M. M. Musayev
Yüklə 3,61 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Qonşuluq әlaqәlәri qavramı
- “Qonşu haqqı, Tanrı haqqı!
263
āşıklamışıdı, eydür: “Eger seni hi șārdan aşaġą urġanılą salınduracak olurısam, babaŋą anaŋą șaġlıġılą varacak olurısaŋ beni bundą gelüb helāllıġą alurmısın?” dėdi. Beyrek and içdi… (Tezcan 2001). Sözügedәn mikromәtnlәr danışıq vә ya diskurs ortamına görә müәyyәnlәşәn subordinativ-obyekt mәnalı mürәkkәb cümlә modelindә işlәnilir. Daha doğrusu, cümlә vә ya mürәkkәb cümlә izomorfizmi burada asanlıqla mürәkkәb sintaktik bütöv üzәrinә köçürülә bilir. Mәtnin rema-komponenti sadә vә mürәkkәb cümlәlәrdәn ibarәt olan sintaktik vahidlәrlә ifadә olunur. Bunlar bütövlükdә nәsr üslubu vә özünә mәxsus nәql etmә tәrzi ilә gerçәklәşәn konkret bir mәtnlәşmәnin linqvistik-konseptual nüvәsini tәşkil edir. Bәlli bir ölçüdә Azәrbaycan türkcәsinә uyğunlaşdırılmış olan ia. vә orijinal mәtndәki
olunan xәbәrin arasındakı mәtn parçasından ibarәt olan rema arasındakı sintaktik-mәtnlinqvistik әlaqәlәr mәtndә ifadә edilәn әsas qavrama görә qurulur. Mәtndә ifadә edilәn anlayış isә İslamiyyәtdәn gәlәn “Qonşu haqqı, tanrı haqqı” konseptual düşüncәsinә bağlı olaraq gerçәklәşәn “qonşuluq әlaqәlәri” qavramından ibarәtdir. Qonşuluq әlaqәlәri qavramı türk-islam mәdәniyyәtindә konkret olaraq hәyata keçirilәn praktik tәtbiq olunmaları ilә önәmli bir yer tutur. Sözügedәn sintaktik-mәtnlinqvistik quruluşda da qonşuluq әlaqәlәri qavramını bir dil-düşüncә qәlibi olaraq “Qonşu haqqı, Tanrı haqqı!” deyimi ifadә edir. Hәmin qәlib-ifadә mәtnin söylәmdәki qurucu-komponenti vә ya frazeoloji xarakterli deyim birlәşmәsi olaraq özünü göstәrir. Sözügedәn deyim-ifadә hәm çağdaş Azәrbaycan türkcәsinin mәtn sintaksisi vә durğu işarәlәri ilә müәyyәnlәşdirilә bilәn vә mәtnlinqvistik kontekstdә işıqlandırılan ia. mikromәtninin, hәm dә dastanın ib.-dәki orijinal normal mәtninin retrospektiv sәciyyәli konseptual-linqvistik üzvü olaraq da qiymәtlәndirilә bilәr. Azәrbaycan türkcәsinә uyğunlaşdırılmış olan ic. sintaktik bütövündә vә orijinal mәtn olaraq verilәn iç. mikromәtnindә tema ilә (başda baş cümlә, sonda xәbәrlә) rema (baş cümlә ilә xәbәrin arsındakı mәtn parçası) sintaktik-mәtnlinqvistik komponentlәr olaraq bir-birini tamamlayır. Sözügedәn mәtndә komponentlәrin aktual üzvlәnmәsi türk-islam mәdәniyyәtini tәşkil edәn başqa bir dәyişmәz amilә görә müәyyәnlәşir. Bu amil ailәnin başından etibarәn sağlam әsaslar üzәrindә qurulmasını tәmin edәn bakirәlik müәssisәsi vә ya qavramından
264
ibarәtdir. Bakirәlik qavramı vә ya etnik-dini әsasına görә isә ilk dәfә evlәnәn oğlanlar bakir, qızlar isә bakirә olmalıdır. Bu kontekstdә dastanın mәtnindә ifadә edilәn Beyrәklә Banuçiçәyin eşqi vә evlәnmә sәhnәsi hadisәsi böyük maraq doğurur. Hәmin eşq vә evlәnmә sәhnәsi hadisәsi türk ailә quruluşuna dair mentalitet xarakterli ilk özәlliklәrdәn birinin bariz örnәyi vә ya simvoludur. Sözügedәn yazılmamış ailә quruluşu qaydası mifoloji vә ya yazısız eradan qopuz-dastan vә ya yazı epoxasına keçid dönәmindә “Türklük fenomeni”ni tәşkil edәn әsas elementlәrdәn biri olaraq özünü göstәrir. Hәmin etnik-milli özәllik dastanın mәtnindә sözügedәn dialoji-çәrçvәli-sintaktik quruluşla ifadә olunur. Buna görә dә sözügedәn dialoji-çәrçivәli-sintaktik quruluş türk konseptual düşüncәsinin qurucu-koqnitiv elementәrini ifadә edәn әsl ümumtürk mәtni örnәyi olaraq sәciyyәlәndirilir. Qeyd. Yuxarıda sözügedәn konseptual-linqvistik xarakterli süjet-mәtnlәşmә hadisәsi antik dövr Hind-Avropa dastanlarının mәtnlәrindә dә özünü göstәrir. Bir çox Hind-Avrupa vә Qәrb sivilizasiyalı dünya folklorik mәtnlәrindә yer tutan “әr öz arvadının toyunda, әrin qayıtması vә ya qәhrәmanla nişanlanma” folklorik süjetinә görә yeni evlәnmiş bir gәnc әr 3, 5, 7, 14 vә s. il müddәtindә öz arvadından ayrılır. O, ya bir iş dalınca uzaq sәfәrә gedir vә ya düşmәn qüvvәlәrinә әsir düşür. Әr evinә qayıtdıqda isә arvadının bir başqasına әrә verildiyini görür vә öz arvadının toyunda iştirak etmәk mәcburiyyәtindә qalır
(Әfәndiyev 1992: 377-378). Türk qәhrәmanlıq vә mәhәbbәt dastanlarında isә belә deyildir. Türk dastnları mәtnlәrinin tәhkiyәsindә ayrılıb gedәn bir әr deyildir, bakir bir nişanlıdır. Cәnc nişanlını gözlәyәn isә bakirә bir qızdır. Axırda bakir vә bakirә nişanlılar bir-birinә qovuşur. Buna görә dә antik dövr Hind-Avropa mәnşәli dastanlardan fәrqli olaraq ümumtürk dastanlarında mәtnlәşәn tema vә ya süjet bütövlükdә bakirәlik qavramından ibarәtdir. 3.2. Mәtn üslubiyyatı qavramı İndiyә qәdәr istәr sözün geniş mәnasında mәtn üslubiyyatı ( Одинцов1980; Кожина 1995), istәrsә dә dar mәnasında makromәtnin әsas qurucu vasitәlәrindәn biri olan MSB-nin sәrhәdlәri, funksional kompozisiyası, quruluşu, qrammatikası (Гальперин
1981; Мocкaльcкaя 1981; Abdullayev 1999) vә bütün bunlara bağlı olaraq da folklorik janrların üslubi özәlliklәri vә ayrı-ayrı müәlliflәrin fәrdi-intellektual bәdii yaradıcılıq üslubları dilçilikdә bu vә ya digәr şәkildә öyrәnilmişdir (Musaoğlu
2003; 2010:41-57). Bu isә filologiya elmindә mәtn üslubiyyatına dair bu gün artıq ierarxik bir metalinqvistik dil vә özünә mәxsus terminoloji sistem tәşkil edә bilmәkdәdir. Mәtnin üslubiyyatının öyrәnilmәsi sadәcә onu tәşkil edәn konkret fonetik, fonoloji, qrammatik, leksik vә frazeoloji ifadәlәrin üslubi işlәnilmә ümkanlarının açıqlanması ilә
Yüklə 3,61 Mb. Dostları ilə paylaş:
|