M ə h ə m m ə d t a ğ I s I d q I 0 MƏHƏMMƏd tagi

O dur 
Kİ, 
«Beytül-ətiq»  ism ilə  m üsəm m a  ola  Kə- 
bəyi-müəzzəmə  tənürati-m ütəəddidəyə  düçar 
olarKən 
onun  d iv arm d an   asilan  «Müəlləqati-səbə»  tə b ir  olunan 
qəsayidi-fəsihənin  hənuz  b ir  beyti  də  təğ y ir  tapm ayıb- 
dır.
Əlhəqq  bu  barədə  B ustani-bəlağətin  əndəlib  şeydası 
və  G ü lü stan i-fəsah ətin   bülbüli-dəstansərası  Şeyx  Sədi 
Ş irazin in   661  il  bundan  müqəddəm  y azd ığ ı....  fəqərəsi 
bizə  b ir  dəlili-vazeh  m ənziləsindədir.
Ver  sözə  ehya 
Kİ, 
tu td u n ca  səni  xabi-əcəl,
Eyləyə  h ər  dəm  səni  ol  yuxudan b id ar,  söz.
(FüzuU)
Ə fradi-bəşərin  təğ y iri-ətv an n a,  tənvari-əfK arına, 
təhzibi-əxlaqm a  lazım lı  dərəcədə  xidm ət 
edəcəK 
surətdə 
sözdən  m üəssir  b ir  şey  ola  bilməz.  Odur  kİ,  asim ani  va- 
izlər,  m öcüznüm a  peyğəm bərlər  və  h ə tta   hÜKəmayi- 
rəhm ani  və  üləm ayi-rəbbani  hər  əsrin   təqazasınca  söz  ilə 
ifadəyi-bəliğəsində  bu  Kİfayətdir 
Kİ, 
in san   gahi  b ir  söz 
ilə  hal  və  hərəK ətini  dəyişdirib,  şirin   canından  əl 
çəKİb, 
əziz  və  ləziz  olan  həyatm ı  b ir  sözlə  fəda  edir.  Və  gahi 
b ir  söz  ilə 
də 
m afövqi  tə s ə w ü r   olunm ayan  s ü ru r  və 
behcətə  d ü çar  və  уапк!  bilanihayə  ənduh  və  m öhnətə  gi- 
r if ta r   olur.
DeməK  o lu r  Kİ,  söz  insanın  ru h u n d a   və  cism ində 
cəmi  qüvalardan  ziyadə  b ir 
qüw eyi-m ənəviyyə  ehdac 
edir,  Necə 
k
İ, 
çox
 
v a x tla r  m eydani-rəzm də  əqəl-qəlil  b ir 
ləşKər  haləti-m əğlubiyyətində  süpəhsalardan  sa rd ir  olan 
b ir  m ühəyyic  və  m üəssir  Kəlam  ilə  deyəsən  kİ,  cism inə 
təzə  b ir  ru h   dəm idələnib,  haləti-hücum avaranə  və  söv- 
ləti-m ərdanə  ilə  qalib  olan  düşm əni  m əğlub  və  münhə- 
zim  və  raəqhur,  ta rm a r  etm işdir:  «  Əgər  sözdə  can  yox- 
d u rsa ,  bəs  nə  üçün  ölü  susur?»
Əlhəqq, bu xüsusda bir türK şairi nə gözəl deyibdir Kİ;
«Yərəbb,  b u   nə  halət,  bu  nə  tə sir 
k
İ, 
b ir  söz
RövnəqşİKƏni-mərİKəyi-seyfü  sin a n d ır» .
Söz  b ir  tavusi-nəzərbaz  və  ya  b ir  buqələm uni- 
seh rp ərd azd ır 
Ki, 
h ər  əsrdə  b ir  rəng  ilə  və  h ər  zəmanədə 
b ir  şəKİl  ilə,  h ər  v ax td a  b ir  heyətdə  və  h ə r  saatd a  b ir 
su rətd ə  pərü  bali-pürnəqş  açıb,  b iix tiy a r  x a tirə lə ri  və 
b iq ərar  KÖnülləri  öz  havasınca  uçdurm aqdadır.  O,  b ir

---

şahidi-rəna  və  nazənini-zibadır 
kİ, 
h ər  lisan d a  b ir  Ubas 
ilə,  h ə r  m illət  içində  b ir  şivə  ilə  və  h ər  qövm  arasm d a 
b ir  ləhcə  ilə  dolanır.  G ahi  qəbayi-lətafətnüm ay  nəzm  ilə 
geyinib  və  gahi  zivəri-canpərvəri  nəsr  ilə  bəzənib,  məh- 
bub  d ilrü b a 
Kİmi 
cam ali-dilarasını  pərdəyi-nazarasm dan 
öz  dildadələrinə  göstərməKdədir.  Elə  b ir  cism i-lətif  və 
heyK əli-zərifdir 
kİ, 
rainlərcə  əsrlər,  qərnlər  gəlib 
Keçsə, 
qocalıq  xəzanm ın  sərsəri  (KÜləyi)  onun  cavandıq  bahari- 
sta n m m   nihali-bürum əndindən  b ir  yarpaq  d a  sala  bil- 
məz.
T ərif  edəməm 
tinəti-paKindaKi 
lü tfü ,
Gör  x asiy y əti-lü tfü   nə  m iqdar  əsər  eylər.
Am m a  bu  tərifin d ə  aciz  qaldığım   söz  və  bu  tövsi- 
fində  dəryayi-heyrətə  qərq  olduğum   söz  h ə r  su rətə   düşsə 
və  h ər  libasa  girsə,  səhihül-əza  və  m ütənasib  ül-əndam  
olm ahdır:  «Dilbər  m in  olsa  da  ürəK b ird ir» .
M əzm ununca  gərəKdir  aləm ara,  nəzərrüba,  dilduz, 
ciyərsuz,  fərəhxiz  və  tərəbəngiz  ola, 
tairiKİ 
özünü  hər 
şəxsin  nəzərində  məhbub  və  m ətlub  və  q ailin i  indəl- 
üdəba  (ədiblər  yanında)  layiqi-təhsin  və  sözavari-afərin 
eləsin.
« A rtıran   söz  qədrini,  əlbəttə,  qədrin  a rtır a r ,
K im   nə  m iqdar  olsa,  əhlin  eylər  ol  m iqdar  söz».
(Füzuli)
O dur  Kİ, 
aləm i-təbiətdə 
və 
təKnayi-zülm ətdə  təbi- 
şer,  q ü w ey i-şa ir iy y ə t  və  şahidi-m əna  hər  şairə  bir  növ 
ilə  ərzi-cam al  etm işdir.
Belə 
Kİ, 
şüəradan bəziləri  əziz  öm rünü və  qiym ətsiz 
ovqatını  həzl  və  hecayə  və  həcv-hədyanə  vəqf  edib,  bir 
az  m üddət  zərfində  ism   və  rəsm i  səhayifi-ruzigardən 
sərsəri-həvadislə  m əhv  olub,  itm iş  və  b ir  cüm ləsi  alu- 
dəyi-zülf 
və 
xal 
və 
nabəndi-hüsni-cam al 
İKən 
b ir 
neçə 
pərişan  qəzəllər  m eydana  buraxıb,  guya  Kİ,  aşüftəyi- 
zülfi-canan  və  m əhvi-cam ali-xuban  o lan larm   gərdəni- 
əsarətinə  b ir  zənciri-zillət  bağlayıb,  g etm işd ir.  Necə 
Kijüdəbayi-Osmaniyyənin  səram ədi  olan  m ərhum   Kamal 
bəy  о  günə  şairlərin   divanm a  «Div» 
Kəlməsinin 
siğəyi- 
cəmi  olan  «Divan»  isn ad ın ı verib,  deyir 
k
İ,  «0  d iv an lara 
baxanda  dağlı  lalələrdən,  yaxası  y ırtıq   güllərdən,  qıl 
K İm i 
bellərdən,  sərvdən  uzun  (quleybanı 
Kİmi) 
boylar- 
dan,  ilan 
Kİmi 
saçlardan,  qılınc  Kİmi  qaşlardan,  ox 
Kİmi 
K İrpİK İərdən, 
xəncər  Kİmi  qəm zələrdən,  bənövşə  və  ya

---

züm rüd  Kİmi  bığlardan,  su 
Kənarında 
bitən  çəm ən  Kİmi 
saqqallardan,  heç  y o x   ağızlardan,  duzlu  dodaqlardan, 
quyu  Kİmi  çənə  çuxurlarından,  dəryadan  ziyadə  qanlı 
yaşlardan,  dünyanı  yaxacaq  (yandıracaq)  qədər  atəşli  ah- 
lardan,  üzlərinə  pambıq  yapışm ış  iyrənc  yaralardan, 
sehrbaz  qələndərlərdən,  batman  ilə  şərab  içən  sərxoşlar- 
dan,  KÜçələrdə  üryan  gəzib,  çığırıb-bağırıb,  sinəsinə  dö- 
yən  aşiqlərdən,  bir  dübərin  saçm a  daraq  olm uş  parça- 
parça  KÖnüllərdən  Keçilməz.
Am m a 
aləm i-təbiət 
şüəranın 
bir 
firqəsinə  elə 
bir 
qərihəyi-şer 
və 
təbi-zərif 
və 
qəlbi-səlim ,  əlh asil  Kəlami- 
m övzunu  icad  edən  bir  qüwəyi-nazİK   və  lə tif  əta  edibdir 
Kİ, 
b u  
qisim   şairlərdən  hər  qövmün  və  hər  m illətin   için- 
də 
zühur  edəndə 
əfKarının 
m əziyyati-üm um iyyəsi  və 
x ü su siy y əsi  sayəsində  və  hissiyyati-həqiqi  və  təbiiyyəyə 
malİK  olmaq  səbəbilə  о  qövmün  təhzibi-əxlaqm a  xidm ət 
və 
tərtibi-ədəbiyyatına  rövnəq  verm işdir. 
Hələ  b u n u  
da 
dərm iyan 
və 
xatirnişan  etm əliyəm   Kİ,  bu  qisim   q ü w ə y i- 
m üqtədirəyə  malİK  olan  nadir-ül  vücud  şəxslərin  çoxu 
iğtişaşati-in q ilab ata  düçar  olan  bir  əsrdə  və  fünuni- 
ədəbiyyəsi  pəraKəndə  surətdə  qalan  bir  qövmin  içindən 
zühur  edibdir».
Məsələn,  qədim  Y unaıustanda  şairim əşh ur  «Um- 
rus»  z ü h u r  edəndə  üsuli-şerdən  və  fənni-qafiyyədən  о 
qövmtin 
içində 
b ir  əsər  yox  idi.  B ununla  belə,  о  vax- 
td an   indiyə 
Kİmi 
Y unan  qövmi  hənuz  b ir  elə 
şairi- 
m ahirə  malİK 
ola  bilməyib  və  bundan 
sonra 
da 
olmaqla- 
rın a   d a  şübhə 
etməməK 
mümKÜn  deyildir.  Necə 
Kİ, 
əq- 
vam i-ərəb  üdəbası  о  əyyam  cəhalətin  heyrətəfza və  qüra- 
b ətnüm a  şa iri  tm rəlqeysin  əşarm a  m ü ru r  edəndə  raəqa- 
mi-əczdə  cəhalət  əlini  xəcalət  ənginə  soxub-çıxardığı 
halda,  yazıb-pozduğu  əşarın ı  da yenə  İm rəlqeysin  müqəl- 
lidlİK 
şivəsindən  Kənara  çıxa  bilm əyibdir.  M əgər 
fars 
qövmi  о  məlƏKÜşşüəra,  sehrazm a,  süxənçin,  süxənafərin 
F irdovsi 
Kİmi 
b ir  şairi-şöhrət-şüarm   ahəngi-m ühabət  və 
səlasətlə  m övzun  və  məmluv,  altm ış  m in  beytdən  ib arət 
və  fa rs i  lisanından  maəda  (başqa)  heç  b ir  əcnəbi  Kəlməsi 
istem al  olunm ayan  «Şahnamə» 
Kİmi 
b ir 
Kİtab 
ilə  də  cəşn 
günlərində  səlatin  və  üm əra  (əm irlər)  m əclisində  məşğul 
olacaqlar.

---