M. M. Musayev

---

 

1 

 

 

M. M. Musayev 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Türk ədəbi dillərində  mürəkkəb cümlə  sintaksisi 

 

 

 

 

 

 

 

 

БАКЫ - 2010 

---

 

2 

Bakı Slavyan Universiteti Elmi Şurasının 

qərarı ilə çap olunur 

 

 

Elmi redaktoru: Azәrb. Milli EA-nın  müxbir üzvü, f. e. d., 

prof. Kamal Abdullayev 

 

 

Rəyçilər: 

F. e. d., prof. Ahmet Bican Ercilasun 

F. e. d., prof. Tofiq Hacıyev 

F. e. d., prof.  İkram Qasımov 

F. e. n., dos. Nuridә Novruzova 

Mehman Musayev. Türk ədəbi dillərində  mürəkkəb cümlə  sintaksisi.  Бакы, 

«Kitab alәmi», 2010. - 403 s. 

Dәrs  vәsaitindә  türkologiya,  türkoloji  dilçilik,  ortaq  türk  dili  vә  türk 

әdәbi  dillәri  qavramları  (konseptlәri)  yeni  bir  türkoloji-linqvistik  anlayışla 

açıqlanır.  Mürәkkәb  cümlәnin  subordinativ,  koordinativ,  korrelyativ-sintaktik 

omomodellәri  müәyyәnlәşdirilir;  polipredikativlik,  sintaktik  omonimlik  vә 

çoxmәnalılıq  anlayışlarına  açıqlıq  gәtirilir.  Sözügedәn  omomodellәrә  görә 

mürәkkәb  cümlәnin  mәnaca  növlәri  tәsniflәndirilir,  normativ-sintaktik 

quruluşları,  üslubi-sintaktik  normaları  vә  variantları  bir-birindәn  fәrqlәndirilir. 

Çağdaş  türk  әdәbi  dillәrindә  23  konseptual-struktur  növü  müәyyәnlәşdirilәn 

mürәkkәb cümlәlәrin sintaktik arxetiplәri qәdim türk dilindә tәsbit olunur. Hәmin 

sintaktik  konstruksiyaların  dil-danışıq  faktı  olaraq  aktual  üzvlәnmәsi  vә 

mürәkkәb  cümlә  komponentli  ümumtürk  mәtninin  quruluşu    da  dәrs  vәsaitindә 

öyrәnilir. 

 

 

 

 

---

 

3 

 

Т 

 

4702060000 

027-10 

АБ 003035 

©  Áàêû  Ñëàâéàí  Óíèâåðñèòåòè,  "Êèòàá  àëÿìè"    Íÿøðèééàò-

Ïîëèãðàôèéà Ìÿðêÿçè - 2010 

 

---

 

4 

Әziz müəllimim, filologiya elmləri doktoru, professor  

Әlövsət Abdullayevin anadan olmasının 90 illiyinə ithaf 

edirəm. 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

---

 

5 

KİTABIN İÇİNDƏKİLƏR 

 

Ön söz…………………………………………………………….10 

Giriş………………………………………………………………13 

1. Türkologiya vә türkoloji dilçilik qavramları………………….. 13 

1.1. Ortaq türk dili qavramı……………………………………… 14  

1.2. Müasir türk әdәbi dillәri vә xәritәsi…………………………. 15  

2. Koqnitiv vә kompüter-mühәndis dilçiliyi yönümlәri vә yöntәm- 

lәri …………………………………………………………………23   

2.1. Koqnitiv elm,  koqnitiv dilçilik vә metalinqvistik qavramla- 

rı …………………………………………………………………. 25 

2.2. Linqvistik qavram …………………………………………... 28   

Girişə dair yoxlama sualları və tapşırıqlar…………………… 28  

Ədəbiyyat ………………………………………………………. 29 

 

I HİSSƏ   

TÜRKOLOJİ  DİLÇİLİYİN  TARİXİ  VƏ  BU  GÜNÜ: 

PROBLEMLƏR,  PERSPEKTİVLƏR,  YENİLİKLƏR, YÖNÜM VƏ 

YÖNTƏMLƏR ……………………………………………………….. 32 

1.  Türkoloji dilçiliyin tarixi inkişaf yolu………………………... 32 

1.1. I mәrhәlә…………………………………………………….. 32 

1.1.1. XI-XVIII yüzillәrdә türkoloji dilçilik: ilk lüğәtlәr vә qram- 

maika kitabları…………………………………………………...  33 

1.1.2. XIX-XX yüzillәrdә tәsviri vә tarixi-müqayisәli araşdırma- 

lar ……………………………………………………………….. 34 

1.2. II mәrhәlә…………………………………………………… 35 

1.2.1. XX yüzil: tәsviri-normativ vә müqayisәli-tarixi araşdırma- 

lar ………………………………………………………………... 35 

1.2.2. XX yüzilin sonu vә XXI yüzil: yeni linqvistik yönümlәr  

vә yöntәmlәr……………………………………………………... 37   

1.2.2.1. Türkoloji dilçilikdә konseptual-funksional qrammatika  

anlayışı…………………………………………………………..   38 

1.2.2.1.1. Sadә cümlәnin qrammatik vә aktual üzvlәnmәsi……..   40 

2. Qavramlaşmalar vә kateqoriyalaşmalar………………………   43 

2. 1. Türk әdәbi dillәrinin konseptual-struktur qrammatikası…..   44 

2.1.1. Felin növ kateqoriyasının konseptual-struktur modeli…...   44 

2.1.1.1. Bir işin yerinә yetirilmәsinә dair  

r (-ar, -er; -ır, -ir, -ur, -ür) etdirәnlik feillәri……………………... 45 

---

 

6 

2.1.1.2. -ar, -er//-әr etdirәnlik feillәri……………………………  46 

2.1.1.3. -ır (-ir,-ur,-ür) etdirәnlik feillәri………………………… 47 

2.1.1.4. T (-ıt, -it, -ut, -üt) etdirәnlik feillәri …………………….  48  

2.2. Felin şәkil kateqoriyasının konseptual-struktur tәsniflәndir- 

mәsi………………………………………………………………. 51 

2.2.1. Felin rәvayәt olunan keçmiş zamanının iki növü…………. 53  

2.2.2. Felin dar vә geniş mәnalı vacib şәkli ……………………... 56  

2.3. Mürәkkәb cümlәnin konseptual-struktur modellәşdirmәsi … 57 

3. Türkoloji dilçilikdә mәtn ……………………………………... 59  

4. Türkoloji dilçilikdә frazeologizmlәrin araşdırma yöntәmlәri  

vә yönümlәri …………………………………………………….. 59  

4.1. Hәr iki әdәbi dildә bir-biri ilә eyni vә oxşar  

olan frazeologizmlәr …………………………………………….  64 

4.1.1.  Eyni olanlar ………………………………………………. 64 

4. 1.2. Frazeoloji variantlar ……………………………………… 64 

4.2. Fәrqli frazeologizmlәr ……………………………………… 65 

4.2.1. Ədәbi dil sәciyyәli frazeologizmlәr ………………………. 65 

4.2.2. Danışıq dili sәciyyәli frazeologizmlәr ……………………. 65 

Birinci hissəyə dair dair yoxlama sualları və tapşırıqlar…….. 66 

Ədəbiyyat………………………………………………………... 68 

 

II HİSSƏ 

MÜRƏKKƏB  CÜMLƏ  SİNTAKSİSİ ……………………… 76 

1. Mürәkkәb cümlәnin konseptual-struktur modellәşdirmәsi …..  76 

1.1. Struktur-funksional, struktur-semantik,  

sintaktik-kommunikativ aspektlәr……………………………….  78 

1.1.1. Struktur-funksional aspekt ………………………………... 78 

1.1.2. Struktur-semantik aspekt …………………………………  94 

1.1.3.  Sintaktik-kommunikativ aspekt ………………………… 100 

1.2. Polipedikativlik kateqoyiyası vә mürәkkәb  

cümlәlәrin konseptual-struktur tәsnifi …………………………. 104 

1.2.1. Polipredaktiv vahidlәr vә onların türk әdәbi  

dillәrindә işlәnilmәsi……………………………………………. 105 

1.2.2. Polipredikativ vahidlәrin konseptual-struktur  

modellәşdirilmәsi ………………………………………………. 108 

1.2.2.1. Mürәkkәb cümlәnin konseptual-struktur modeli ……… 110 

İkinci hissənin birinci bölümünə dair yoxlama sualları 

 və tapşırıqlar …………………………………………………114 

---