M. M. Musayev

267 

 

durumu ortaya çıxır. Bu gün artıq әdәbi-bәdii mәtnlәr әn yaxın qohum olan dillәrdә, o cümlәdәn 

türk  dillәrindә  әdәbi-tarixi  ortamdan  asılı  olaraq  birindәn  digәrinә  çevrilir  vә  ya  әdәbi  mәtn 

uyğunlaşdırıması  hadisәsi  gerçәklәşdirilir.  Bu  isә  bәdii  mәtnlәrin  hәm  kontrastiv  vә  ya  qohum 

olmayan dillәrin, hәm dә konfrontativ vә ya bir-birinә yaxın vә әn yaxın olan dillәrin dil-danışıq 

ortamalrı әsasında әdәbi-linqvistik tәhlilinin aparılmasının yolunu açır. Bu baxımdan Azәrbaycan 

bәdii mәtninin bәzi üslubi-linqvistik özәlliklәrinin Kamal Abdullanın Türkiyә türkçәsinә çevrilәn 

“Yarımçıq  әlyazma”  vә  “Sehrbazlar  dәrәsi”  romanlarının  qaynaq  vә  hәdәf  mәtnlәrinә  görә 

öyrәnilmәsi yerinә düşәr.  

Ümümtürk  dili  әsasında  hәr  hansı  şifahi  vә  ya  yazılı  mәtn  bir  türk  әdәbi  dilindәn 

digәrinә  dil-danışıq  eyniliklәri,  fәrqlәri,  variantları,  şәkilcә  eyni  vә  mәnaca  fәrqliliklәri  olan 

sözlәrlә  çevirilir.  Qaynaq  vә  hәdәf  dillәrә  vә  mәtnlәrә  dair  fonetik-,  fonoloji-  morfoloji-, 

sintaktik-,  leksik-,  frazeoloji-linqvistik  özәlliklәr  öncәliklә  müqayisәli-tәsviri  yöntәmlәrlә 

sinxronik  olaraq  müәyyәnlәşdirilir.  Hәmin  özәlliklәr  tarixi-müqayisәli  yönümlә  vә  ret-,  pros-, 

pers-  vә  interospektiv  aspektlәrdә  kompleksiv  olaraq  da  dәyәrlәndirilir.  Bundan  sonra  isә  türk 

әdәbi  dillәrinin  türk-islam  mәdәniyyәtinә  vә  hәr  bir  dilin  daşıyıcılarının  da  özünün  söykәndiyi 

milli  dünyagörüşünә,  mәsәlәn  Azәrbaycanlıların  Azәrbaycançılğa  bağlı  olaraq  öyrәnilmәsi 

mәsәlәsi gündәmә gәtirilir. Bәzi intellektual-sintaktik özәlliklәr bu dәrslikdә Kamal Abdullanın 

Azәrbaycan türkcәsindәn Türkiyә türkcәsinә çevrilәn “Yarımçıq әlyazma”vә “Sehrbazlar dәrәsi” 

әsәrlәrinin  qaynaq  vә  hәdәf  mәtnlәrinә  görә  işıqlandırılır.  Öncәki  uyğun  araşdırmalardan  fәrqli 

olaraq mәtni tәşkil edәn müxtәlif linqvistik vasitәlәr burada artıq müxtәlif ist vә alt qavramlara 

söykәnilәrәk  konseptual  dәrk  olunmanın  semiotik  sәciyyәli  zaman  vә  mәkan  hüdudlarında 

öyrәnilir.  Müxtәlif  dil-danışıq  eyniliklәri,  fәrqlәri,  variantları  vә  leksik-frazeoloji  paralellәri 

sözügedәn  mәtnlәrdә  konkret  mәtnlinqvistik  örnәklәrlә  göstәrilir.  Butün  bunları  aşağıda 

“Yarımçıq  әlyazma”vә  “Sehrbazlar  dәrәsi”romanları  mәtnlәrindәn  gәtirilәn  örnәklәrin  üslubi-

linqvistik tәhlilindәn görmәk mümkündür: 

 

 Ia. Vә mәn başladım söz söylәdim. At ayağı  yel kimi olursa, ozan dili dәxi çevik olur. 

Amma hәr ozanın dili yox. Mәn isә Tanrının buyruğu ilә ozanam. Hәrdәn mәnә elә gәlir ki, mәn 

qayibdәn dәxi dürlü xәbәrlәr söylәyә bilәrәm. Nә olacaq, necә olacaq?  – bunları kimsә bilmәz. 

Mәn isә bilәrәm. Başladım nә başladım. Danışmağım düz üç gün, üç gecә çәkdi. Düz üç gün, üç 

gecә Bayandır Xan bir kәlmә sәs çıxarmadı, bir kәrә dә olsun mәnim sözümü kәsmәdi, arada bir 

aş gәldi, sәssiz-sәmirsiz yedik, sonra yenә mәn davam etdim. Arada bir Bayandır Xanı küçücük 

ölüm  tutdu,  uyquya  getdi,  mәn  dә,  Qılbaş  da  başımızı  hәrә  bir  tәrәfә  atıb  elә  Xan  otağındaca 

gözümüzün acısını çıxardıq. Bayandır Xanın ayılmasından bir an öncә Qılbaş mәni dümsüklәdi, 

“dur”  işarәti  verdi,  mәn  mürgünü  gözümdәn  qovub  yenidәn  özümü  danışığa  hazır  edәn  zaman 

gördüm ki, Bayandır Xan gözünü açdı vә heç nә demәdәn üzünü üzümә, gözünü gözümә zillәdi, 

bu bir işarәt idi, yәni “davam et”. Mәn dәxi davam edirdim. Belәcәnә üç gün üç gecә keçdi. Bu 

müddәtә  bir  dәfә  dә  olsun  Xan  hәyәtindә  ürәyi  niyarançılıq  çәkәn  Salur  Qazan  yada  düşmәdi, 

Şirşәmsәddin  dә,  Uruz  da,  bütün  digәr  Xanın  xidmәtinә  gәlmәyin  növbәtini  gözlәyәnlәrin  heç 

biri. Heç kim yada düşmәdi. Üç gün vә üç gecә. Mәn Qorqud danışdım, Xanlar Xanı Bayandır 

mәnim  sözümә kәsildi, ünümә diqqәt etdi. Nә danışdım?! Nә üçün danışdım? Bәlkә heç bütün 

bunları danışmamalı idim Bayandır Xana? Burasını bilmirәm. Bircә onu bilirәm ki, Qadir Tanrı 

könlümә  ilham  verdi,  danışdıqca  boşaldım,  boşaldıqca  yumşaldım  vә  düz  üç,  gün  üç  gecәdәn 

sonra,  nәhayәt  ki,  yarımcan,  yarımnәfәs  az  qala  bayılaraq  sözümә  yum  verdim,  ağzımı 

yumdum… (Abdulla 2004: 58). 

Ib. Ve ben başladım anlatmaya. At ayağı yel gibi olursa ozan dili de çevik olur. Ama her 

ozanın  dili  değil.  Ben  Tanrının  buyruğuyla  ozan  olmuşum.  Bazen  gaipten  türlü  haberler 

---

268 

 

verebildiğimi sanıyorum. Ne olacak, nasıl olacak? Bunları kimse bilemez. Ben bilirim. Başladım 

ama ne başlamak!... Anlatmam tam üç gün üç gece sürdü. Tam üç gün üç gece Bayandır Han bir 

kelime konuşmadı, bir kere olsun benim sözümü kesmedi, arada bir yemek geldi, sessiz sedasız 

yedik, sonra yine devam ettim. Arada bir Bayındır Han’ı küçük ölüm tutuyordu, uyuyordu, ben 

de, Kılbaş da başımızı rast gele bir yerlere koyup Han odasında kestiriyorduk. Bayındır Han’ın 

uyanmasından biraz önce Kılbaş beni dürtüyor, “kalk” işareti veriyor, ben tam mahmurluğu atıp 

yeniden  anlatmaya  hazırlandığım  zaman  Bayındır  Han’ın  da  gözlerini  açtığını  görüyordum. 

Hiçbir şey demeden yüzünü yüzüme, gözlerini gözlerime dikiyordu, bu bir işaretti, yani “devam 

et”  diyordu.  Ben  de  devam  ediyordum.  Böylece  üç  gün  üç  gece  geçti.  Bu  müddet  zarfında  bir 

defa  da  olsun  Han  avlusunda  huzursuz  bekleyen  Salur  Kazan  aklımıza  gelmedi.  Ne  Şir 

Şemseddin, ne Uruz, ne de Han’ın hizmetine gelmek için sıra bekleyenlerin hiç biri… Hiç kimse 

aklımıza gelmedi. Üç gün üç gece ben konuştum, Hanlar Hanı Bayındır Han kulak verdi, benim 

sözlerimi  dinledi.  Ne  konuştum?  Neden  konuştum?  Belki  de  bunları  hiç  anlatmamalıydım 

Bayındır  Han’a?  Burasını  bilemiyorum.  Sadece  Kadir  Tanrının  gönlüme  ilham  verdiğini, 

anlattıkça rahatladığımı, rahatladıkça yumuşadığımı biliyorum. Tam üç gün üç gece sonra nihayet 

yarı  canlı  halde,  neredeyse  bayılmak  üzereyken  sözlerime  son  verdim,  ağzımı 

kapattım…(Abdulla 2006a: 62-63). 

Yuxarıda “Yarımçıq әlyazma” romanının Azәrbaycan türkcәsindәki qaynaq vә Türkiyә 

türkcәsindәki hәdәf mәtnlәrindәn eyni bir parça gәtirilir. Mәtn parçasında әn qәdim köçәri türk 

mәdәniyyәti  vә  sonrakı  oturaq  türk-islam  sivilizasiyası  әnәnәlәrini  әlaqәlәndirәn  konseptual 

komponentlәrdәn biri ifadә olunur. Hәmin konseptual komponent vә  ya qavram isә bütövlükdә 

oğuz  türklәrinin  “böyüyә  hörmәt,  kiçiyә  mәhәbbәt”    hәyat  vә  davranış  tәrzinin  müәllif  reallığı 

olaraq  әks  olunmasından  ibarәtdir.  Burada  Dәdә  Qorqudun  Bayanadır  Xanın  hüzurunda  oğuz 

türklәrinnin davranışlarına dair söylәdiyi uzun hekayәsindәn bir parça verilir. Sözügedәn hekayә 

ayrılıqda milli şüura, bütövlükdә isә türkün hәyat-tәfәkkür tәrzinә çevrilәn konseptual dәrk etmә 

әsnasında nәql edilir.  Sözügedәn konseptual nәql etmә әsnası hәm sözlü, hәm dә sözsüz olaraq 

semiotik  sәciyyәli  dil  vә  özәl  mәtn  işarәlәri  ilә  gerçәklәşdirilir.  Mәtndә  Qılbaş  Dәdә  Qorqudu 

dümsüklәyәrәk  onu  Oğuzlara  mәxsus  olan  “ölüm  yuxusu”ndan  (Seçdirmә  bizimdir-  M.M.) 

oyadır.  “Ölüm  yuxusu”  burada  oğuz  türklәrinә  mәxsus  olan  semiotik  bir  özәl  mәtn  qurucu 

işarәdir.  

Bayandır  xan  üzünü  Dәdә  Qorqudun  üzünә  vә  gözünü  dә  onun  gözünә  zillәmәklә 

Qorqudun  söhbәti  davam  etdirmәsini  istәyir.  Bu  hәrәkәtlәr  isә  sözsüz,  yәni  şifahi  olaraq 

gerçәklәşәn  semiotik-verbal  dil  işarәlәridir.  Konseptual  mәzmunlu  digәr  bütün  yazılı  vә  şifahi 

amillәr  qaynaq  vә  hәdәf  mәtnlәrdә  eyni  quruluşlu  sadә  vә  mürәkkәb  cümlә  növlәri  ilә  ifadә 

edilir. Mәsәlәn: 

ıa.  Azerb: At ayağı yel kimi olursa, ozan dili dәxi çevik olur.  

ıb. Türk: At ayağı yel gibi olursa ozan dili de çevik olur. 

ııa. Azerb. Mәn isә Tanrının buyruğu ilә ozanam. 

ııb. Türk. Ben Tanrının buyruğuyla ozan olmuşum. 

ıııa. Azerb. Hәrdәn mәnә elә gәlir ki, mәn qayibdәn dәxi dürlü xәbәrlәr söylәyә bilәrәm. 

ıııb. Türk. Bazen gaipten türlü haberler verebildiğimi sanıyorum. 

Yuxarıda gәtirilәn örnәklәrdәn sadәcә üçüncüsü qaynaq vә hәdәf mәtnlәrdә işlәnilәrkәn 

bir-birindәn  fәrqlilik  göstәrir.  Sözügedәn  örnәk  qaynaq  mәtndә  subordinativ-obyekt  mәnalı 

mürәkkәb cümlә, hәdәf mәtndә isә sadә geniş cümlә ilә ifadә olunur. Eyni mәzmun vә ya konkret 

bir  mәtlәb  Azәrbaycan  türkcәsindә  çox  zaman  mürәkkәb  cümlәlәrlә,  Türkiyә  türkcәsindә  isә 

tәrkibli sadә geniş cümlәlәrlә söylәnilir.  Sözügedәn dil-nitq hadisәsi digәr türk әdәbi dillәrindә 

dә  geniş  yayılmış  әsas  sintaktik  fәrqliliklәrdәndir.  Hәmin  fәrqliliklәrdәn  tәşkil  olunan  sintaktik 

---