38
1.2.2.1. Türkoloji dilçilikdə konseptual-funksional qrammati-
ka anlayışı
Öncә funksional qrammatika anlayışı vә ya alt qavramının nә
olduğuna diqqәt yetirәk. Bu alt qavram vә ya qavrayış (konsept) konkret
bir qrammatika sahәsi vә ya növü yerindә dilin mәtn, cümlә, cümlә
birlәşmәlәri, müxtәlif morfoloji-sintaktik quruluşlar vә s. kimi dil-nitq
vahidlәri vә diskurslarının qarşılıqlı funksiyalarını vә onların işlәnilmә
qaydalarını ehtiva edir. Funksional qrammatikada müxtәlif dil sәviyyәlә-
rindәn tәşkil olunan linqvistik sistem quruluş (struktur) qurucu kompo-
nentlәrinin semantik vәzifәlәrinin qarşılıqlı birliyi әsasında işıqlandırılır.
Mәlum olduğu üzrә, dil materiallarının tәsvir olunmasında funksional
qrammatikanın yaradılmasının metodologiyasını tәşkil edәn prinsiplәrdәn
biri olaraq başlanğıcda әnәnәvi şәkildәn, yәni konkret dil vasitәsindәn
funksiyaya vә mәnaya yönәlmә yöntәmi әsas götürülür. Bu yöntәm
funksiyadan şәklә, yәni konkret bir dil vasitәsinә yönәlmәyi qәbul edәn
yönümә uyğun hala gәtirilәrәk işlәdilir. Dilin işlәnilmә sisteminin sin-
xronik tәsvirindә hәr iki yönüm vә yöntәmin qarşılıqlı olaraq bir-birinә
uyğunlaşdırılması ilә tәtbiq olunması isә dilçilikdә daha sonrakı dönәm-
lәrdә hәyata keçirilmişdir (Bondarko 1984;1987; LES 1990).
Ümumtürk dilinin linqvistik-kommunikativ sistemi, hәr şeydәn
öncә, saitlәrin vә samitlәrin qarşılıqlı sәs uyumuna, sözdüzәldici, sözdә-
yişdirici vә formadüzәldici şәkilçilәrin aqqilütinativ sırasına vә “kәlmә
mürәkkәblәşmәli” yönümlü söz yaradıcılığına görә müәyyәnlәşdirilir.
Göstәrilәn sistem qrammatikal, aspektual vә konseptual olaraq qurulur.
Cümlә üzvlәrinin “mübtәda, tamamlıq, xәbәr” sıralı simmetrik vә daha
geniş bir müstәvidәki “tәyin, mübtәda, tәyin, tamamlıq, zәrflik, xәbәr”
sәciyyәli genişlәnәn asimmetrik sıralanmasının da rolu burada yox
deyildir.
Çağdaş türk әdәbi dillәrinin sinxronik dil-işlәnilmә sisteminin
yuxarıda göstәrilәn yönüm vә yöntәmlәrin funksional qrammatika meto-
dologiyasının әsas prinsiplәri sәviyyәsindә qarşılıqlı olaraq müәyyәnlәş-
dirilmәsi ilә tәsvir olunması mürәkkәb cümlә sintaksisinin öyrәnilmәsinә
daha uyğundur. Bu, ümumtürk dilinin sәs uyumu, aqqilütinativ vә standart
sintaktik quruluşu ilә Avropa İttifaqı vә gәlәcәk Avrasiya çoxdillilik
ortamında dәyişәn dil tәdrisi vә tәlimi dәyәrlәri (Templer 2002) arasında
da ziddiyyәt tәşkil etmәyәcәkdir. Bununla bәrabәr, elm vә informatikanın
inkişafının dәyişmә sürәtinә görә әmәlә gәlәn funksional anlam sahәlәri,
mәrkәzlәri vә çalarlarının sinxronik-kommunikativ, mәtnlinqvistik vә
39
konseptual olaraq mühәndis dilçiliyi ilә tәsvir olunması şәrtlәndirilә-
cәkdir.
Qrammatika anlayışını ifadә edәn sözün (yunan.
Grammatike –
“gramma” sözündәn düzәldilmişdir) lüğәvi mәnası “hәrf, yazmaq” de-
mәkdir. Konseptual olaraq bir üst ana qavram vә ya başlıq (sәrlövhә)
mәzmununu bildirir. Bu qavramı ehtiva edәn alt qavramlar vә ya başlıqlar
isә dilçilikdә әnәnәvi olaraq göstәrilәn morfologiya, sintaksis, söz
yaradıcılığı, qismәn yeni olaraq müәyyәnlәşdirilәni isә mәtn sintaksisi vә
qrammatikası sahәlәrindәn ibarәtdir. Dilçilikdә nisbәtәn yeni elmi sahә
olan fonomorfologiya vә ya morfofonologiya da bura daxil edilir.
Türk әdәbi dillәri bu günә qәdәr әsas etibarilә tәsviri, tarixi-
müqayisәli, müqayisәli-tarixi vә müqyisәli-tutuşdurmalı dilçilik metodları
ilә öyrәnilmişdir. 1970-ci illәrdәn etibarәn türkoloji dilçilikdә dә yeni
linqvistik metodlarla aparılmış araşdırmalar diqqәti çәkmәyә başlamış,
struktur-semantik vә funksional qrammatika anlayışları ortaya çıxmışdır.
1980-ci illәrdәn bәri formalaşan koqnitiv elm, koqnitiv linqvistika vә
kompüter-mühәndis dilçiliyi sahәlәri struktur-semantik vә funksional
araşdırmalar әsasında yeni bir konseptual-funksional qrammatika anlayışı-
nı da gündәmә gәtirmәkdәdir. Əslindә belә bir anlayışın dilçilikdәki
gündәmә gәlişini “çağdaş linavistikada funksional әnәnә ilә generativ
istiqamәtin birlәşdirilmәsi vә uyğun metodlarının bir yerdә tәtbiq olun-
ması istәklәri” (Φëдoрoва 2008: 98-1004) dә dәstәklәmәkdәdir.
Qeyd olunmalıdır ki, dilçilikdә “funksional qrammatika” anlayışı
1920-1930-cu illәrdә Praqa dilçilik mәktәbindә ortaya çıxmış, 1950-ci
illәrdә isә aktual üzvlәnmә nәzәriyyәsi vә praktik dilçilik araşdırmaları ilә
daha yüksәk bir inkişaf mәrhәlәsinә qәdәm qoymuşdur. “Generativ
transformasional qrammatika” linqvistik qavramı isә struktur dilçiliyin bir
davamı olaraq 1950-ci illәrdә Amerikada ortaya çıxmışdır. Sözügedәn
qavram H.Xomskinin 1957-ci ildә yazıb tamamladığı “Sintaktik quruluş-
lar” adlı әsәri ilә bir linqvistik nәzәriyyә vә praktik tәlim olaraq formalaş-
mışdır. Birincisi dili leksik-qrammatik vasitәlәr vә kontekstin vәhdәtindә
götürәrәk bunlarla bütövlükdә ifadә edilәn fikrә vә ayrılıqda reallaşan
funksiyaya dayanmaqdadır. Burada semantika vә funksiyanın bir-birinә
bağlı olaraq reallaşması vә hәmin kontekstdә fikrin konkret dil vasitәlәri ilә
ifadәsinin öyrәnilmәsi daha geniş yer almaqdadır. İkincisi isә dili daha çox
müәyyәn formal transformasional modellәr şәklindә öyrәnmәkdә vә gәlinәn
metalinqvistik inkişaf mәrhәlәsindә onu beynin koqnitiv-konseptual bir
funksiyası olaraq dәyәrlәndirmәkdәdir (Φëдoрoва 2008: 98-1004).