93
Mədəniyyət.AZ / 9 • 2016
Q
ədim tarixə və zəngin bədii
ənənələrə malik Azərbaycan
təsviri sənətinin XX əsrdə baş tutan inkişafına özünəməxsus
töhfələr verən sənətkarlardan biri də görkəmli qrafika us-
tası, əməkdar rəssam Ələkbər Rzaquliyevdir (1903 – 1974).
İxtisas təhsilini Bakıda və Moskvada alan Ə.Rzaquliyev ömrü-
nün çox hissəsini həbsxana və sürgünlərdə keçirsə də, yaratdığı
“Köhnə Bakı” (1960–1966) linoqravürlər silsiləsi ilə sənət tarixində
ölməzlik qazanıb. Qədim şəhərin milli memarlıq abidələrinə, xalqı-
mızın qədim adət-ənənələrinə, çoxkoloritli tutumu ilə seçilən köhnə
Bakı tiplərinə yaradıcılığında geniş yer ayıran
rəssam eyni zamanda
özündə sevgi motivlərini əks etdirən lirik ruhlu səhnələrin də böyük
ustasıdır.
Ə.Rzaquliyevin bir növ tanınma nişanına çevrilən “Köhnə Bakı”
silsiləsində sevgi motivlərinə yer ayırması həm silsilənin mövzu
rəngarəngliyinin artırılmasına, həm də yaradıcı potensialının üzə
çıxarılmasına xidmət edir. “Hacı bulvarda” (1963 və 1965), “Quyu
yanında görüş” (1965), “Qonşunun məhəbbəti” (1965), “Arvad, gəl
barışaq” (1970), “Qoçu İçərişəhərdə” (1970), “Çərkəz oğlu Əli” (1972)
və s. əsərlərində müəllif ağ-qara cizgilərin işığında çoxqatlı insan
yaşantılarına yaddaqalan “bədii güzgü” tuta bilib. Bu kompozisiyala-
rın yaddaqalanlığı həm onlar üçün maraqlı süjetlərin seçilməsindən,
həm də obrazların daşıdıqları hiss-duyğuların ifadəsi üçün cəlbedici
bədii vasitələrin tapılmasından irəli gəlir.
Ə.Rzaquliyevin yaratdığı sevgi səhnələri təsvirləri yüngül istehza,
xeyirxah yumorla doludur, yaratdığı qəhrəmanların hər birinə qarşı
kövrək rəğbət hissi duyulmaqdadır. Rəssamın müxtəlif illərdə (1963
və 1965) ərsəyə gətirdiyi “Hacı bulvarda”
əsəri bu mənada maraq
doğuran əsərlərdəndir. Sözügedən hər iki əsərdə Avropasayağı ge-
yinmiş qadınla hacı obrazında müsəlman kişi tipi təsvir edilmişdir.
Kompozisiya cəhətdən oxşarlıq təşkil edən hər iki əsər fiqurların
yerdəyişməsi (qadının ön və ya arxa planda verilməsi) ilə bir-birindən
fərqlənir. 1965-ci ilə aid qrafik təsvirdə rəssam əsərin adını aşağı sol
küncdə (əski əlifba ilə “Hacı bulvarda”) yazmışdır. Bir əlində müştük,
digərində isə təsbeh tutan şux qamətli “hacı” ona doğru yönəlmiş
nazənin qadına sanki öz məğrurluğunu nümayiş etdirir. Başında pa-
nama olan əli yelpikli qadın isə “hacı”ya yönəli naz-qəmzəli baxışları
ilə kompozisiyaya xüsusi lirik-romantik ovqat bəxş edir.
Rəssamın sevgi ruhlu əsərlərində yüksək bədii sənətkarlıq, bədii
şərhin lirik və poetik-romantik qatlarında “gizlənən” zəngin bədii-
texniki məziyyətlər açıq-aydın görünməkdədir. Həmin linoqravürlər
ilk növbədə duyğulandırıcı sevgi lirikasının bəzilərinə bədii ifadə
imkanları məhdud görünə biləcək ağ-qara cizgilərin axıcı ritmi
və ahəngdarlığı ilə üzə çıxarılmasına görə diqqət çəkir. Buna mi-
sal olaraq “Quyu yanında görüş” (1965) və “Qonşunun məhəbbəti”
Aslan Xəlilov,
Azərbaycan Dövlət Rəssamlıq Akademiyasının dissertantı
E-mail:
aslan_ashiq@mail.ru
Ələkbər Rzaquliyev yaradıcılığında
sevgi
lirikası
“Hacı bulvarda”. 1965.
94
Mədəniyyət.AZ / 9 • 2016
(1965) əsərlərini göstərmək mümkündür.
Linoqravürlərdə rəssam
sanki bilərəkdən sevgililəri ətrafdakılardan təcrid edərək təkbətək –
ikilikdə saxlayır. Bu da müəllifin iki nəfər arasında yaşananların daha
qabarıq və cəlbedici təqdimatı istəyindən qaynaqlar. Belə obrazların
bəzən qapalı və statik verilməsində “gizlənən” məqsəd də ilk sevgi
etirafl arının insanı hansı gözlənilməz vəziyyətlərə salmasının təbii və
inandırıcı bədii ifadəsinə nail olmaqdır.
“Quyu yanında görüş” (1965) əsərinin məna-məzmun tutumu bizə
Azərbaycan gerçəkliyində geniş yayılmış “bulaq başı” əhvalatlarını
xatırladır. Zamanında kənd cavanlarının ən “təhlükəsiz” görüş yeri sa-
yılan bulaq başının çoxlarının bəxtini açdığına rəğmən, Ə.Rzaquliyev
oxşar motivi Abşeronda müşahidə etməklə bədiiləşdirməyə qərar
verib. Əli ipdə, gözü milli geyimi ilə diqqət çəkən xanımda olan
gəncin quyudan su çıxartmaqla yanaşı, öz niyyətini quyu başına
gəlmiş gözaltısına çatdırması səhnəsi rəssam tərəfdən çox maraqlı
kompozisiya həllini tapmışdır.
Cizgilərin ağ-qaralığından yaranan və motivin cəlbediciliyinə
xidmət edən bədii təzadın yaşanan lirik ovqatı qabartması
kifayət
qədər görünəndir. Obrazların quyunun taxta örtüyünün yaratdığı
kvadrat və yerə düzülmüş su səhəngləri ilə əhatələnməsi ilə diqqət
mərkəzinə düşən təsvirlərində rəssamın yaşananlara rəğbəti duyul-
maqdadır.
Qeyd edək ki, rəssam bu mövzuya müxtəlif illərdə fərqli bədii
yanaşmalarla müraciət edib. Daha çox fərq ön planda verilən su
səhənglərinin dekorativ bəzəyindədir. Belə ki, 1965-ci ilə aid əsərdə
üzəri həndəsi və nəbati ornamentlə bəzədilmiş və yarıdan təsvir
olunmuş su səhəngləri özünün zəngin dekorativ bəzəyi ilə seçilirsə,
digər – 1965 və 1966-cı illərdə yaradılmış
eyni mövzulu əsərlərdə su
səhəngləri tam formada verilsə də, bədii tərtibatı sadəliyi ilə diqqət
çəkir. Hər iki əsərdə təsvir olunmuş üç səhəngdən biri isə tamamilə
üzəri dekorsuz verilib. Lakin buna baxmayaraq 1965 və 1966-cı
illərdə yaradılan hər iki linoqravürün kompozisiyası əvvəlki variant-
dan fərqli olaraq daha bütövdür.
Ümumiyyətlə, oxşar motivli əsərlərində detal və atri-
but dəyişiklikləri etmək Ə.Rzaquliyevin yaradıcılığına xas olan
cəhətlərdəndir. Bu da ilk növbədə mövzu üzərində axtarışlar
aparmasından, kompozisiya üçün daha uğurlu bədii həll tapmaq
istəyindən xəbər verir. “Qonşunun məhəbbəti” (1965)
əsərində də bu
xüsusiyyəti müşahidə edirik.
Belə ki, sözügedən mövzuda eyni forma-biçimdə yaradılmış
kompozisiyalara diqqətlə baxsaq, oğlanın əlində olan gül təsvirində
və fonu təşkil edən hasarın relyefinin təqdimatında bunu açıq-aydın
görmək mümkündür.
Rəssamın “Qonşunun məhəbbəti” adlı linoqravürü onun yad-
daqalan kompozisiyaya malik əsərlərindəndir. Bağda yetişmiş
üzümlə dolu hörmə səbətin yanında dayanmış xoş görünüşlü gənc
azərbaycanlı qız ağır daşlardan hörülmüş hasardan boylanan və ona
laqeyd olmayan qonşunun nəvazişli sözlərini naz-qəmzə ilə dinləyir.
Qonşu utancaq şəkildə bığlarını burur və məhəbbət rəmzi gülü qıza
uzadır. Sağ tərəfdə – ağacın qara siluetli təsviri altında müjdə soraq-
lı, göz-gözə dayanmış iki bəyaz göyərçin təsvirinin kompozisiyaya
daxil edilməsi də rəssam
tərəfindən məqsədli şəkildə, bilavasitə
baş tutan görüşün uğurlu sonluğuna işarə kimi düşünülüb. Hasar-
dan baxan gəncin havanın işıqlı, qızın isə daşların dekorativ biçimli
tünd fonunda təqdimatı da məntiqli bədii tapıntıdır, bilavasitə motivin
cəlbediciliyinə xidmət edir.
“Qoçu İçərişəhərdə” (1970) əsəri də rəssamın “Köhnə Bakı”
silsiləsinə daxil olan sevgi motivli əsərlərindəndir. İkifiqurlu kompo-
zisiyadan ibarət əsərdə bir əlini cibinə qoymuş qoçunun digər əli ilə
çadraya bürünmüş qadına gül uzatması təsvir edilib.
Kişi fiqurunun uğurlu seçilmiş pozası və geyimi sözün əsl
mənasında səciyyəvi olmaqla “qoçu” tipinə çox məharətlə uyğunlaş-
dırılıb. Ə.Rzaquliyevin əksər lövhələri kimi,
bu əsərin ironik, yumorlu
və lirikliyi sənətşünasların da diqqətindən yayınmamışdır: “İncə liriz-
mi ilə səciyyələnən bu əsərlər olduqca emosional və pozitiv, bəzən
isə yumorla doludur”
(2, 36).
Ə.Rzaquliyevin ilk baxışdan tamaşaçıya lirik əhvali-ruhiyyə bəxş
edən əsərlərindən biri də “Köhnə Bakı” silsiləsindən “Arvad, gəl
barışaq” (1970) linoqravürüdür. Lirik və romantik ovqata bələnmiş
kompozisiyanın mərkəzində dekorativ xalçanın üzərində əyləşən,
bir-birinə sarılmış gənc ailə təsvir edilmişdir. Xanımının qəlbini
qırmış kişi onu bağrına basmaqla əməlindən peşmanlığını və ba-
rışmaq istəyini göstərir. Sənətkarlıq baxımından yüksək dərəcədə
həllini tapmış linoqravürdə rəssam mövzunun aydın oxunaqlığı-
nın öhdəsindən ustalıqla gələ bilib.
Demək olar ki, rəssam bütün
əsərlərində qrafika sənətinə xas dekorativlik və ifadəli siluet kimi
bədii-texniki xüsusiyyətlərdən məharətlə istifadə ilə sənətkarlıq ba-
carığını göstərə bilmişdir.
“Quyu yanında görüş”. 1965.