M. M. Musayev
Yüklə 3,61 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- 4.1.1. Qohum dillәr, yaxın vә әn yaxın qohum dillәr qavramları
26
dair yazılmış әn son tәdqiqatlar әsasında apardıq. Vә bundan öncә “Ortaq türk dili” qavramı vә “Türk dillәrinin tәsnifflәndirmәsi” problemi üzәrindә qısaca olaraq durduq. 4.1. Ortaq türk dili qavramı Sözün dar mәnasında türk әdәbi dillәri vә dialektlәrini ünsiyyәt saxlamaq vә fikirlәrini ifadә etmәk mәqsәdilә bu vә ya digәr şәkildә işlәdәn bütün türk xalqlarının bir-birini başa düşә bilәcәyi bir dili bildirir. Eynilә әrәblәrin işlәtdiyi “fәsih” әrәbcә (Qurani-Kәrimin dili vә ya әrәb әdәbi dili), çinlilәrin danışdığı çin әdәbi dili, slavyan mәnşәli xalqların müәyyәn bir ölçüdә daha yaxşı bir-birini başa düşә bildiyi rus dili kimi. Sözün geniş mәnasında isә ortaq türk dili qavramı inkişaf etmiş türk әdәbi dillәrindәn birinin millәtlәrarası ortaq ünsiyyәt vasitәsi (lingua franca) sәviyyәsindә olması vә ya irәli çıxması demәkdir. BMT-dә işlәnilәn ingilis, rus, ispan, çin, fransız ortaq dillәrindәn biri kimi. Vurğulanmalıdır ki, ümumtürk dili vә ya türk dillәri dünyada әn çox danışılan 7 dildәn biridir. Bәs son iki min il içәrisindә türkcә vә ya ümumtürk dili sözün dar vә geniş mәnasında sözügedәn özәlliklәrә malik odlumu?! - Oldu! - Necә? Nә vaxt? - B. e. öncә V-VI yüzillәrә qәdәr vә VI-VII yüzillәrdәn XIII-XIV yüzillәrә qәdәr. Qәdim vә әn qәdim türk dili kimi. Türk dillәri bu gün ortaq bir Avrasiya dili vә ya dünya türkcәsi ola bilmәk imkanını hәm bir-birinә әn yaxın qohum dillәr vә dialektlәr olma sәciyyәsi, hәm sosyolinqvistik olaraq işlәnilmә yayqınlığı, hәm dә Avrasiya coğrafiyasında dillәr arasındakı qarşılıqlı dil-danışıq әlaqәlәri ilә әldә etmәkdәdir.
Qohum dillәr vә onların içәrisindә yer tutan әn yaxın qohum dillәr vә ya yazı dillәri qavramlarının linqvistik meyarlarla açıqlanması XX yüzilnin son qәrinәsindәn etibarәn müqayisәli-tipoloji dilçilkdә mübahisә obyekti olaraq gündәmә gәlmişdir. Hind-Avropa dillәri içәrisindә tәsniflәndirilәn slavyan dillәrinin digәr Hind-Avropa dillәrindәn fәrqli bir işlәnilmә sisteminә malik olduğu da elә buna bağlı olaraq fәrq edilmişdir. Hәtta әn yeni dilçilik 27
arşdırmalarında rus, belarus vә ukrayna dillәrinin eyni bir dilin dialektlәri vә ya lәhcәlәri 7 olaraq
qiymәtlәndirilmәsi günümüzdә müşahidә olunmaqdadır (Кузнeцoвa 2006: 124). Sözügedәn sistematik fәrqliliyin vә ya linqvistik bәnzәrliklәrin dilçilikdә “әn yaxın qohum dillәr” müstәvisindә müәyyәnlәşdirilmәsi bu gün artıq heç bir mübahisә doğurmur. Bir- birinә çox yaxın olan digәr qohum dillәrin klassik müqayisәli-tarixi vә ya tarixi-müqayisәli yöntәmlәrlә qohum dillәr olaraq tәrifi vә ya tәsniflәndirilmәsinin dә hәr hansı bir ciddi tәnqidә dözmәdiyi çox açıqdır. Belә bir vәziyyәt qohum dillәr vә yaxın vә әn yaxın qohum dillәr nәzәriyyәlәri vә praktikalarının fәrqli müstәvilәrdәki linqvistik açıqlanmasına yol açmaqdadır. Tipoloji bölünmәlәrin hәrәkәti vә әsas dil tiplәrinin dәyişmәzliyi müstәvisindә yaxın vә әn yaxın qohum dillәrin uyğun anlam sahәlәrinin dәyişkәn vә uzun zaman içәrisindәki eyniliyi müasir dilçilikdә linqvistik parametrlәri ilә müşahidә olunur. Bu isә “sözügedәn dillәrin müxtәlif linqvistik vә ekstralinqvistik proseslәrdә özünü qohum dillәr olaraq sәciyyәlәndirilmәsindәn başqa eyni bir dil sәviyyәsindә olduğunu” (Мacлoвa 2004: 7) da göstәrmәkdәdir. Әn yaxın qohum dillәr qavramlaşdırmasının gәrәkliliyi universal sәviyyәdә sistematik olaraq sübut olunmaqdadır. Buna görә dә türk dillәrinin çox böyük bir qisminin “yaxın vә әn yaxın qohum türk dillәri” sәviyyәsindә dәyәrlәndirilmәsinin yanlış olmadığı ortadadır. Vә ya onların bütününün qәdim zamanlardan bәri Asiyadakı vә Avropadakı geniş etnik-dil yayılımı müstәvisindә türk dillәri, türk әdәbi dillәri, dialektlәri vә ya lәhcәlәri olaraq adlandırılmasının düzgün olduğu qәbul oluna bilәr. Slavyan dillәrindәn bir-birinә daha yaxın olan türk dillәrinin bütünü üçün dә sadәcә qohum dillәr deyil, hәm dә bir-birinә yaxın vә әn yaxın qohum dillәr qavramlaşdırmaları aparılmaqdadır. Buna bağlı olaraq türk dillәrindә әdәbi mәtn uyğunlaşdırması vә praktikası işlәrinin әsas prinsiplәri dә müәyyәnlәşdirilmәkdәdir (Musaoğlu 2002: 196-203; 2003: 151-158; 2004b: 25-30). Vә konkret әdәbi mәtn uyğunlaşdırması örnәklәri Türk dünyasında 1990-cı illәrdәn bәri çox geniş bir ölçüdә yayılmaqdadır. Bütün bunlar isә türk dillәrinә dair aparılan
7 “Dil, әdәbi dil, dialekt vә lәhcә sözlәr”i dilin leksik-funksional sistemindә bir-birilәri ilә sinonimlik tәşkil edir. Ancaq әdәbi dildә hәmin sözlәrin dil-işlәnilmә funksiyalarında bir-birindәn fәrqlәnәn anlam çalarları da yox deyildir. Başqa bir sözlә, “әdәbi dil, dialektlәr vә şivәlәr” sözügedәn hәr hansı böyük bir dilin alt qavrayışları vә ya qavramları olaraq dәrk olunmaqdadır. “Lәhcә” sözündә isә sinonimi olan “dialekt” leksem-terminindәn fәrqli olaraq dilin daha çox sәrbәst üslubla bağlı şivә-danışıq özәlliklәri dә ehtiva olunur. Biz dәrslikdә “Türk dillәri, әdәbi dillәri, dialekt vә ya lәhcәlәri” temrin adlandırmalarını yerinә görә işlәdirik.
Yüklə 3,61 Mb. Dostları ilə paylaş:
|