox realistik formada
və dəqiq işlənilmə xüsusiyyətləri ilə fırçaya alınmışdır. Birinci əsərin
kolorit həllində bir qədər şərtiliyə üstünlük verilmişsə, ikinci əsərdə