M. M. Musayev
Yüklə 3,47 Mb. Pdf görüntüsü
|
333
sifariş kimi idi, hansı yuxunu, hansı mәzmunda istәyirdim, özüm özümә sifariş edirdim (әlbәttә ki, xüsusi üsulu var idi bunun). Ən çox sevdiyim yuxu isә üzmәklә bağlı idi. Elә-belә üzmәyi demәk olar ki, bacarmıram. Bax, bizim aramızda әsl üzgüçü İlkindir. Saatlarla üzә bilir-qәribәdir. Mәn isә “demәk olar”sız da üzmәyi bacarmıram, hәqiqәti demәk lazımdır. Amma yuxuda… Sürәtlә, әl-qolumu geniş ata-ata, az qala bütün dәnizi qucaqlaya-qucaqlaya hәr gecә nә zaman, nә qәdәr istәsәm üzdükcә üzü- rәm. Lәzzәt elәyir.’ Sözügedәn sintaktik bütövün altgöndәrimli mәtnqurucu üzvü tәkrar olunan‘yuxu’ leksik vahidi ilә ifadә olunur. Hәmin leksik vahid sözügedәn sintaktik bütövdә beş dәfә tәkrarlanır. “Әn çox sevdiyim yuxu
rimli üzvüdür. Cünki hәmin cümlә sintaktik bütövün hәm öncәki hissә- sindә ifadә olunan baş qәhrәmanın gecәlәr yuxu görmә, hәm dә sonrakı hissәdә bildirilәn onun yuxuda üzә bilmә qabiliyyәtinә eyni bir konteks- tual durumda işarә edir.
Üçüncü hissəyə dair yoxlama sualları və tapşırıqlar A. Filologiya elmindә vә çağdaş türkoloji dilçilikdә mәtnin әnәnәvi vә yeni filoloji yönüm vә yöntәmlәrlә öyrәnilmәsinә vә ümumtürk mәtninin konseptual-linqvistik özәlliklәrinә dair tәrtib olunmuş aşağıdakı suallara qaynaqlardan gәtirilәn örnәklәrlә konkret olaraq cavab verin. 1. Türkcә mәtnin varlıq әsasını vә ya var ola bilmә kontekstini tәşkil edәn başlıca konseptual amillәr hansılardır? Hansı real vә әfsanәvi şәxsiyyәtlәr, saz vә söz ustaları ümumtürk mәtninin vә ya türkcә nәql etmә tәrzinin formalaşmasında çox böyük rol oynamışdır? 2. Müasir filologiya elmindә mәtnlәrarası әlaqә üsulunun elmi- tәdbiqi baxımdan açıqlanması vә çağdaş әdәbiyyatımızda buna uyğun yazı-anlatım tәrzi vә konkret örnәklәri nә zaman ortaya çıxmışdır? Bu yazı üslubunun vә dil-anlatım tәrzinin çağdaş Azәrbaycan әdәbiyyatındakı nümayәndәsi kimdir vә onun hansı әsәrlәri mәhz mәtnlәrarası әlaqәlәr kontekstindә yazılmışdır? 3. Mәtn dilçiliyi, qrammatikası, sintaksisi, quruluşu, semantikası vә s. anlayışları tәk bir linqvistik qavram olaraq müasir filologiya elmindә nә vaxtdan etibarәn öyrәnilmәyә başlanmışdır? Türk әdәbi dillәrindә mәtn
334
sintaksisinә dair aparılan konkret dilçilik araşdırmaları başlıca olaraq hansı mövzuları әhatә edir? 4. Ümumtürk mәtni struktur, semantik vә funksional özәlliklәrinә görә türkoloji dilçilikdә nә vaxtdan etibarәn öyrәnilmәyә başlanmışdır? Bәs mәtn dilçiliyindә konseptual-linqvistik yöntәmlәrin tәtbiq olunması günümüzdә hansı elmi-fәlsәfi müstәvidә, nәyә vә hansı elmi prinsiplәrә görә hәyata keçirilir? 5. Mәtn nәdir vә onun kommunikativ dövrәdә gerçәklәşәn şifahi vә yazılı formalarının bir-birindәn fәrqlәnәn hansı özәlliklәri müşahidә olunur? Mәtnqurucu dil-danışıq vasitәlәri dәrs vәsaitindә hansı özәl- linqvistik terminlәrlә adlandırılır vә nә üçün? Ümumtürk mәtninin nәsrlә vә şeirlә yazılan hansı konkret örnәklәri vardır? 6. Sintaktik paralellik vә parselyatiklәşmә hadisәlәri vә bunlarla bağlı olaraq simmetrik- vә asimmetrik-sintaktik quruluşlar haqqında nә deyә bilәrsiniz? Türkcә folklorik vә digәr әdәbi-bәdii mәtnlәrdә özünü göstәrәn parselyatiklәşmә hadisәsi başlıca olaraq hansı kontekstual-linq- vistik şәrtlәr vә qrammatik-sintaktik әsaslarda gerçәklәşir? B. Mәtn dilçiliyinә vә sintaksisinә dair indiyә qәdәr öyrәndiyiniz elmi-praktik bilgilәri tәtbiq edәrәk çağdaş Azәrbaycan әdәbiyyatından gә- tirilәn aşağıdakı bәdii mәtn örnәklәrini konseptual-linqvistik özәlliklәrinә görә tәhlil edin. 1. İ. Şıxlının “Çiskin” hekayәsini tapıb oxuyun vә hәmin hekayә- dәn alınmış aşağıdakı mәtn parçasını Türkiyә türkcәsinә uyğunlaşdırın.
‘Çiskin O, dirsәkliyi sürtülmüş kreslonu pәncәrәnin qabağına çәkdi. Qalın yun şalı kәmәr yerinә qәdәr dartıb, dizlәrini möhkәm bürüdü. Otağa qaranlıq çöksә dә, işığı yandırmadı. Gözünü pәncәrәyә zillәdi. Pәncәrәnin nәfәsliyi açıq idi. Çisələyirdi. Küçә ilә şütüyüb gedәn maşınların tәkәrlәri şırıldayırdı. Arxa tәrәfdәki qırmızı işıqlar yaş yollarda közәrirdi. Sәkilәrin yaxası boyu cәrgәlәnәn ağacların yarpaqlarını narın damlalar döyәc- lәyirdi. Onların yeknәsәk tappıltısı qarşıdakı bağçanın xәzәl xışıltılarına qarışıb otağa dolurdu. İçәrini nәm yarpaqların rütubәti bürüyürdü.’ İ. Şıxlının “Çiskin” hekayәsinin mәtninin bütününә dair verilәn aşağıdakı suallara cavab verin: Suallar: 1. Sözügedәn hekayә “Çiskin” adı ilә adlandırılır. “Çisə- ləyirdi” feli mübtәdasız, zәrfliksiz vә digәr cümlә komponentlәri olmadan 335
sadәcә xәbәrdәn ibarәt bir cümlә üzvü olaraq hekayә mәtnindә iki dәfә işlәnilir. Sözügedәn birvariantlı feil vә “Yağış yenə çisələyirdi, Yağış çisələyirdi”cümlәlәri vә “çisək, çiskin, çiskinli hava//havada, çiskinli yağış”sözlәri vә birlәşmәlәri hekayәnin mәtnindә hansı mәtnqurucu dil- danışıq vasitәlәri olaraq işlәnilr? 2. Sözügedәn hekayәdә konkret tәbiәt hadisәsinin gerçәklәşmәsi sözlәrin, müxtәlif fonetik, qrammatik-sintaktik vә frazeoloji vasitәlәrin uyğun bir әdәbi-bәdii kontekstә mәtnlәşmәsilә ifadә edilir. Bununla da yazıçı tәrәfindәn orijinal bir konseptual kontekst yaradılır. Sözügedәn kontekstin hekayәnin qәhrәmanı “qoca professor”un ruhi vәziyyәti ilә әlaqәlәrinin bәdii-linqvistik hәlli mәtnlәşmәdә necә yerinә yetirilmişdir?
II. Orxan Fikrәtoğlunun “Sәhәr” hekayәsini tapıb oxuyun. Hәmin hekayәnin mәtnini әdәbi-linqvistik baxımdan tәhlil edin. Hәmin hekayәdәn verilmiş aşağıdakı mәtni mikromәtnlәrә ayırın. Onların kom- ponentlәrini vә aralarındakı mәtnqurucu öngöndәrimlilik, altgöndәrimlilik vә eşgöndәrimlilik linqvistik әlaqәlәrinin hansı sözlәrә vә qrammatik- sintaktik vasitәlәrә görә görә müәyyәnlәşdirildiyini göstәrin.
Mәtn Üçüncü mәnzilin kök kişisi eyvanda idman elәyir. İki әlini boy- nuna dayayıb, nәfәsini udur. İçәridәn arvadının yoğun, xırıltılı sәsi eşidi- lir: “Bu gün dә soyuq suynan çimsәn, ölәcәksәn daha, bәsdi yoq çıxart- dın”, - deyir arvad. – “Heç yoq köpәkoğlu belә oyun çıxartmır!” Sözlәr kişiyә çatmır. İndi dә başını yerә qoyub, ayaqlarını göyә qaldırır. Binanın arxasından keçәn torpaq yoldan maşın uğultusu eşidilir. Sәs gecәnin içindәn sәhәrә qәdәr dartılır. Bir-iki eyvanın qapısı açılır. Yuxulu gözlәr hәyәtә baxır. Siqnal sәsi. Bir dәstә ağ çöl göyәrçini özlәrini göyә vurur. İkisi lap dәrin uçur. İyirminci mәnzildә yaşayan kişi maşının şüşәsini qu- rulaya-qurulaya quşların dalınca baxır. Qara it gecәni qovub, indi dә quş- lara hürür. Çiyinlәrindә ağır çanta bir dәstә uşaq mәktbә gedir. Eyvandan analarının gözlәri vә sözlәri eşidilir. Uşaqlar analarının sәslәrindәn tutub mәktәbә gedir. İri ombalı, sürmә gözlü, gәl-gәl sinәli kirayәnişin qız gәl- gәl deyә-deyә dәrsә gedir. Hәyәtin bütün yeniyetmәlәrini kişi eylәyәn bu qızın ayaqları dәyәn yerә min göz dәyir. Süpürgәçi arvad gözlәrini içinә tutub süpürgәsinә söykәnir. Fikrә gedir. Cavan ölmüş әrinin iri әllәrini gözünün qabağına gәtirir. İçindәn bir istilik axır, boğazı qәhәrlәnir.
Yüklə 3,47 Mb. Dostları ilə paylaş:
|