M. M. Musayev

 

396 

Atın quyruğu yerә dәyәndә: açık. ve  var.  Balık kavağa çıkınca, 

kırmızı kar yağdığında… 

Atını  çapmaq: açık. Başıboş dolaşmak. 

Atını daşa bağlamaq: açık. Teskin olmak. 

Atlı olub (oldu), mәn piyada: kar. O atlı ben yaya. 

Atüstü  görmәk:  açık.  ve  var.  Yol  üstü  uğramak,  geçerken 

uğramak. 

Avara dolanmaq: var. Avare gezmek, başıboş gezmek. 

Avara  düşmәk;  avara-sәrgәrdan  düşmәk.  var.  Avare  kalmak; 

avare-başıboş kalmak. 

Avara qalmaq: Bkz. Avara düşmәk. 

Avara  qoymaq  (salmaq):  kar.  Avare  koymak.  İşinden  gücünden 

etmek. 

Ay parçası: kar. Ay parçası. 

Aya  deyir:  sәn  çıxma,  mәn  çıxım:  açık.  ve  var.  Ayın  on  dördü 

gibi. 

Aya-günә dönmәk: açık. ve var. Ayda yılda bir. 

Aya hürmәk: açık. Boşa iş yapmak. 

Ayağa bağlanmaq (dolaşmaq): açık. ve var. Ayağına bağ vurmak. 

Engellemek, Ayağını bağlamak. 

Ayağa döşәnmәk (düşmәk, yıxılmaq): var. Ayağına düşmek. 

Ayağa düşmәk: Bkz. Ayağa döşәnmәk. 

Ayağa qaldırmaq: Ayağa kaldırmak. 

Ayağa salmaq: var. Ayağa düşürmek. 

Ayağa vermәk; ayağa vermәmәk: Bkz. Ayağa salmaq. 

Ayağı (ayaqları) yer almaq (yer tutmaq): var. Ayaklarının üstünde 

durmak. 

Ayağı  açılmaq:  kar.  Ayağı  açılmak  (yeniden  gidip  gelmeye 

başlamak). 

Ayağı bağlanmaq (bağlı olmaq): açık. ve var. Kabız olmak. 

Ayağı dәymәmәk: var. Ayak basmamak. 

Ayağı  düşmәk;  ayağı  düşmәmәk:  açık.  Ayağı  uğurlu  gelmek, 

ayağı uğursuz gelmek. 

Ayağı gordan sallanmaq: var. Bir ayağı çukurda olmak. 

Ayağı işlәmәk: açık. Bağırsakları bozulmak. İshal olmak. 

Ayağı kәsilmәk: kar. Ayağı kesilmek. 

Ayağı uğurlu olmaq: kar. Ayağı uğurlu olmak. 

Ayağı üzәngidә: kar. Ayağı üzengide. 

---

 

397 

Ayağı  yer  tutan;  ayağı  yer  tutan  xәstәlәr:  kar.  Ayağı  tutan, 

yürüyebilen. 

Ayağı yerә dәymәmәk: kar. Ayağı yere değmemek. 

Ayağı yüngül: açık. ve var. Ayağı hafif, ayağı uğurlu. 

Ayağına aparmaq: var. Ayağına getirmek. 

Ayağına bir daş!: var. Ayakları kırılsın! 

Ayağına çağırmaq: kar. Ayağına çağırmak. 

Ayağına çidar olmaq: kar. Ayağına bağ olmak. 

Ayağına daş olmaq (bağlanmaq): Bkz. Ayağına çidar olmaq. 

Ayağına duzaq (çidar) olmaq: Bkz. Ayağına çidar olmaq. 

Ayağına düşmәk (döşәnmәk): var. Ayağına düşmek. 

Ayağına gәlmәk: kar. Ayağına gelmek. 

Ayağına getmәk: kar. Ayağına gitmek. 

Ayağına qalxmaq (durmaq): kar. Ayağa kalkmak. 

Ayağına  yazmaq;  öz  ayağına  yazmaq:  açık.  Birisinin  üstüne 

atmak. 

Ayağına yıxılmaq: Bkz. Ayağına düşmәk. 

Ayağında qalmaq: açık. ve var. Başına kalmak. 

Ayağından  çәkmәk:  açık  ve  var.  Ayağını  sürümek,  topallamak; 

ayağı kesilmek. 

Ayağından silmәk: açık. ve var. Başından atmak. 

Ayağını açmaq: açık. Kabızlığın giderilmesi. 

Ayağını basmaq: var. Ayak basmak. 

Ayağını basmamaq: Bkz. Ayağı dәymәmәk. 

Ayağını başından aşırmaq: açık. İşini bitirmek, öldürmek. 

Ayağını boğazına dirәmәk: açık. ve var. Gırtlağına çökmek. 

Ayağını düz atmamaq: açık. Yoldan çıkmak. 

Ayağını kәsmәk (çökmәk): kar. Ayağını kesmek. 

Ayağını yan basmaq: Bkz. Ayağını düz atmamaq. 

Ayağını  yerdәn  götürmәk:  var.  Ayağını  yerden  kesmek.  Bir 

vasıtası olmak. 

Ayağını  yorğanına  görә  uzatmaq:  kar.  Ayağını  yorganına  göre 

uzatmak. 

Ayağının altı möhkәm olmaq: var. Ayağının altı sağlam olmak. 

Ayağının  altına  baxmadan  (qaçmaq):  açık.  ve  var.  Tabanları 

kaldırmak, tabanları yağlamak. 

Ayağının altına dәmir (әrsin, maşa) at (atın): açık. ve var. Aşağına 

sıcak sumu dökelim, soğuk su mu? 

---

 

398 

Ayağının altına düşmәk: var. Ayağına düşmek. 

Ayağının altında yer (torpaq) yanır: kar. Ayağının altında toprak 

yanıyor. Savaş zamanı söylenen bir deyim. 

Ayağının  altından  zәminә  (torpaq)  qaçmaq:  var.  Ayağının 

altından toprak kaymak. 

Ayağının altını görmәmәk: açık. ve var. Burnu havada olmak. 

Ayağının  altını  qazımaq  (oymaq):  var.  Birisinin  kuyusunu 

kazmak. 

Ayağının altını öpmәk: kar. Ayağının altını öpmek. 

Ayağının tozu  ola bilmәz: kar. Ayağının tozu bile olamaz. 

Ayağının tozu da iyi dә qalmasın: açık. Esamesi okunmasın. 

Ayağının tozuna dәymәz: var. Ayağının tozu bile olmamak. 

Ayaq açıb yerimәk: açık. Çocuğun yürümeye başlaması. 

Ayaq açmaq: açık. Adımlamaya başlamak, adım atmak. 

Ayaq almaq: var. Yol almak. 

Ayaq altına almaq: kar. Ayak altına almak. 

Ayaq altına düşmәk: kar. Ayak altına düşmek. 

Ayaq altına salmaq: var. Ayak altına bırakmak. 

Ayaq altında qalmaq: kar. Ayak altında kalmak. 

Ayaq basmağa yer yoxdur: var. Adım atacak yer olmamak. 

Ayaq basmamaq: kar. Ayak basmamak. 

Ayaq  çalmaq:  açık.  ve  var.  Bir  işi  yapmak  için  sürekli  gidip 

gelmek zorunda kalmak. Ayak vurmak 

Ayaq çәkmәk: kar. Ayak çekmek (kesmek). 

Ayaq dirәmәk: kar. Ayak diremek. 

Ayaq götürmәk: açık. Hızlı adımlarla gitmek. 

Ayaq kәsmәk (çәkmәk): Bkz. Ayaq çәkmәk. 

Ayaq olmaq: açık. Bir işe ortak olmak, katılmak. 

Ayaq sürmәk: kar. Ayak sürümek. 

Ayaq sürümәk: Bkz. Ayak sürümәk. 

Ayaq 

tutmaq: 

açık.  Ayaklanmak,  Emekledikten  sonra 

ayaklanmak. 

Ayaq üstә qalmaq: var. Ayakta kalmak. 

Ayaq  vurmaq  (döymәk):  açık.  Bir  işi  yapmak  için  sürekli  gidip 

gelmek zorunda kalmak. 

Ayaq yığılmaq (kәsilmәk); axşama yaxın küçәlәrdәn ayaq yığıldı: 

var. Ayak çekilmek; akşama yakın sokaklarda ayak çekildi. 

Ayaq yoluna düşmәk: Bkz. Ayağı işlәmәk. 

---

 

399 

Ayaqaltı etmәk (elәmәk): açık. Beşparalık etmek, ayağının altına 

almak. 

Ayaqaltı olmaq: kar. Ayakaltı olmak. 

Ayaqda qalmaq (sürünmәk): kar. Ayakta kalmak (sürünmek). 

Ayaqdan  dırnaqdan  düşmәk:  açık.  ve  var.  Eli  ayağı  tutmamak, 

yorulmak. 

Ayaqdan diri (cәld): var. Ayağı tez, ayağı çabuk. 

Ayaqdan düşmәk: Bkz. Ayaqdan dırnaqdan düşmәk. 

Ayaqdan salmaq: açık. Yormak, yorgun duruma getirmek. 

Ayaqdan yüngül: Bkz. Ayağı yüngül. 

Ayaplarda sürünmәk: açık. Ayaklar altına almak. 

Ayaqları  ardınca  (dalınca)  getmәmәk  (gәlmәmәk):  var.  Ayakları 

geri geri gitmek. 

Ayaqları  ardınca  (dalınca)  sürünmәk:  açık.  Yorgunluktan 

yürüyemez olmak. 

Ayaqları  (ayağı)  yerdәn  üzülmәk:  var.  Ayakları  (ayağı)  yerden 

kesilmek. 

Ayaqları  güclә  ardınca  (dalınca)  gәlmәk:  var.  Ayaklarını 

sürümek. Güçlükle yürümek. 

Ayaqlarını  bir  başmağa  dirәmәk  (dayamaq):  var.  İki  ayağını  bir 

pabuca sokmak. 

Ayaqları  sözünә  baxmır:  açık.  Ayağı  dolaşmak.  Sorhoşluktan 

yürüyememek. 

Ayaqları  yerә  yapışmaq  (mıxlanmaq):  var.  Ayakları  yere 

çivilenmek. 

Ayaqlarda sürünmәk: açık. Ayaklarında kalmak. 

Ayaqların altını sabunlamaq: açık. Ayağının altına karpuz kabuğu 

koymak, ayağını kaydırmak. 

Ayaqların  ikisini  dә  bir  başmağa  dirәmәk:  Bkz.  Ayaqlarını  bir 

başmağa dirәmәk (dayamaq). 

Ayaqlarına  yıxılmaq  (düşmәk,  qapanmaq):  var.  Ayaklarına 

kapanmak. 

Ayaqlarını  dalısınca  sürümәk:  Bkz.  Ayaqları  ardınca  (dalınca) 

sürünmәk. 

Ayaqlarını  güclә  sürümәk:  Bkz.  Ayaqları  ardınca  (dalınca) 

sürünmәk. 

Ayaqlarını uzatmaq: kar. Ayaklarını uzatmak. 

---

 

400 

Ayaqqabılarını  cütlәyib  qabağına  qoymaq:  açık.  Nazikçe  kapıyı 

göstermek, kovmak. 

Ayaqqabılarını yalamaq: açık. Yalakalık etmek. 

Aydan  arı  (tәmiz]  sudan  (gündәn)  duru:  kar.  Aydan  arı  (temiz) 

sudan (günden) duru. Tertemiz. 

Aydınlığa çıxmaq: kar. Aydınlığı çıkmak. 

Ayı  yuvasına  kösöv  soxmaq:  açık.  ve  var.  Arı  kovanına  çomak 

sokmak. 

Ayıb olmasın: açık. Affedersiniz (Kötü bir söylemeden önce ifade 

edilir). 

Ayıbına kor olmaq: açık. Utancından konuşamamak. 

Ayıq vaxtı olmamaq: açık. Ayık gezmemek, alkolik olmak. 

 Aynası (eyni) açıq olmaq: açık. Keyfi yerinde olmak. 

Aynası (eyni) açılmaq; xәstәnin aynası açıldı:  açık. Keyfi yerine 

gelmek. 

Az (azacıq) aşın duzu dәyil: açık. Az akıllı değil. 

Az görmәk: var. Azına gelmek. 

Azarı qalxmaq (tutmaq); köhnә azarı qalxıb: açık.  Hevesi tutmak; 

eski hevesi tutmak. 

Azarı var: açık. Hevesi var, meyli var. 

Azarını öldürmәk: açık. Hevesini almak.” (Musaoğlu 2010:185-207).  

                

Ədəbiyyat 

 

Atasözleri  ve  Deyimler  Sözlüğü,    2,  Deyimler  Sözlüğü,    Ömer 

Asım Aksoy, Türk Dil Kurumu Yayınları, 1976, 968 s. 

Atasözleri ve Deyimşler  Sözlüğü, 2, Deyimler Sözlüğü, Mehmet 

Hengirmen, Engin, Ankara, 2007, 606 s.  

 Azərbaycan Dilinin İzahlı Lüğəti, I, 1964; II, 1980; III, 1983; IV, 

1987, “Elm” Nәşriyyatı, Bakı. 

Dîvân-u Lugâti’t-Türk tercümesi, çeviren: Besim Atalay, cilt: I, II, 

III, 3. baskı, Türk Dil Kurumu Yayınları, Türk Tarih Kurumu Basımevi, 

Ankara, 1992. 

 GÖZLER, H. Fethi 1983,  

Örnekleriyle 

Türkçemizin 

Açıklamalı Büyük Deyimler Sözlüğü, II, Deyimler Sözlüğü, Genişletilmiş 

7. Baskı, İnkılap Kitabevi, İstanbul, 475 s. 

Karşılaştırmalı  Türk  Lehçeleri  Sözlüğü  (Kılavuz  Kitap),  Kültür 

Bakanlığı Yayınları, I, II Dizin, Ankara, 1992.  

---

 

401 

 Лингвистический 

энциклопедический  словарь,  Москва, 

“СОВЕТСКАЯ ЭЦИКЛОПЕДИЯ”, 1990, 683 с.  

2004,  Türk  Sözlükçülüğü  ve  Türkçe  Karşılaştırmalı-Açıklamalı 

Sözlükler  (Türkiye  Türkçesi-Azerbaycan  Türkçesi  Karşılaştırmalı-

Açıklamalı  Sözlüğü’nün  Düzenlenme  Prensipleri),  Zeynep  Korkmaz 

Armağanı, Türk Dil Kurumu yayınları, Ankara, s. 276-282. 

MUSAOĞLU, 

Mehman 

2004, 

Türkçe 

Dilbilgisinin 

düzenlenmesinde Yeni  Dilbilimsel  Yöntemlerin  Uygulanması  Üzerine.  V. 

Uluslararası  Türk  Dili  Kurultayı  Bildirileri,  20-26  Eylül,  Türk  Dil 

Kurumu yayınları, Ankara, s. 2139-2155. 

MUSAOĞLU, Mehman 2010, Kemal Abdullanın Eserleri Türkiye 

Türkçesinde, Kültür Ajans Yayınları, 207 s. 

 Оруджов А. А. 1976,  Азербайджанско-русский 

фразеологический  словарь  (5500  выражений),  Изд-во  “Элм”,  Баку, 

247 с. 

Türkçe-Kırgızca 

Sözlük 

(2005), 

Hazırlayan: 

Gülzura 

Cumakunova, Kırgızıstan-Türkiye Manas Üniversitesi Yayınlar, Bişkek. 

Türkçe  Sözlük  1998,  1,  A  –  J,  9.  Baskı,  2.  K  –  Z,  Türk  Dil 

Kurumu, Ankara. 

Türkçe Sözlük 2005, 10. Baskı, Türk Dil Kurumu, Ankara. 

YÖRÜK  S,  YÖRÜK  Y.  1997,  Açıklamalı  Deyimler  Sözlüğü, 

İstanbul, 221 s. 

YURTBAŞI M. 1996,   Örnekleriyle 

Deyimler 

Sözlüğü, 

Türkçenin zenginliğini ve yaratıcılığını kanıtlayan 25.000 deyim, 30. 000 

örnek cümle, binlerce resim, İstanbul, 521 s. 

YÜZBAŞIOĞLU  N,  YÜZBAŞIOĞLU  M.  1990,  Deyimler 

Sözlüğü, İstanbul, 346 s. 

 

 

 

 

 

---

 

402 

SON SÖZ YERİNƏ 

 

Filologiya  elmlәri  doktoru,  professor  Əlövsәt  Abdullayev  1967-

1972-ci  illәrdә  Azәrbaycan  Dövlәt  Universitetindә  mәnim  müәllimim 

olmuşdur.  1972-ci  ildә  onun  rәhbәrliyi  altında  “Tabeli  mürəkkəb 

cümlənin  tərkib  hissələrinin  transformasiyası”  adlı  diplom  işini 

müdafiә  etmişәm.  O,  diçilik  elminә  qarşı  mәndә  çox  böyük  maraq 

oyandırmışdır. 1972-ci ildәn bәri keçәn 40 ilә yaxın bir müddәt içәrisindә  

“sintaksis mövzusu”na dair araşdırmalarımı durmadan davam etdirmişәm. 

Əlinizdәki kitab da hәmin mövzuya aid yazdığım әsәrlәrdәn biridir.  

Allah Əlövsәt müәllimә rәhmәt elәsin!  

 

Elövset Muallime 

 

1920’de doğdu. 

Dolunaylı, 

Sabah yıldızlı 

Bir kış gecesinde, 

Kadim Şirvan ilinde 

Karaca Çoban bellekli, 

Terekeme şecereli 

Oğuzumun 

Melikçoban köyünde. 

*** 

İlk okul, 

Orta okul 

Lise 

Ve üniversite derken 

Savaş çıktı 

Dünya karıştı 

Yeniden birleşip, 

Bütünleşip 

Oğuza 

Melikçobana 

Hükmetmek için, 

*** 

Savaş sonrası 

Azerbaycan 

---

 

403 

Adlı bir 

Türk Dünyası 

Yeniden 

Hem açık hem gizli 

Savaşa sarıldı 

Azerbaycan  

Türklüğü 

Türkçesi 

Türküsü uğruna 

Ki’li 

Birleşik cümleli 

Z’li, r’li 

Önsesli 

Türk-Moğol 

Paralelli 

Bir dilin 

Tarihi 

Bugünü, yarını uğruna 

*** 

1980’li yılların sonu 

Türkler yerleşik 

Millet değil 

Kafkaslara, gelmedir 

denen Ermeni 

iddiası, 

Üç deniz arasında, 

önünde veya arkasında 

sözde 

“Büyük Ermenistan” sevdası 

Hortladı. 

*** 

Bilginler kaleme 

Sarıldı 

Ve 

Azerbaycan 

Tarihi, 

Türklüğü, 

Türkçesi, 

---

 

404 

Türküsü 

 

Kavramsallaştırıldı. 

Elövset Muallimse 

Bir bilgin 

Bir ata 

Bir oğul 

Bir öncü olarak 

Bunları görerek 

Dünyasını değişti 

Eski bir soyağacı, 

Yeni bir gelecek uğruna 

Mehman Musaoğlu (Musayev) 

10.03.05 

                                                                                     Ankara 

 

---

 

405 

MEHMAN MUSAYEV 

 

 

 

 

 

 

TÜRK ƏDƏBİ DİLLƏRİNDƏ  MÜRƏKKƏB 

CÜMLƏ  SİNTAKSİSİ

 

 

 

 

 

 

 

 

Чапа имзаланыб: 11.07.2010 

Формат: 60х84 1/16, Сифариш 027. Тираж 500. 

 

 

 

Азярбайъан Республикасы Тящсил Назирлийи 

Бакы Славйан Университети 

 

«Китаб алями» Няшриййат-Полиграфийа Мяркязи  

Цнван: Бакы, С.Рцстям 25.