M. M. Musayev



Yüklə 3,47 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə4/157
tarix11.04.2018
ölçüsü3,47 Mb.
#37822
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   157

 

12 


Kitabda  tabesiz-tabeli  mürәkkәb,  sadә  geniş  cümlәlәr  vә  

polipredikativ  vahidlәr  anlayışlarına  konseptual-struktur  baxımdan  yeni 

bir  linqvistik  açıqlanma  gәtirilir.  Subordinativ,  koordinativ,  korrelyativ-

sintaktik  modellәrdә  gerçәklәşәn  subyekt,  obyekt,  tәyin,  zaman,  mәkan, 

sәbәb,  mәqsәd,  nәticә,  şәrt  vә  s.  mәnalı  mürәkkәb  cümlәlәr  konseptual-

struktur növlәr vә ya modellәr olaraq tәsniflәndirilir. Belә bir tәsniflәndir-

mә  zamanı onların әnәnәvi qrammatikamızdakı “mübtәda budaq cümlәli 

tabeli mürәkkәb cümlәlәr, xәbәr budaq cümlәli tabeli mürәkkәb cümlәlәr, 

tamamlıq budaq cümlәli tabeli mürәkkәb cümlәlәr, zaman budaq cümlәli 

tabeli mürәkkәb cümlәlәr, sәbәb budaq cümlәli tabeli mürәkkәb cümlәlәr” 

kimi qrammatik-sintaktik adlandırmalarının da olduğu göstәrilir vә ikinci-

lәrlә  birincilәr  arasındakı  forma  vә  mәzmun  fәrqliliyi  konkret  linqvistik  

açıqlanmalarla tәsbit edilir. 

M.M.Musayevin  “Türk  әdәbi  dillәrindә    mürәkkәb    cümlә  vә 

mәtn  sintaksisi”  adlı  kitabı  müxtәlif  xarici  dillәrdә  vә  türk  dillәrindә 

yazılmış dilçilik әdәbiyyatı, qәdim vә çağdaş türk dillәrindәn gәtirilәn çox 

zәngin  dil  materialları әsasında  yazılmışdır.  Müxtәlif türk  әdәbi  dillәrin-

dәn gәtirilәn örnәklәr çox vaxt elә hәmin dillәrin әlifbalarına vә imla qay-

dalarına uyğun olaraq verilmişdir. Bәzәn isә örnәklәrin yazılmasında “So-

vetskaya tyurkologiya” jurnalında istifadә olunan transkripsiyadan vә Əh-

mәd Bican Ərcilasunun “Örneklerle Bugünkü Türk Alfabeleri” (1996) ki-

tabındakı  әlifba  örnәklәrindәn  istifadә  edilmişdir.  Digәr  türk  әdәbi 

dillәrindәn gәtirilәn faktik dil örnәklәri Azәrbaycan türkcәsinә uyğunlaş-

dırılmışdır. Kitab yazılarkәn tәsviri, tarixi-müqayisәli vә mәtn dilçiliyinin, 

funksional-semantik vә koqnitiv linqvistikanın yönüm vә yöntәmlәrindәn 

kompleksiv  olaraq  istifadә  edilmiş,  mürәkkәb  cümlәlәrin  vә  mürәkkәb 

cümlә  sintaksisi  ilә    bağlı olaraq tәsvir edilәn   ümumtürk  mәtninin  kon-

septual-linqvistik özәlliklәri retrospektiv, prospektiv, perspektiv vә intero-

spektiv aspektlәrdә işıqlandırılmışdır. Bütün yuxarıda deyilәnlәrdәn aydın 

olur  ki,  sözügedәn  kitab  türk  әdәbi  dillәri  mürәkkәb  cümlә  sintaksisinin 

öyrәnilmәsindә bir dәrs vәsaiti olaraq faydalı olacaqdır. 

 

Azәrbaycan Milli Elmlәr Akademiyasının müxbir üzvü,  



filologiya elmlәri doktoru, professor  Kamal Abdullayev 

 

 

 


 

13 


GİRİŞ 

 

1. Türkologiya və türkoloji dilçilik qavramları



*

 

Avrasiya  mәkanında  yaşayan  türk  xalqlarının  hәr  birinin  özünә-

mәxsus bir şәkildә dәrk edilәn dil, әdәbiyyat, folklor, mifologiya, tarix vә 

etnoqrafiya  qavrayışları  vardır.  Bunlar  hәmin  xalqlara  aid  olan  milli-

mәnәvi  anlayışlar  vә  ya  xüsusi  sosial  kateqoriyalar  kimi  dә  dәrk  oluna 

bilәr. Hәmin qavrayışlardan vә ya әsas milli dәrketmә komponentlәrindәn 

ümumtürk dili vә ya türkcә (İng. Turkic, Rus. Тюркcкий язык), ortaq türk 

tarixi vә mәdәniyyәti qavramları yaranır. Türkologiyada bütün bunlar  әn 

ümumi  şәkildә  koqnitiv  dәrketmә  xarakterli  yeni  elmi  yönümlәr  vә 

kompüter-mühәndis  dilçiliyi  yöntәmlәrinin  tәtbiq  olunması  ilә  bir-birinә 

bağlı vә iyerarxik olaraq açıqlana bilәr.

 

 Türkoloji  dilçilik  anlayışı  ümumi  türkologiya  qavramını  tәşkil 

edәn  konseptual  xarakterli  әsas  komponentlәrdәn  vә  ya  konkret  qavram 

sahәlәrindәn  biri  kimi  seçilir.  Türk  dillәrinin  tarixi,  müasir  durumu, 

fonetik,  fonoloji,  leksik,  leksikoqrafik,  qrammatik,  sintaktik,  semantik, 

frazeoloji vә mәtn quruluşu türkoloji dilçilikdә indiyә qәdәr әsas etibarilә 

tarixi-müqayisәli,  müqayisәli-tarixi  vә  әnәnәvi  xarakterli  tәsviri  dilçilik 

metodları  ilә  öyrәnilmişdir.  İndi  günün  әn  vacib  mәsәlәlәrindәn  biri 



koqnitiv  (cognitive  linguistics)  dilçilik  vә  kompüter  dilçiliyi  (computa-

tional linguistics) yönüm vә yöntәmlәrinin linqvistik araşdırma mәqsәdilә 

türkoloji  dilçilikdә  dә  özәl  olaraq  tәtbiq  olunmasından  ibarәtdir.  Bu  isә 

türkoloji dilçiliyә dair görülәcәk әsas işlәrin konkret olaraq müәyyәnlәş-

dirilmәsi  vә  mövcud  araşdırma-öyrәnilmә  yöntәmlәrinin  türk  dillәrinә 

uyğunlaşdırılması nәticәsindә hәyata keçirilә bilәr.  

Günümüzdә Türkiyә ilә bәrabәr öz müstәqil dövlәtlәri olan digәr 

Türk Respublikalarında da artıq ana dili hәm әdәbi dil, hәm dә dövlәt dili 

sәviyyәsindә işlәnilir. Sözügedәn statusa Rusiya Fedarasiyasında vә Çindә 

Muxtar  Respublikası  olan  türk  xalqları  da  qismәn  nail  olmuşdur.  Hәr 

hansı  bir  müstәqil  dövlәt  statusu  olmayan  digәr  kiçik  türk  xalqlarının  vә 

qruplarının  dillәrinin  bir  qismi  bәlli  bir  ölçüdә  әdәbi  dil  sәviyyәsindә 

işlәnilmәkdәdir.  Bir  qisminin  isә  tarixdә  mövcud  olmuş,  bu  gün  isә 

                                                           

*

Azәrbaycan  dilindәki  “qavrayış”  sözü  “qavramlaşma”  şәklindә  sözdüzәltmә  vә 



“qavramlaşdırma, qavramlaşdırılma” kimi isә felin formadüzәltmә modellәrindә işlәnilmir. 

Buna görә dә mәqalәdә hәmin sözün sinonimi kimi “qavram” morfemi işlәdilir. 




 

14 


işlәnilmәyәn yazısı vardır. Daha doğrusu, bәzi türk dillәri yaxın vә uzaq 

keçmişlәrdә  müәyyәn  bir  yazıya  vә  ya  yazılı  dil  әnәnәsinә  malik 

olmuşdur.  Günümüzdә  isә  bu  dillәrin  bir  çoxu,  tәәssüflәr  olsun  ki,  artıq 

sadәcә  danışıq  vә  ya  mәişәt  dili  sәviyyәsindә  әhalisinin  bәlli  bir  qismi 

tәrәfindәn  danışılmaqdadır.  Böyük  türk  dillәrinin  bir  çoxunun  ikidillilik 

vә çoxdillilik ortamlarında birinci vә ikinci dil, kiçik türk dillәrinin isә çox 

vaxt  sözügedәn  linqvistik  ortamlarda  ikinci,  üçüncü  vә  hәtta  dördüncü 

dillәr kimi işlәnilmәsinә dә tәsadüf olunmaqdadır.  

Belә  bir  kontekstdә  sinxronik  xarakterli  funksional  dil  özәlliklә-

rini vә sözügedәn müasir dillәrin dünyadakı işlәnilmә coğrafiyasını müәy-

yәnlәşdirmәk  istәdik.  Bunun  üçün  aşağıda  türk  dillәrinin  öncәki  coğrafi, 

tarixi, fonetik, morfoloji, tipoloji, ideoloji vә digәr mövcud qarışıq tәsni-

fatlarından fәrqli olan sosiolinqvistik xarakterli yeni bir tәsniflәndirmәsini 

türkoloji dilçiliyә dair yazılmış әn son tәdqiqatlar әsasında apardıq.  



 

1.1. Ortaq türk dili qavramı 

Sözün  dar  mәnasında  türk  әdәbi  dillәri  vә  dialektlәrini  ünsiyyәt 

saxlamaq  vә  fikirlәrini  ifadә  etmәk  mәqsәdilә  bu  vә  ya  digәr  şәkildә 

işlәdәn bütün türk xalqlarının bir-birini başa düşә bilәcәyi bir dili bildirir. 

Eynilә  әrәblәrin  işlәtdiyi  “fәsih”  әrәbcә  (Qurani-Kәrimin  dili  vә  ya  әrәb 

әdәbi  dili),  çinlilәrin  danışdığı  çin  әdәbi  dili,  slavyan  mәnşәli  xalqların 

müәyyәn bir ölçüdә daha yaxşı bir-birini başa düşә bildiyi rus dili kimi. 

 Sözün  geniş  mәnasında  isә  ortaq  türk  dili  qavramı  inkişaf  etmiş 

türk әdәbi dillәrindәn birinin millәtlәrarası ortaq ünsiyyәt vasitәsi (lingua 

franca)  sәviyyәsindә  olması  demәkdir.  BMT-dә  işlәnilәn  ingilis,  rus,  is-

pan, çin, fransız ortaq dillәrindәn biri kimi. Vurğulanmalıdır ki, ümumtürk 

dili vә ya türk dillәri dünyada әn çox danışılan 7 dildәn biridir. 

Bәs son iki min il içәrisindә türkcә vә ya ümumtürk dili sözün dar 

vә geniş mәnasında sözügedәn özәlliklәrә malik odlumu?! 

 - Oldu!  

- Necә? Nә vaxt?  

- B. e. öncә V-VI yüzillәrә qәdәr vә VI-VII yüzillәrdәn XIII-XIV 

yüzillәrә qәdәr. Qәdim vә әn qәdim türk dili kimi. 

 Türk  dillәri  bu  gün  ortaq  bir  Avrasiya  dili  vә  ya  dünya  türkcәsi 

ola  bilmәk  imkanını  hәm  bir-birinә  әn  yaxın  qohum  dillәr  vә  dialektlәr 

olma  sәciyyәsi,  hәm  sosyolinqvistik  olaraq  işlәnilmә  yayğınlığı,  hәm  dә 

Avrasiya coğrafiyasında dillәr arasındakı qarşılıqlı dil-danışıq әlaqәlәri ilә 

әldә etmәkdәdir. 



Yüklə 3,47 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   157




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©genderi.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

    Ana səhifə