M ə h ə m m ə d t a ğ I s I d q I 0 MƏHƏMMƏd tagi

Ay  Y erin  ə tra fın a   dolanır və  gərdişini  27  gün  8  sa- 
atd a  tam am   edir.  Yer  Aydan  49  dəfə  böyÜKdür.  Amma 
Gündən  b ir  m ilyon 
üç 
yüz  min 
Kərrə 
KİçİKdir.
Y erin  K ürəviyyəti  nə  dəlil  ilə isb at  olunur?
Y erin 
KÜrəviyyətinin  dəlili  odur  kİ, 
dərya  Kəna- 
rında  duran 
b ir 
adam  uzaqdan  gələn 
b ir 
gəm inin  və  ya 
paraxodun  ə w ə l   dirəginin  ucunu,  sonra  ortasını,bədə 
gəm inin  ü stü n ü , 
ondan 
sonra  təKnəsini,  tainKİ  gəldİKCə 
tamam  cism in i  m üşahidə  edir.
Gəmidə  o tu ru b   Kənara  gələn  adam   da  ən  ibtida 
d ağ ların   təpələrini  və  sonra  şəhərdə  olan  qala və  m inarə 
və u ca b in aları,  əlhasil  tədricən 
gəldİKcə 
sair 
m əhəllərini 
görər.
İndi 
Y erin  KÜrəviliyi 
bu  dəlil  ilə  isbat  olunur.
BöyÜK  d ağ ların  və  təpələrin və  çu x u r  m əhəllərin və 
dərələrin v ü cu d u  ilə  Yer 
KÜrə 
şəKİində  ola bilərm i?
Necə 
Kİ 
bir  portağalın  və  ya  narmcın  qabığının 
üstündəKİ  girinti  və  çıxıntı  onun  m üdəwərliyinə  zərər 
vermir,  habelə  dağlar  və  dərələr  də  mühiti  qırx  min  Ki­
lometre  və  qütri  on  üç  min  Kİlometrə  olan  Yerin 
KÜrə- 
viliyinə  əsla  xələl  verməz.
Y erin 
şəKİlinl  və 
qism lərini  anlam aq  üçün  nəyə 
eh-
tiyacım ız  var?
Yerin  şəKİlini  və  qitələrlni  bilməK  və  tanımaq  üçün 
İKİ  şeyə  ehtiyacımız  vardır 
kİ, 
onlarm  birisinə  «Kürə» 
və  birisinə  «Xəritə»  deyilir.
K ürə  nəyə  deyilir?
Kürə 
İKİ 
növdür:  Birisinə  Kürreyi-müsənniə  və  о
birisinə  Kürreyi-müsəttihə  deyilir.
K üreyi-  m üsənniə  nədir?  K .ürreyi-m üsəttihə  nədir?
K üreyi- 
müsənniə 
Y erin 
şəKİli  Kİmi 
y u m u ru   tax ta- 
dan  və  ya  m ü q əw ad an  
(Karton) 
qayrılraış  b ir  şeydir 
kİ, 
yunan  lisan m d a  ona  «Qlobus»  deyilir.  A m m a  ərzin   t a ­
m am   əqsam ı 
K a ğ ız 
və  ya  müşəmmə  ü stə   rəsm   olunub, 
İKİ 
dairədə 
göstərən 
cəftə  lövhələrə 
Kürreyi-müsəttihə 
deyirlər.
X əritə  nədir?
.  Y erin  ham ısı  və  yairiKİ  b ir  qism i  və  ya  b ir  şəhər 
və  y a  b ir  qəryə 
(Kənd) 
b ir  Kağız  ü stə  tərsim   olunsa,  ona 
«Xəritə»  deyilir.  Necə 
Kİ, 
ru s  lisanında  «K arta»  deyilir.

---

K üreyi-ərzdə  b ir  m əhəlli  və  ya  b ir  məmləKəti  necə 
m üəyyən  etməK  olur?
K üreyi-ərzdə  mövcud  olan 
məmlƏKətlər 
«Cəhati- 
əsliyyə» 
vasitəsilə 
təyin 
olunur  Kİ,  onların 
da 
isim ləri 
b u d u r:  Şərq,  qərb,  şim al,  cənub.
Şərq,  qərb,  şim al,  cənub  hanKi  tərəflərd ir?
«Şərq» 
g ü n  
çıxan 
tərəfd ir  Kİ, 
ona  «Məşriq» 
d eyilir.
«Qərb»  gün  b atan   tə rə fd ir 
Kİ, 
ona  «Məğrib»  deyi- 
lir.  B ir  adam   ü zü n ü   m əşriqə  tu tu b ,  d u rsa,  dalı  tərəfin ə 
m əğrib,  sağ  tərəfin ə  cənub,  sol  tərəfin ə  şim al  deyilir. 
M əşriq  ilə  m əğrib  bir-birinə  ru b əru   olduğu 
Kİmi 
şim al 
ilə  cənub  da bir-birinə  m üqabildir.
Cəhati-əsliyyədən  maəda  (başqa)  yenə  b ir  özgə  tə rə f 
v ard ır?
Cəzati-əsliyyənin  a ra la rın ı  təy in   etməK  ü çü n   cəha- 
ti-fəriyyə  deyilən  yenə  b ir  cəhati-ərbəə  v a rd ır 
Kİ,  о 
da 
b u n lard ır:
Şim al  ilə  şərq  arası:  şim ali-şərqi.
Şim ali ilə  qərb  arası:  şim ali-qərbi.
Cənub  ilə  şərq  arası:  cənubi-şərqi.
Cənub  ilə  qərb  arası:  Cənubi-qərbi.
X əritədə  cəhati-əsliyyə  necə  m əlum   olunur?
X əritən in   həmişə  y u x a n s ı  «Şimal»,  aşağısı  «Cə- 
nub»,  sağ  tə rə fi  «Şərq»,  sol  tə rə fi  «Qərb»  ü zü n ü   xəri- 
təyə  tu ta n   adam   üçün  məlum  olunur.
K üreyi-ərzin üzü  nədən  ib arətd ir?
Y erin  üzü  torpaq  ilə  sudan  mürəKKəb  olub,  b ir  his- 
səsi  torpaq,  üç  hissəsi  sudan  ib arətd ir.  Yəni  to rp aq  
Su­
dan  üç  dəfə  azdır.  YainKİ  su  to rp ağ ın   üç  m isli  qədərdir.
S əthi-ərzin  dörddə  b iri  olan  torpaq  qism inə  nə  dey- 
irlər?
S əthi-ərzin  dördə  b iri  olan  torpaq  qism inə  «Qara» 
yainKİ  b ə rr  deyilir.  О  da  b ir  parça  deyil.  B ərrİ-ətiq, 
bərri-cədid ism lərilə 
İKİ böyÜK 
qitəyə  a y rılır.
B ərri-ətiq nədir?
B ərri-ətiq qədim v ax tiard an   məlum  olan  qitəyə dey­
ilir   Kİ,  о  da üç  qismə  ay rılır:
1) 
Avropa.
2) 
Asiya.
3) 
AfrİKa.
B ərri-cədidə  nə  deyirlər?

---

B ərri-cədidə  həmən  1492-  sənəyi-m iladidə  Kəşf  ol- 
duğu  üçün  «AmerİKa»  deyirlər 
Ki, 
о  da  AmerİKayi-şi- 
mali  və AmeriKayi-cənubi  nam ları ilə  İKİ qism dən ibarət- 
dir.  A m m a  Y erin  b ir  beşinci  parçası  da  v a rd ır 
kİ, 
ona 
«A vstraliya»  deyilir.  A vstraliya  qitəsinin  ə tra fın d a   b ir 
çox 
böyÜK  və 
KİçİK 
adalar  v a rd ır 
Ki, 
hər b iri 
özünə 
məx- 
sus  olan  isim lər  ilə  yad  olunur.
Bu  beş  qitənin  isim ləri  b ir-birinin  dalınca  necə  zİKr
olunur?
1) 
Avropa.
2) 
Asiya,
3) 
AirİKa.
4) 
AmerİKa.
5) 
A vstraliya.
B ir  özgə  ibarətlə  bu  beşinci  qitəyə  «Oğiyanusiyyə» 
də  deyilir.
Bu  beş  qitə 
böyÜKİÜKdə 
bir-birinə 
lü sb ət 
belə  sayı-
lır:
A siya,  AmerİKa,  AfrİKa,  A vstraliya,  A vropa.  Belə 
Kİ,  A siya  A vropadan  beş  dəfə  böyÜKdür.  AmerİKa  dörd
dəfə,  AfrİKa  üç  dəfə.
A v straliy a  qitəsinin  ətrafm d a  olan  adalardan  sərfi-
nəzər  olunsa A vropadan  KİçİKdir..
- 
S əthi-ərzin  üç  hissəsini  tu tm u ş  olan  su  qism inə 
nə  deyirlər?
S əthi-ərzin  üç  hissəsini  tu tm u ş  və  to rp aq   qism ləri- 
ni  əhatə  eləyən 
böyÜK 
sulara  «bəhri-m ühit»  deyirlər 
kİ, 
0
  da beş  qism ə  ayrılır:
1) 
B əhri-m ühiti-A tlasi,
2) 
B əhri-m ühiti-K əbiri,
3) 
B əhri-m ühiti-H indi,
4) 
B əhri-m ühiti'M üncəm idi-şim ali,
5) 
Bəhri-m ühiti-M üncəm idi-cənubi.
Bu  b əh ri-m ü h itlərin   h ər  b iri  hansı  q itələri  əhatə 
ediblər?
B əhri-m ühiti-A tlasi  A vropa,  AfrİKa  və  AmerİKa 
arasın d ad ır.
B əhri-m ühiti-K əbir  A siya  qitəsinin  şərq  tərəfin i, 
AmerİKa  qitəsinin  qərb  tə rə fin i  əhatə  edibdir.
B əhri-m ühiti-H indi  A siya,  AfrİKa,  A v straliy a  qitə- 
lərin in   arasm d a vaqedir.  B əhri-m ühiti-M üncəm idi-şim ali

---