M. M. Musayev

 

25 

Koqnitiv dilçilikdә insan faktoru çox vaxt çağdaş sosial elmlәrin 

ümumi  bir  elmi  araşdırma  әsası  sәviyyәsindә  dә  irәli  çıxarılmaqdadır. 

Belә bir araşdırma әsası isә insan intellektinә söykәnәn dil bağlılıqlarının 

bundan  sonra  dünyanın  dәrk  edilmәsindә  bir  başlanğıc  nöqtәsi  yerindә 

araşdırılacağının siqnallarını vermәkdәdir. 

Son 20 il içәrisindә müәyyәnlәşәn koqnitiv dilçilik yöntәmlәri ilә 

yeni  dil  gerçəkləri  öyrәnilir.  Bunları  isә  dil  formalaşmaları  ilә  konkret 

olaraq obyektlәşdirilәn vә insan tәfәkküründә özәl quruluşları ilә mövcud 

olan  çevrәlәri,  çevrәlәnmәlәri,  sәhnәlәri  vә  s.  tәşkil  edir.  Bu  baxımdan 

dilin bilavasitə gerçəkliyi və ya varlığı deyil, insan hafizəsindəki konsep-

tual tablonu əks etdirdiyi də deyilə bilər (Гуреев 2005). Bu fikir koqnitiv 

dilçiliyin tarixindә ilk dәfә olaraq 1984-cü ildә ifadә edilmiş vә dilin insan 

hafizәsindә konseptual olaraq proyeksiyalar halına gәtirilmiş biliklәr siste-

mindәn  ibarәt  olduğu  vә  bu  biliklәri  әks  etdirdiyi  göstәrilmişdir  

(Jackendolff 1984).  

 Sözügedәn  mövzular  mahiyyәtcә  yeni  olan  koqnitiv  elm,  koq-

nitiv  dilçilik  vә  kompüter-mühәndis  dilçiliyi  anlayışları  müstәvisindә 

araşdırıldığı üçün, mәtndә yeri gәldikdә “istiqamәt” sözünün yerinә “yö-

nüm”, “metod” sözünün yerinә isә “yöntәm” kәlmәlәri işlәdilmişdir. “İsti-

qamәt” sözü әrәb, “metod” sözü isә fars mәnşәlidir. Ancaq ikincilәr türk 

mәnşәli  olsa  da,  bütün  bu  kәlmәlәr  hamısı  birlikdә  dilimizdә  işlәnilәn 

sinonim sözlәr kimi dә qiymәtlәndirilә bilәr.  

Bәs  koqnitiv  dilçilik  vә  kompüter-mühәndis  dilçiliyi  elmi-

linqvistik anlayışları vә buna bağlı olaraq da yönüm vә yöntәmlәri nә de-

mәkdir?  Bunların  mahiyyәti  nәdәn  ibarәtdir?  Sözügedәn  qavramlar  elm-

şünaslıqda nә zaman ortaya çıxmışdır?  Bütün bunlar mәtndәki ümumi el-

mi  tәhkiyә  әsnasında izah  olunacaqdır.  Bununla  bәrabәr,  biz  elmi-termi-

noloji vә metalinqvistik baxımdan mövzuya aşağıda qısaca olaraq özәl bir 

“açıqlanma” da gәtirmәk istәdik.  

  

2.1. Koqnitiv elm,  koqnitiv dilçilik və metalinqvistik qavramları 

Müasir  dövrdә  koqnitiv  xarakterli  elmi  araşdırmalar  vә  onların 

nәticәlәrinin praktik fәaliyyәtdә hәyata keçirilmәsi öyrәnmәyә vә dәrket-

mәyә  açıq  olan  cәmiyyәtlәrdә  getdikcә  sürәtlәnmәkdәdir.  Artıq  2000-ci 

illәrdә  sözügedәn  araşdırmalar  Türkiyә  universitetlәrindә  dә  aparılmaq-

dadır.  Hәmin  araşdırmalara  dair  elmi  istiqamәtlәr  bakalavr  vә  magistra-

tura  proqramlarında  yer  almaqda  vә  dissertasiya  mövzuları  kimi  işlәnil-

---

 

26 

mәkdәdir.  Koqnitiv  elmşünaslığın  әsas  araşdırma  obyektlәri,  hәr  şeydәn 

öncә, aşağıdakılardan ibarәtdir:  

-Elm, bilik-mәlumat vә biliş (cognition) fenomenlәri;  

-Hafizә psixologiyası;  

-Biliyin vә ya müxtәlif mәlumatların tәsvir olunması, mәnimsәnil-

mәsi, işlәnilmәsi vә insan hafizәsindә yerlәşdirilmәsi; 

-  “İnsan  vә  kompüter  münasibәti”ndә  koqnitiv  yönlәr,  zehin  ve 

beyin әlaqәlәri, ağlın meyarları vә koqnitiv proseslәri vә s.  

Bütün bunlar – bilik, ağıl, zәka, zehin, beyin, anlamaq, ağıl (baş) 

işlәtmәk, ağıllı davranış vә ya davranmaq, bacarıq vә s. özәk (açar) sözlә-

rin  diskurs  vә  mәtn  linqvistikası  sәciyyәli  çәrçivәsindә  açıqlana  bilmәk-

dәdir. Koqnitiv elmşünaslığın әsaslarını fәlsәfә, antropologiya, psixologi-

ya, kompüter mühәndisliyi vә dilçilik elmlәri tәşkil edir.  

Türk  dillәrinin  müxtәlif  linqvistik  sәviyyәlәri  müasir  dövrün  bir 

reallığı kimi işıqlandırılmalıdır. Çünki onlar da artıq struktur-semantik vә 

funksional  dilçilik  arşdırmaları  müstәvisindә  dilçiliyin  vә  digәr  ictimai 

elmlәrin gәlib çatdığı informativ-diskursiv sәviyyәdә vә ya yönümdә  sә-

ciyyәlәndirilmәlidir. Sözügedәn yönümün elmi meyarları 1980-ci illәrdәn 

bәri dilçilikdә getdikcә daha çox aydınlaşmaqdadır.  Bu yönüm dünyanın 

dil xәritәsini tәşkil edәn әn ümumi qavramlara vә alt qavramlarına, onları 

tәşkil  edәn  kateqoriyalara  görә  müәyyәnlәşdirilmәkdәdir.  Burada  mәhz 

koqnitiv  xarakterli  dәrketmә  әsnasında  gerçәklәşәn  linqvistik  yöntәm 

diqqәti çәkmәkdәdir.  

Çağdaş dilçilikdә koqnitiv-konseptual tәdqiqata, hәr şeydәn öncә, 

dünyanın dil xәritәsini tәşkil edәn böyük vә kiçik dillәrin tipoloji özәllik-

lәri  vә  ya  dil  universaliyaları  vә  fәrqliliklәrinin  söykәndiyi  müxtәlif  dil 

sәviyyәlәri cәlb olunmaqdadır. Bu dil sәviyyәlәrini fonetik-fonoloji, mor-

foloji  vә  sintaktik  qrammatika  vә  leksik-leksikoqrafik  vә  frazeoloji  feno-

menlәr vә onların ayrı-ayrı detalları tәşkil etmәkdәdir. İnkişaf etmiş dillәr-

dә  әsas  dil  çәrçivәlәrinin  (frame)  tәrkiblәri  sistematik-koqnitiv  dәrketmә 

әsasında linqvistik bir yöntәmlә qavramlaşdırılmaqda vә alt sәviyyәlәri ilә 

kateqoriyalaşdırılmaqdadır. Bütün bunlar isә yuxarıda göstәrilәn dil sәviy-

yәlәrinә bağlı olaraq yerinә yetirilmәkdәdir (Новое в зарубежной линг-

вистике 1988; Демьянков 1994; Kибрик 1994; Кубрякова 1994; 2004; 

Bozşahin  Cem  ve  Zeyrek  Deniz  2000;  Кравченко  2001;  Курт  2002; 

Селиверстова 2002). Mücәrrәd tәfәkkürün qavramlaşdırma vә buna bağlı 

olaraq  kateqoriyalaşdırma  proseslәri  dilçilikdә  koqnitiv  xarakterli 

dәrketmә  әsasına  görә  müәyyәnlәşdirilmәkdәdir.  Bu  da  ictimai  elmlәrin 

---

 

27 

yeni paradiqmatik vә sintaqmatik aurasında ortaya çıxan “dil eqoizmi vә 

ya  subyektivliyi”  problemlәrinin  hәll  olunması  yollarının  axtarılması  ilә 

paralel olaraq yerinә yetirilmәkdәdir (Гуреев 2004; 2005).  

Koqnitiv  xarakterli  dәrketmә  әsasında  dilçilik  vә  semiotika, 

koqnitivlik  mexanizmi  vә  qrammatik  açıqlanma  vә  şәrhetmә 

әlaqәlәri  antropoloji  baxımdan  insana  mәxsus  dәrketmә-şüur-tәfәkkür 

müstәvisindә  müәyyәnlәşdirilmәkdәdir.  Dilçilikdә  2000-ci  illәrdәn 

başlayaraq yaşanılan dünyanın әn әsas konseptual obrazları vә linqvistik 

qavram  anlayışı  tәdqiqata  cәlb  olunmaqdadır.  Bunlara  bağlı  olaraq  da 

öncәliklә iltifat, xoşbəxtlik, arzu-istək, sevgi-mərhəmət, sevgi-acımaq kimi 

duyğu-hissiyyat  qavramları  koqnitiv  xarakterli  dәrketmә  yönlәri  ilә 

dәrindәn öyrәnilmәkdәdir  (Doğan 2000; Воркачёв 2001; Ханина 2004). 

 Çağdaş  dilçilikdә  dil  hәr  yönü  ilә  koqnitiv-konseptual  bir  müs-

tәvidә  öyrәnilәrәk  metalinqvistik  bir  terminologiya  vә  üslubla  müәyyәn-

lәşdirilmәkdәdir.  Bu,  hәr  şeyden  öncә,  belә  bir  fәlsәfî  әsasa  söykәn-

mәkdәdir: “Konkret dil şәkli vә ya şәkillәri koqnitiv quruluşun vә ya qu-

ruluşlarının,  başqa  bir  ifadә  ilә  insan  şüurunun,  tәfәkkürünün  vә  qavra-

yışının  dildәki  әks  olunmalarından  ibarәtdir”  (Kибрик  1994:  126).  Türk 

әdәbi dillәri vә dialektlәrindә vә buna uyğun olaraq da türkoloji dilçilikdә 

şüurun, tәfәkkürün vә qavrayışın türk dillәrindәki әks olunmalarına әsasәn 

әmәlә  gәlәn  konkret  qrammatik  sәviyylәri  koqnitiv  yöntәmlә  tәsvir 

olunmalıdır.  Bu  baxımdan  felin  şәkil,  növ  vә  tәrz  kateqoriyalarının 

sözügedәn yöntәmlә dәqiq olaraq müәyyәnlәşdirilә  bilәcәyini fikirlәşirik 

(Musaoğlu, Kirişçioğlu 2008). 

 Meta yunanca bir söz olub leksikoqrafik olaraq “vasitәsilә” vә ya  

“sonra” mәnalarını ifadә etmәkdәdir. Metalinqvistik qavramı isә dilçilik-

dә tәbii, canlı dilә dair yazılmış tәdqiqatlara görә müәyyәnlşdirilәn ikinci 

bir  dil-ifadә  sistemi  kimi  xarakterizә  olunmaqdadır.  Buraya,  hәr  şeydәn 

öncә, özәl linqvistik terminologiya sistemi ve mәtn linqavistikası sәciyyәli 

quruluş vә quruluşlar vә buna uyğun olaraq elmi sәciyyәli leksika vә ayrı-

ayrı  leksik  qrupları  daxildir  (LES  1990:  297).  Dil  sәviyyәlәrinin 

özünәmәxsus  bir  şәkildә  tipoloji  qavramladırılması  vә  kateqoriyalaş-

dırılması  müasir  dilçiliyin  universal  miqyasdakı  әsas  meyarları  vә  ya 

metadili  olaraq  bilinmәkdәdir.  Türkoloji  dilçiliyin  orijinal  bir  metalinq-

vistiyinin vә ya metadilinin olduğunu söylәmәk hәlәlik sözün tam mәna-

sında, tәәssüf ki,  mümkün deyildir (Musaoğlu 2008: 229).  

 

 

---