M. M. Musayev
Yüklə 3,47 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- 1.2. Müasir türk ədəbi dilləri və xəritəsi
- 1.1. Oğuz-karluq-qıpçaq dil-dialekt sistemləri və danışılan müasir türk dilləri 1.1.1. Oğuz qrupu
- 1.1.1.2. Azərbaycan dili və ya türkcəsi
- 1.1.1.3. Türkmən dili və ya türkcəsi
- 1.1.1.4. Qaqauz dili və ya türkcəsi
- 1.1.1.5. Salar dili və ya türkcəsi
- 1.1.1.6. Balkan türklərinin dili
- 1.1.1.7. Sonkor dili və ya türkcəsi
15
1.2. Müasir türk ədəbi dilləri və xəritəsi Türklük fenomeni bu gün artıq Avrasiya vә dünya coğrafiyasında Anadolu-Rumeli, Azәrbaycan, türkmәn, qazax, qırğız, özbәk, qaraqalpaq, uyğur, tatar, başqırd, çuvaş, yakut, tuva, karaim, qaqauz, qaraçay-balkar, qumuq, noqay, altay, salar, xakas milli-mәdәni kimliklәri ilә sözün dar mәnasında etnik, geniş mәnasında isә ümumi bir dil-mәdәniyyәt müәy- yәnliyi zәminindә öyrәnilir. Ümumtürk mәdәniyyәti qavramını әnәnәvi vә yeni dinlәr vә inanclar, hәyat tәrzlәri vә davranış şәkillәri, әdәbiyyat vә musiqi növlәri formalaşdırır. Bütün bunlar isә әdәbi dillәr vә dialektlәrdәn ibarәt olan ümumtürk dili ilә dәrk olunur. Bununla bәrabәr, türkdilli xalqların Avrasiyada vә dünyanın digәr bölgәlәrindәki miqrasiya xarak- terli nüfus yerlәşimlәri, müstәqil vә muxtar respublikaları, milli-mәdәni muxtariyyat vә vilayәt sәciyyәli avtonom tәşәkküllәri “Türklük fenomeni” şüurunun coğrafi-demoqrafik vә milli-siyasi göstәricilәri kimi sәciy- yәlәndirilir. Ümumtürk dilinin “Dil xәritәsi” dil daşıyıcılarının әdәbi dil- lәri vә dialektlәrinin ana dili kimi birinci, ikinci vә sosyolinqvistik xarak- terli işlәnilmә şәrtlәri, tәdris vә tәlim özәlliklәrinә görә konseptual olaraq yenidәn tәrtib olunur. Ümumtürk dili Ural-Altay dillәri içәrisindә çuvaş vә yakut dillәri ilә bәrabәr, qohum әdәbi dillәr vә dialektlәr qrupu kimi tәsniflәndirilir. Çünki bәzi türk dillәri günümüzdә ümumxalq danışıq dili vә ya dialektlәr sәviyyәsindә mövcuddur. Bunların bir qismi ya әdәbi dil özәlliyini itirmiş, bәzilәrinin isә indiyә qәdәr heç belә bir statusu olmamışdır. Bu böyük dilin etnik-coğrafi yerlәşimi, yazılan vә danışılan ümumxalq dillәri kimi sosyolinqvistik sәciyyәli yayılımı vә ehtiva etdiyi müәyyәn dil-danışıq fәrqliliklәrinә görә әn yaxın qohum olan türk әdәbi dillәri vә dialektlәri kimi adlandırlması, bizcә, daha düzgündür. Bunların әdәbi vә danışıq dillәri kimi hәm tarixi sәciyyәli etnik-mәdәni müәyyәnlik, hәm dә Avro- pa, Asiya, Amerika, Afrika vә Avstraliyadakı sosyolinqvistik xarakterli dil yayılma-işlәnilmә dairәsinә görә xәritәsi isә aşağıdakı şәkildә tәrtib olunur.
17
A. Tarixi səciyyəli etnik yerləşim yerləri və nüfus sayımları ilə 1. Ən yaxın qohum türk ədəbi dilləri və dialektləri 1.1. Oğuz-karluq-qıpçaq dil-dialekt sistemləri və danışılan müasir türk dilləri 1.1.1. Oğuz qrupu 1.1.1.1. Türkcə, türk dili və ya Türkiyə türkcəsi Türkiyә Cümhuriyyәtinin dövlәt dili vә 72 milyondan çox nüfusun ana dilidir. Türkiyәdә vә dünyanın bir çox ölkәsindә xarici dil kimi öyrәdilir, ikidilli vә çoxdilli ortamlarda birinci, ikinci vә ya üçüncü dil sәviyyәlәrindә işlәdilir.
tanda, Rusiya Federasiyasında, İranda vә s. işlәnilir. Bu dildә tәxminәn 40 milyondan çox insan danışır. Ana dili, birinci, ikinci vә xarici dil kimi işlәdilir. 1.1.1.3. Türkmən dili və ya türkcəsi Türkmәnistanda, Özbәkis- tanda, Tacikistanda, Qazaxıstanda, Rusiya Federasiyasında, İranda vә Əfqanıstanda danışılır. Tәxminәn 6 milyon insan türkmәn dilini ana dili kimi işlәdir. 1.1.1.4. Qaqauz dili və ya türkcəsi Moldovanın Komrat, Çadır- Lunq, Vulkaneşt, Kaqaul bölgәlәrindә, Ukraynanın Odessa vilayәtindә, Qazaxıstanda, Özbәkistanda işlәdilir. Sovet İttifaqında әhalinin 1989-ci ildәki siyahıya alınmasına görә 198 min nәfәr adam qaqauz dilindә danışmışdır. Bunların 87,5 %-i qaqauz dilini ana dili hesab etmişdir. Aradan keçәn vaxt içәrisindә sözügedәn rәqәm hәr halda çox dәyişmişdir. 1.1.1.5. Salar dili və ya türkcəsi Çin Respublikasının Sinhay bölgәsindә işlәnilir. Əhalinin 1973-cü il siyahıya alınmasına görә 40 min adam salar dilini danışıq dili sәviyyәsindә ana dili kimi danışır. Sözügedәn dil әdәbi dil sәviyyәsinә malik olmadığından ümumtürk dilinin bir dialekti olaraq da sәciyyәlәndirilә bilәr.
dialekt vә qismәn dә әdәbi dil sәviyyәlәrindәki Türkiyә, qaqauz vә Krım- tatar türkcәlәrindә danışır. Mövzuya dair hәr hansı bir sosyolinqvistik araşdırma (ana dili vә ya xarici dil kimi dil daşıyıcılarının sayı, etnik tәrkibi vә s.) hәlәlik aparılmamışdır.
dili kimi işlәnilir, cәmi 35 min adam tәrәfindәn İranın Sonkor şәhәrindә vә Fәrhad Xan yaşayış yerindә danışılır. Sözügedәn dil dә әdәbi dil
Yüklə 3,47 Mb. Dostları ilə paylaş:
|