M. M. Musayev
Yüklə 3,61 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Sintaktik paralellik, inversiya vә parselyatiklәşmә
- A. Sadә cümlә örnәyindә: (1)
- qırağına bax, bezini al.
247
Әcdad türklәrin ilk folklorik şeir yaradıcılığı animizim, totemizm vә antropomorfizm çağından mifologiya çağına vә sonuncudan isә dastan epoxasına erkәn keçiş dönәmlәrindә gerçәklәşmişdir. Sözügedәn folklorik şeir yaradıcılığı әdәbiyyat tarixinin ilk inkişaf mәrhәlәlәrindә orijinal bir mәtnlinqvistik quruluşda formalaşmışdır. Bu isә sözügedәn bәdii quruluşun filologiyada әdәbiyyat tarixi, nәzәriyyәsi vә әdәbi tәhlil baxımından özәl bir elmi- konseptual açıqlanmsının verilmәsini günümüzdә zәruri hala gәtirmişdir. Sonrakı dövrlәrdә dә hәm mәzmun, hәm dә forma etibarilә eyni әdәbi-bәdii quruluşlarda gerçәklәşәn hәmin şeir şәkillәnmәlәrinin adlandırılması vә ya dәqiq filoloji tәrifi ümumi mәtn tipologiyası baxımından mübahisә doğurmuşdur. Sözügedәn şeir şәkillәnmәlәri әdәbiyyat çevrәlәri vә ya әdәbiyatsevәrlәr arasında daha çox “sәcli şeir, sәcli nәsr”, “nәsr sәciyyәli şeir” vә ya sadәcә mәnzumә kimi adlandırılmışdır. Qeyd olunmalıdır ki, “Sәc’ öz-özlüyündә qafiyәlәnmә demәkdir, fәrqi odur ki, qafiyә şeirdә işlәnilir vә misraların sonunda olur; sәc’ isә daxili qafiyәlәnmә prinsipi ilә qurulur, hәm şeirdә, hәm dә nәsrdә olur” (Mirәhmәdov 1998: 193). Vә sәc’ bir şeir şәkli olmaq etibarilә, әsasәn, әruz vәznindә işlәnilir, M. Füzulinin vә M. Ә. Sabirin yaradıcılığında sәc’li şerin әn gözәl nümunәlәri yer almışdır (1998: 193). Әn qәdim türk şerinin ortaya çıxması isә, yuxarıda da göstәrildiyi kimi, Azәrbaycan vә ya Türk dünyası şairlәrinin әruz vәznindәki şeir yaradıcılığından çox-çox әvvәllәrә tәsadüf edir. Başlanğıcda heca vәznindә söylәnilmiş vә әruz vәznindә Azәrbaycan türkcәsindә vә ya digәr türk әdәbi dillәrindә sonralar da yazılmış olan sәcli vә digәr orijinal şeir şәkillәri әn qәdim türk poetik mәtni kontekstindә araşdırılmaya cәlb olunmalıdır. Çünki, ilk folklorik tәhkiyә dönәmәlәrindә hәmin folklorik şeir yaradıcılığı әslindә “bәdii nәsr”in vә ya sonralar qaravәlli, lәtifә, nağıl vә dastan vә s. olaraq gerçәklәşәn şifahi xalq әdәbiyyatı növlәrinin dә yerindә işlәnilmişdir. Bunların mәzmun planı baxımından ifadәsi isә qәdim türklәrin geniş Avrasiya coğrafiyasındakı siyasi, iqtisadi vә etnik-demoqrafik hәrәkәtlәnmәlәrinin şifahi olaraq ifadәsi ilә sıx bir şәkildә bağlı olmuşdur. Belәliklә, xalq mahnılarımız әslindә sәcli şeirlә vә nәğmәlәrlә ifadә olunan ümumtürk yaşam mәzmununun vә sonralar köçәri-yerlәşik hәyat şәrtlәrindә dә yaşanan eşq, sevgi, sәmimiyyәt, saflıq vә sәdaqәt duyğularının musiqili-lirik ifadәsi olmuşdur. Bu gün dә bu, belәdir.
248
Qәdim türk şeri başlanğıcda sözügedәn sәrbәst şeir formlaşmaları ilә daha yayğın olaraq işlәnilmişdir. Hәmin şeir şәkli yeddi hecalı ümumtürk şeri vә ya bayatıları (manilәri) vә xalq mahnıları (türkülәri, jırları) ortaya çıxana qәdәr çox işlәk olmuşdur. Bunların içәrisindә yer alan nәğmәlәr isә daha çox kollektiv surәtdә oxunan vә çox zaman da bәdii hüdudları açıq qalan poetik-folklorik mәtnlәrdәn ibarәtdir. Birincilәrin vә ya sәcli әdәbi-folklorik hadisәnin işlәkliyi Azәrbaycan filologiyasında ayrıca olaraq vurğulanmaqdadır (Nәbiyev 2002: 632-650). Ancaq bu vә ya digәr şәkillәrdә dastan söylәmә tәhkiyәsinә dә xas olan belә bir poetik mәtnlәşmә quruluşu daha çox asimmetrik sәciyyәli sintaktik-mәtnlinqvistik hadisәlәrin ümumtürk mәtnindә işlәnilmәsilә sonralar da gerçәklәşmişdir. Sintaktik paralellik, inversiya vә parselyatiklәşmә kimi dil-nitq hadisәlәri sözügedәn poetik mәtnlәşmә quruluşunda әsas mәtnyaratma faktorlarındadır (Musaoğlu 2003). Sintaktik paralellik vә ya paralelizm hadisәsinin mәtnqurucu bir vasitә olaraq işlәnilmәsindәn “Türk әdәbi dillәrindә mürәkkәb cümlә sintaksisi” (2011: 281-316) adlı dәrs vәsaitimizdә ayrıca olaraq bәhs edilmişdir. Sözügedәn dil-nitq hadisәsi hәr hansı bir dil-danışıq ortamında müәyyәn qәdәr fәrqli vә ya yaxın anlamların eyni qrammatik meyarlarla müәyyәnlәşdirilә bilәn cümlә komponentlәri vә cümlәlәrlә ifadәsi demәkdir. Әslindә belә bir dil- nitq hadisәsi vә ya ritmik-sintaktik paralelizm olayı bir-birilә qohum vә qohum olmayan müxtәlif dillәrdә özünü göstәrәn nisbi xarakterli sintaktik universallıqdır (Жирмунский 1974: 652). Sözügedәn sintaktik hadisә oxşar vә fәrqli leksik tәrkiblәrdә (лeкcичecкoe нaпoлнeниe) gerçәklәşir. Ancaq burada söz birlәşmәlәri vә qrupları, cümlәlәr vә s. kimi eyni qrammatik quruluşda olan dil vahidlәri eyni bir sintaktik-mәtnlinqvistik vәzifәni yerinә yetirir. Ümumtürk folklorik mәtninin müxtәlif növlәrindә istәr sadә, istәrsә dә mürәkkәb cümlәlәr vә onların ayrı- ayrı komponentlәri sözügedәn poetik-folklorik mәtnlәşmә prosesindә sintaktik paralellәr olaraq işlәnilir. Mәsәlәn:
Türkiyә türkcәsi: Anasına bak, kızını al, kenarına bak, bezini al. Azәrbaycan türkcәsi: Anasına bax, qızını al, qırağına bax, bezini al. 249
Türkmәn türkcәsi: Enesini gör-de gızını al, gırasın, gör-de bezini al (Musaoğlu 2002: 61).
Oğuz qrupu türk әdәbi dillәrindәn gәtirilәn atalar sözü örnәyi genişlәnmiş sadә cümlә ilә ifadә olunur. Onun mübtәdası “sәn” şәxs әvәzliyi ilә ifadә edilәn bir leksik vahiddәn ibarәtdir. Buradakı genişlәnmiş sadә cümlә tarixi-diaxronik xarakterli bir poetik-folklorik mәtnlәşmә tәkamülü keçirmişdir. O, hәmin tәkamül prosesindә müәyyәn bir konseptual- linqvistik mahiyyәt qazanmış vә oğuz qrupu türk dillәrindә әdәbi-folklorik mәtn sәviyyәsindә gerçәklәşmişdir. “Anasına bax, kәnarına bax; qızını al, bezini al” sintaktik paralellәri bir atalar sözündә şeir misraları kimi qafiyәlәnmişdir. Başqa bir sözlә, poetik cümlә-mәtndә qafiyәlәnmә sintaktik paralellәrin işlәnilmәsi ilә mümkün olmuşdur. Eyni sintaktik mәtnqurucu vasitәlәr- paralellәr “Sarı gәlin” şerinin mәtnindә dә özünü bu vә ya digәr şәkillәrdә göstәrir:
Saçın ucun hörmәzlәr, Gülü sulu dәrmәzlәr, sarı gәlin. Bu sevda nә sevdadı? Sәni mәnә vermәzlәr, Neynim aman, aman, sarı gәlin.
Bu dәrәnin uzunu, Çoban, qaytar quzunu, Nә ola bir gün görәm Nazlı yarın üzünü. Neynim aman, aman, sarı gәlin.
Azad ellәr ayrısı, Şana tellәr ayrısı, Bir gününә dözmәdim, Oldum illәr ayrısı. Neynim aman, aman, sarı gәlin (Min bir mahnı 2007: 421) Yüklə 3,61 Mb. Dostları ilə paylaş:
|