12
Kitabda tabesiz-tabeli mürәkkәb, sadә geniş cümlәlәr vә
polipredikativ vahidlәr anlayışlarına konseptual-struktur baxımdan yeni
bir linqvistik açıqlanma gәtirilir. Subordinativ, koordinativ, korrelyativ-
sintaktik modellәrdә gerçәklәşәn subyekt, obyekt, tәyin, zaman, mәkan,
sәbәb, mәqsәd, nәticә, şәrt vә s. mәnalı mürәkkәb cümlәlәr konseptual-
struktur növlәr vә ya modellәr olaraq tәsniflәndirilir. Belә bir tәsniflәndir-
mә zamanı onların әnәnәvi qrammatikamızdakı “mübtәda budaq cümlәli
tabeli mürәkkәb cümlәlәr, xәbәr budaq cümlәli tabeli mürәkkәb cümlәlәr,
tamamlıq budaq cümlәli tabeli mürәkkәb cümlәlәr, zaman budaq cümlәli
tabeli mürәkkәb cümlәlәr, sәbәb budaq cümlәli tabeli mürәkkәb cümlәlәr”
kimi qrammatik-sintaktik adlandırmalarının da olduğu göstәrilir vә ikinci-
lәrlә birincilәr arasındakı forma vә mәzmun fәrqliliyi konkret linqvistik
açıqlanmalarla tәsbit edilir.
M.M.Musayevin “Türk әdәbi dillәrindә mürәkkәb cümlә vә
mәtn sintaksisi” adlı kitabı müxtәlif xarici dillәrdә vә türk dillәrindә
yazılmış dilçilik әdәbiyyatı, qәdim vә çağdaş türk dillәrindәn gәtirilәn çox
zәngin dil materialları әsasında yazılmışdır. Müxtәlif türk әdәbi dillәrin-
dәn gәtirilәn örnәklәr çox vaxt elә hәmin dillәrin әlifbalarına vә imla qay-
dalarına uyğun olaraq verilmişdir. Bәzәn isә örnәklәrin yazılmasında “So-
vetskaya tyurkologiya” jurnalında istifadә olunan transkripsiyadan vә Əh-
mәd Bican Ərcilasunun “Örneklerle Bugünkü Türk Alfabeleri” (1996) ki-
tabındakı әlifba örnәklәrindәn istifadә edilmişdir. Digәr türk әdәbi
dillәrindәn gәtirilәn faktik dil örnәklәri Azәrbaycan türkcәsinә uyğunlaş-
dırılmışdır. Kitab yazılarkәn tәsviri, tarixi-müqayisәli vә mәtn dilçiliyinin,
funksional-semantik vә koqnitiv linqvistikanın yönüm vә yöntәmlәrindәn
kompleksiv olaraq istifadә edilmiş, mürәkkәb cümlәlәrin vә mürәkkәb
cümlә sintaksisi ilә bağlı olaraq tәsvir edilәn ümumtürk mәtninin kon-
septual-linqvistik özәlliklәri retrospektiv, prospektiv, perspektiv vә intero-
spektiv aspektlәrdә işıqlandırılmışdır. Bütün yuxarıda deyilәnlәrdәn aydın
olur ki, sözügedәn kitab türk әdәbi dillәri mürәkkәb cümlә sintaksisinin
öyrәnilmәsindә bir dәrs vәsaiti olaraq faydalı olacaqdır.
Azәrbaycan Milli Elmlәr Akademiyasının müxbir üzvü,
filologiya elmlәri doktoru, professor Kamal Abdullayev
13
GİRİŞ
1. Türkologiya və türkoloji dilçilik qavramları
*
Avrasiya mәkanında yaşayan türk xalqlarının hәr birinin özünә-
mәxsus bir şәkildә dәrk edilәn dil, әdәbiyyat, folklor, mifologiya, tarix vә
etnoqrafiya qavrayışları vardır. Bunlar hәmin xalqlara aid olan milli-
mәnәvi anlayışlar vә ya xüsusi sosial kateqoriyalar kimi dә dәrk oluna
bilәr. Hәmin qavrayışlardan vә ya әsas milli dәrketmә komponentlәrindәn
ümumtürk dili vә ya türkcә (İng. Turkic, Rus. Тюркcкий язык), ortaq türk
tarixi vә mәdәniyyәti qavramları yaranır. Türkologiyada bütün bunlar әn
ümumi şәkildә koqnitiv dәrketmә xarakterli yeni elmi yönümlәr vә
kompüter-mühәndis dilçiliyi yöntәmlәrinin tәtbiq olunması ilә bir-birinә
bağlı vә iyerarxik olaraq açıqlana bilәr.
Türkoloji dilçilik anlayışı ümumi türkologiya qavramını tәşkil
edәn konseptual xarakterli әsas komponentlәrdәn vә ya konkret qavram
sahәlәrindәn biri kimi seçilir. Türk dillәrinin tarixi, müasir durumu,
fonetik, fonoloji, leksik, leksikoqrafik, qrammatik, sintaktik, semantik,
frazeoloji vә mәtn quruluşu türkoloji dilçilikdә indiyә qәdәr әsas etibarilә
tarixi-müqayisәli, müqayisәli-tarixi vә әnәnәvi xarakterli tәsviri dilçilik
metodları ilә öyrәnilmişdir. İndi günün әn vacib mәsәlәlәrindәn biri
koqnitiv ( cognitive linguistics) dilçilik vә kompüter dilçiliyi ( computa-
tional linguistics) yönüm vә yöntәmlәrinin linqvistik araşdırma mәqsәdilә
türkoloji dilçilikdә dә özәl olaraq tәtbiq olunmasından ibarәtdir. Bu isә
türkoloji dilçiliyә dair görülәcәk әsas işlәrin konkret olaraq müәyyәnlәş-
dirilmәsi vә mövcud araşdırma-öyrәnilmә yöntәmlәrinin türk dillәrinә
uyğunlaşdırılması nәticәsindә hәyata keçirilә bilәr.
Günümüzdә Türkiyә ilә bәrabәr öz müstәqil dövlәtlәri olan digәr
Türk Respublikalarında da artıq ana dili hәm әdәbi dil, hәm dә dövlәt dili
sәviyyәsindә işlәnilir. Sözügedәn statusa Rusiya Fedarasiyasında vә Çindә
Muxtar Respublikası olan türk xalqları da qismәn nail olmuşdur. Hәr
hansı bir müstәqil dövlәt statusu olmayan digәr kiçik türk xalqlarının vә
qruplarının dillәrinin bir qismi bәlli bir ölçüdә әdәbi dil sәviyyәsindә
işlәnilmәkdәdir. Bir qisminin isә tarixdә mövcud olmuş, bu gün isә
*
Azәrbaycan dilindәki “qavrayış” sözü “qavramlaşma” şәklindә sözdüzәltmә vә
“qavramlaşdırma, qavramlaşdırılma” kimi isә felin formadüzәltmә modellәrindә işlәnilmir.
Buna görә dә mәqalәdә hәmin sözün sinonimi kimi “qavram” morfemi işlәdilir.
14
işlәnilmәyәn yazısı vardır. Daha doğrusu, bәzi türk dillәri yaxın vә uzaq
keçmişlәrdә müәyyәn bir yazıya vә ya yazılı dil әnәnәsinә malik
olmuşdur. Günümüzdә isә bu dillәrin bir çoxu, tәәssüflәr olsun ki, artıq
sadәcә danışıq vә ya mәişәt dili sәviyyәsindә әhalisinin bәlli bir qismi
tәrәfindәn danışılmaqdadır. Böyük türk dillәrinin bir çoxunun ikidillilik
vә çoxdillilik ortamlarında birinci vә ikinci dil, kiçik türk dillәrinin isә çox
vaxt sözügedәn linqvistik ortamlarda ikinci, üçüncü vә hәtta dördüncü
dillәr kimi işlәnilmәsinә dә tәsadüf olunmaqdadır.
Belә bir kontekstdә sinxronik xarakterli funksional dil özәlliklә-
rini vә sözügedәn müasir dillәrin dünyadakı işlәnilmә coğrafiyasını müәy-
yәnlәşdirmәk istәdik. Bunun üçün aşağıda türk dillәrinin öncәki coğrafi,
tarixi, fonetik, morfoloji, tipoloji, ideoloji vә digәr mövcud qarışıq tәsni-
fatlarından fәrqli olan sosiolinqvistik xarakterli yeni bir tәsniflәndirmәsini
türkoloji dilçiliyә dair yazılmış әn son tәdqiqatlar әsasında apardıq.
1.1. Ortaq türk dili qavramı
Sözün dar mәnasında türk әdәbi dillәri vә dialektlәrini ünsiyyәt
saxlamaq vә fikirlәrini ifadә etmәk mәqsәdilә bu vә ya digәr şәkildә
işlәdәn bütün türk xalqlarının bir-birini başa düşә bilәcәyi bir dili bildirir.
Eynilә әrәblәrin işlәtdiyi “fәsih” әrәbcә (Qurani-Kәrimin dili vә ya әrәb
әdәbi dili), çinlilәrin danışdığı çin әdәbi dili, slavyan mәnşәli xalqların
müәyyәn bir ölçüdә daha yaxşı bir-birini başa düşә bildiyi rus dili kimi.
Sözün geniş mәnasında isә ortaq türk dili qavramı inkişaf etmiş
türk әdәbi dillәrindәn birinin millәtlәrarası ortaq ünsiyyәt vasitәsi (lingua
franca) sәviyyәsindә olması demәkdir. BMT-dә işlәnilәn ingilis, rus, is-
pan, çin, fransız ortaq dillәrindәn biri kimi. Vurğulanmalıdır ki, ümumtürk
dili vә ya türk dillәri dünyada әn çox danışılan 7 dildәn biridir.
Bәs son iki min il içәrisindә türkcә vә ya ümumtürk dili sözün dar
vә geniş mәnasında sözügedәn özәlliklәrә malik odlumu?!
- Oldu!
- Necә? Nә vaxt?
- B. e. öncә V-VI yüzillәrә qәdәr vә VI-VII yüzillәrdәn XIII-XIV
yüzillәrә qәdәr. Qәdim vә әn qәdim türk dili kimi.
Türk dillәri bu gün ortaq bir Avrasiya dili vә ya dünya türkcәsi
ola bilmәk imkanını hәm bir-birinә әn yaxın qohum dillәr vә dialektlәr
olma sәciyyәsi, hәm sosyolinqvistik olaraq işlәnilmә yayğınlığı, hәm dә
Avrasiya coğrafiyasında dillәr arasındakı qarşılıqlı dil-danışıq әlaqәlәri ilә
әldә etmәkdәdir.
Dostları ilə paylaş: |