M. M. Musayev
Yüklə 3,61 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- B. Mürәkkәb cümlә örnәyindә: (1)
- Barıp uruş salam”
- Gedib savaş açaram
256
şәkillәrinin şәkillәndiyi “Mifologiya çağı”ndan “Dastan epoxası”na keçid dönәmindә yaranmışdır.
(1) “Attanamın, jortom!” deyt,
90. İt-Keçüüdөn keçem” deyt, “Beş-Terekten ötöm”, deyt, “Bejindegi Konurbayga Barıp uruş salam”, deyt (Manas 1968: 18)
‘Mәnim Manas qulum (yavrum) “Ata ninib gedәrәm!” deyir, “Uzaqlara sәfәrә çıxaram!” deyir. “Mәdinәni dolaşaram,
“Beş-Terekten keçәrәm” deyir, “Bejindәki Konurbaya Gedib savaş açaram” deyir’.
Yuxarıda “Manas” dastanı mәtnindәn sintaktik konstruksiyalar verilmişdir. Bu konstruksiylar baş vә budaq cümlәlәr arasındakı sintaktik bağlılığa görә müәyyәnlәşәn konseptual-struktur modeldә işlәnilir. Onlar subordinativ-obyekt mәnalı mürәkkәb cümlә komponentlәrinin tәkrarlanması ilә qurulur. 85-ci vә 90-cı sәtirlәri tәşkil edәn subordinativ-
257
obyekt mәnalı mürәkkәb cümlәlәrdә qara hәrflәrlә yazılan asılı komponentlәr sintaktik paralellәrdir. Hәmin sintaktik paralellәr mәtndә xәbәrlәri hәmcins olan vә tәkrarlanaraq işlәnilәn baş cümlәlәrlә, daha doğrusu hәm birinci, hәm dә ikinci halda tәk bir cümlә ilә çevrәlәnir (Musaoğlu 2003: 18-19).
Küçәlәrә su sәpmişәm, Yar gәlәndә toz olmasın. Elә gәlsin, elә getsin, Aramızda söz olmasın
Samavara od salmışam, Stәkana qәnd salmışam. Yarım gedib, tәk qalmışam, Nә әzizdir yarın canı! Nә şirindir yarın canı!
Piyalәlәr irәfdәdir, Hәr biri bir tәrәfdәdir. Görmәmişәm bir hәftәdir, Nә әzizdir yarın canı, Nә şirindir yarın canı! (“Küçәlәrә su sәpmişәm” Azәrbaycan xalq mahnısı).
Yuxarıda gәtirilәn örnәkdә diaxronik sәciyyәli poetik-folklorik mәtnlәşmә prosesi mürәkkәb cümlә komponentlәrinin qafiyәli sıralaması ilә gerçәklәşmişdir. Qafiyәli sıralanma sözügedәn mәtndә sintaktik paralellik hadisәsinә әsasәn qurulmuşdur. Göstәrilәn mәtn-şeir parçasında birinci bәndin vә ya mürәkkәb sintaktik bütövün 2, 3, 4 misraları әslindә oxşar bir leksik tәrkibdә gerçәklәşәn sintaktik paralellәrlә ifadә olunur. Şerin ilk iki misrası subordinativ- mәqsәd mәnalı mürәkkәb cümlәdәn vә ya klassik terminologiya ilә ifadә etsәk, mәqsәd budaq cümlәli tabeli mürәkkәb cümlәdәn ibarәtdir. Burada baş cümlә öncә, budaq cümlә sonra gәlir. 258
Baş cümlәdә bağlayıcı söz vә bağlayıcının yeri poetik tәlәbә görә fakultativdir. Әslindә isә sözügedәn mürәkkәb cümlә adi danışıq dilindә belә bir normativ-sintaktik quruluşda işlәnilәcәkdi: “Küçәlәrә su sәpmişәm ki, yar gәlәndә toz olmasın”. Mәtndә isә hәmin mürәkkәb cümlә bir üslubi-sintaktik variant olaraq işlәnilir. Mәtn-şeir parçasının üçüncü vә dördüncü misraları isә qismәn çoxmәnalı olan subordinativ-tәrz-nәticә mәnalı mürәkkәb cümlә vә ya klassik terminologiya ilә ifadә etsәk tәrz budaq cümlәli tabeli mürәkkәb cümlә ilә ifadә olunur. Baş cümlәdә “elә” bağlayıcı sözü tәkrarlanır. Sözügedәn şeir parçasının “Küçәlәrә su sәpmişәm” şәklindә işlәnilәn ilk cümlәsi bütövlükdә mәtnin kataforik, yәni öngöndәrimli bir komponenti olaraq qiymәtlәndirilә bilәr. Vә hәmin cümlә ilә mәtnin sonrakı komponentlәrindә ifadә olunan fikrә işarә edilir. Birinci bәndin son misrası isә sözügedәn durumda mürәkkәb sintaktik bütövün öncәki komponetlәrindә ifadә olunmuş ana fikri tamamlayan altgöndәrimli vә ya anaforik mәtnlinqvistik göstәricidir. “Küçәlәrә su sәpmişәm” şeir-makromәtnini tәşkil edәn digәr mürәkkәb sintaktik bütövlәrin komponentlәri isә sadә cümlәlәrdәn ibarәt olan sintaktik paralellәrlә ifadә olunur. Hәmin mürәkkәb sintaktik bütövlәrdә birinci vә ikinci misralar mikromәtnin baş, üçüncü misralar orta, hәr iki bәndin sonunda tәkrar olunan “nәqәrat” isә sonluq-komponent yerindә işlәnilir. Belәliklә, xalq mahnılarımız tariximizi, bu günümüzü vә sabahımızı ifadә edәn folklorik, poetik vә musiqili mәtnlәrimizdir. Anadolu türklәri üçün “Türkü”, Qırğızlar üçün “Manas” nәdirsә, Azәrbaycanlılar üçün dә xalq mahnısı odur. Mahnılar sadәcә Azәrbaycanlıların deyil, bütün avtoxton xalqların hәyatında önәmli bir yerә sahibdir. Mәsәlәn, rus bılinaları, Ukrayna dumaları, ispan romanseroları kimi. Bir sözlә, “Mahnı xalqın mәnәviyyatı, daxili alәmi, fikri, hissi, düşüncәlәri, istirabları, sevinc vә kәdәridir, mahnı xalqın özüdür. Mahnılarına görә xalqın hәyat tәrzini, toyunu, yasını, mübarizәsini müәyyәnlәşdimәk mümkündür” (Әfәndiyev 1992: 22). Buna görә xalq mahnılarımızın günümüzdә çox ciddi bir tarixi-, folklorik-, әdәbi-, linqvistik vә konseptual-filoloji tәhlilә ehtiyacı vardır. Hәmin tәhlil milli-mәnәvi dәyәrlәrimizi vә ya bizi biz edәn etnik-, etnoqrafik- vә demoqrafik-konseptual bütünlüyümüzü tәşkil edәn milli mentalitetimizin hәrtәrәfi olaraq öyrәnilmәsi baxımından çox böyük әhәmiyyәt kәsb edir. Belә bir tәhlil hәm dә hәr cür milli-mәnәvi dәyәrlәrimizә, torpaqlarımıza, әdәbi abidәlәrimizә, rәqslәrimizә vә xalq mahnılarımıza sahib çıxmaq istәyәn bәdxah qonşularımız üçün dә çox layiqli bir elmi-filoloji cavab olar! Yüklə 3,61 Mb. Dostları ilə paylaş:
|