M. M. Musayev



Yüklə 3,61 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə112/171
tarix20.09.2017
ölçüsü3,61 Mb.
#871
1   ...   108   109   110   111   112   113   114   115   ...   171

271 

 

leksik  vahidi  türk-islam  dünyasının  milli-mәnәvi  hәyatının  vә  yaşam  tәrzinin  әn  yayğın  şifahi 



ifadә  vasitәlәrindәn  biri  olaraq  ümumtürk  dilindә  çox  geniş  yayılmışdır.  Mәsәlәn,  “İt  hürәr, 

kavran keçәr” ifadәsindә “karvan” sözünün sözügedәn frazeologizmin qurucu komonenti olaraq 

işlәnilmәsi dә bunu sübut edir. 

 

3.3.  Semiotika,  semiologiya,  semiosfera  anlayışları  vә  bәdii  mәtnin  konseptual, 



semiotik vә linqvistik tәhlili 

“Semiotika”  (yunan.  Semeiotike  ‘işarәlәr  haqqında  elm,  tәlim’)  vә  ya  “semiologiya” 

(yunan.  Sema  ‘işarә,  mәna’,  logos  ‘söz,  elm,  tәlim’)  leksik  vahidinin  lüğәvi  mәnası  işarәlәr  vә 

işarә  sistemlәrinin  ümumi  xüsusiyyәtlәri,  quruluşu,  işlәnilmәsi  vә  inkişafı  haqqında  elm 

demәkdir.  Semiotikada  işarә  adı  altında  informasiyanın  hәr  hansı  maddi  daşıyıcısı  yerindә 

işlәnilәn konkret bir amil vә ya faktor başa düşülür. Bu, ayrı-ayrılıqda barmaq vә ya ayaq izi, bir 

ocağın tütsüsü, qara bulud, bayraq vә s. ola bilәr. Sözügedәn işarәlәr müәyyәn kollektivdә vә ya 

cәmiyyәtdә  bәlli  bir  informasiyanın  ifadә  edilmәsi  şәrtilә  işlәnilir.  Dil  işarәlәrinin  sözügedәn 

bariz  nümunәlәrindәn  biri  olaraq  müstәqil  mәnalı  sözlәr  vә  ya  leksik  vahidlәr  göstәrilә  bilәr 

(Стариченок 2008: 540).  

Semiotikanın  ümumi  obyektlәri  vә  konkret  predmetlәri  gündәlik  yaşanılan  hәyatın, 

elmin  vә  incәsәnәtin  bütün  sahәlәrindә  özünü  göstәrir.  Dildә,  riyaziyyatda,  bәdii  әdәbiyyatda, 

әdәbiyyata  aid  olan  ayrı-ayrı  әsәrlәrdә,  arxitekturada,  mәnzillәrin  dizayn  olunmasında,  ailәnin 

tәşkilindә,  bitkilәrin  hәyatında,  heyvanların  ünsiyyәtindә  vә  s.  semiotikanın  özünü  hәr  yerdә  

bilvasitә olaraq göstәrәn predmetlәri informasiya daşıyan çox böyük bir sistem tәşkil  edir. Belә 

bir  sistemin  elementar  nüvәsi  isә  ayrılıqda  işarәlәr,  bütölükdә  isә  onların  yaratdığı  işarә 

sistemlәrindәn ibarәtdir. Belә sistemlәr harada olursa olsun, istәr cәmiyyәtdә vә tәbiәtdә, istәrsә 

dә  insan  orqanizmindә,  tәfәkküründә,  bütün  hallarda  semiotikanın  predmeti  olaraq  özünü 

göstәrir.  Bütün  bu  böyük  sistemi  tәşkil  edәn  isә  bütövlükdә  inosfera  vә  intertekst  vә  ya 

informasiya  dünyasıdır.  Necә  ki  bәzәn  biz  öz-özümüzә  deyirik:  “Biz  informasiya  dünyasında 

yaşayırıq” vә ya “Biz işarәlәr dünyasında yaşayırıq.” Әslindә isә biz bu gün artıq informasiyanın 

vә işarәlәrin bu vә ya digәr şәkildә gerçәklәşәn vә gerçәklәşdirilәn seçimi dünyasında yaşayırıq. 

Sözügedәn dünya isә semiotika vә ya semiolgiyada bir-birindәn müәyyәn özәlliklәri ilә ayrılan 

“sintaktika, semantika vә praqmatika” aspektlәrindә tәdqiq olunur (Cтeпaнoв 2001: 5-42). 

Semiotika  ayrıca  bir  elm  sahәsi  vә  istiqamәti  kimi  XIX  yüzilin  sonu,  XX  yüzilnin 

әvvәllәrindә meydana çıxmışdır. Yeni tarixdә sözügedәn elmin qurucuları Amerikan filosofu vә 

mәntiqçisi  Çarlz  Senders  Pirs  (1839)  vә  İsveçrә  dilçisi  Ferdinant  de  Sössür  (1857-1913) 

olmuşdur.  Belә  hesab  edirlәr  ki,  “semiotika”  terminini  mәhz  Ç.  Pirs  yaratmışdır.  Ancaq 

sözügedәn termin Ç. Pirsdәn çox-çox öncә ilk dәfә olaraq J. Lok tәrәfindәn daha XVII  yüzilin 

sonlarında işlәnilmişdir. J. Lok “İnsan dәrrakәsi haqqında tәcrübә” adlı әsәrindә hәmin termindәn 

istifadә  etmişdir.  Bundan  başqa,  hәlә  tarixin  qәdim  vә  orta  dövrlәrindә  fәlsәfә,  tәbiәt  vә  idrak 

nәzәriyyәsi  ilә  mәşğul  olan  çox  böyük  alimlәr  olmuşdur.  Bu  alimlәr  işarәlәrә,  işarәlәnәnlәrә, 

hadisәlәrә,  şәxsiyyәtlәrә,  bütün  olub-bitәnlәrә,  әşyalara  vә  s.  dair  müxtәlif  fәlsәfi,  psixoloji, 

mәntiqi vә poetik fikirlәr irәli sürmüşdür. Onların fikirlәri vә fәlsәfi әsәrlәri isә semiotika elminin 

“pirsәqәdәrki  mәrhәlәsi”ni  tәşkil  etmişdir  (Veysәlli  2010:  59-64).  Ferdinand  de  Sössür  isә 

sözügedәn yeni elmi “semiolgiya” termini ilә adlandırmışdır. Hәmin termin nәzәri dilçilikdә daha 

geniş yayılmışdır.  

Ç. Pirs önәmli semiotik anlayışları, daha doğrusu, işarә anlayışını, onun mәnasını, işarә 

münasibәtlәrini vә s. xarakterizә etmәyә çalışmışdır. O, başa düşmüşdür ki, sözügedәn tәdqiqat 

sahәsi ayrıca olaraq götürülәn bir elmin predmeti olmalıdır. Bu isә, onun da müәyyәnlәşdirdiyi 

kimi, işarә proseslәrinin tәbiәti vә müxtәlif növlәri haqqındakı semiotika elmindәn başqa bir şey 




272 

 

ola bilmәzdi. Ç. Pirs semiotika elmi üçün işarәlәrin әsas tәsniflәndirmәsi işini aşağıdakı şәkildә 



aparmışdır:1)  İşarәlәr-ikonlar  (icon)  işarәlәnәn  vә  işarәlәyәnlәrin  aralarındakı  uyğun  bağlılığı 

tәsviri olaraq göstәrir; 2) İşarәlәr-indekslәr (index) zaman vә mәkanda yerlәşmәsinә görә  bir-biri 

ilә bağlı olan işarәlәnәn vә işarәlәyәnlәri ifadә edir; 3) İşarәlәr-simvollar (symol) sanki ilkin bir 

sazişә  әsasәn  bәzi  razılaşmalar  çәrçivәsindә  bir-biri  ilә  bağlı  olan  işarәlәnәn  vә  işarәlәyәnlәrә 

işarә  edir.  Milli  dillәr  bu  cür  razılaşmaların  bariz  örnәklәridir  (Abdullayev.,  Mәmmәdov., 

Musayev… 2012:294-298).  

Ferdinand  de  Sössür  isә  semiologiyanı  cәmiyyәt  qavramı  parametrlәri  çәrçivәsindә 

işarәlәrin  hәyatını  öyrәnәn  bir  elm  sahәsi  olaraq  müәyyәnlәşdirmişdir.  O,  vurğulayır  ki, 

sözügedәn  elm  işarәlәrin  nә  oldğunu  vә  hansı  qaydalarla  idarә  olunduğunu  açıb  bizә 

göstәrmәlidir.  Ç.  Pirsdәn  vә  F.  Sössürdәn  sonra  Amerikan  alimi  Çarlz  Ulyam  Morris  Ç.  Pirsin 

ideyasını daha da inkişaf etdirәrәk semiotikanı sistemlәşdirmiş vә onu “sintaktika, semantika vә 

praqmatika”  olaraq  üç  şöbәyә    ayırmışdır.  O,  1938-ci  ildә  “İşarә  nәzәriyyәsinin  әsasları”  adlı 

kiçik bir kitab yayımlamışdır. Bu kitab o zamanlar yeni ortaya çıxan elmin qısa bir oçerki olaraq 

sәciyyәlәndirilmişdir. Semiotikanın әsas problemlәrinin daha geniş bir şәkildә açıqlanması işi isә 

onun  1946-cı  ildә  Nyu-Yorkda  yayımlanan  “İşarәlәr,  dil  vә  davranış”  adlı  kitabında  yerinә 

yetirilmişdir. Semiotikanın müstәqil bir elm sahәsi olaraq hәm bütün parametrlәri vә arqumenlәri, 

hәm dә yönüm vә yöntәmlәri ilә tanınması isә yaxın tarixi keçmişә tәsadüf etmişdir. 1995-ci ilin 

avqust ayında Amerikanın Monderey şәhәrindә “Tәtbiqi semiotika vә süni intellekt” mәsәlәlәrini 

müzakirә edәn bir simpozium keçirilmişdir. Sözügedәn simpoziumda semiotika hәm nәzәri, hәm 

dә praktiki yönüm vә yöntәmlәriylә elm alәmindә müstәqil bir elm sahәsi olaraq qәbul edilmişdir 

(Поспелов 1996).    

Yuxarıda göstәrildiyi kimi, semiotika elmindә işarә vә işarә sistemlәrinin araşdırılması 

vә öyrәnilmәsi üç әsas aspektә ayrılır: 1) Sintaksis vә ya sintaktikada hәr hansı yerinә yetirilәn vә 

ya konkret şәkildә edilәn uyğun bir açıqlanmaya qeyd-şәrtsiz olaraq aid olan işarә sistemlәrinin 

daxili  özәlliklәrindәn  bәhs  edilir.  Bu  bölmәdә  hәm  mәtnin  morfologiyası,  kompozisiyası  vә 

sintaksisi,  hәm  dә  bunlara  bağlı  olaraq  nitq  prosesindә  işlәnilәn  işarәlәr  arasındakı  әlaqәlәr 

müәyyәnlәşdirilir;  2)  Semantika  işarәnin  işarәlәnәnә  vә  ya  “dünyanın  statik  xәritәsi”  ndә  yer 

tutan  hәr  cür  әşyayi-dәlilә  münasibәtini  vә    bütövlükdә  işarәlәnәnlә  işarәlәyәnin    әlaqәlәrini 

işıqlandırır.  Semiotikanın  sözügedәn  sahәsindә  tәdqiq  edilәn  әsas  predmet  vә  ya  obyekt 

bildirilәnlәrin  vә  işarәlәrin  açıqlanması  vә  ya  fikrin  ifadә  vasitәsi  olan  işarә  sistemlәrinin 

öyrәnilmәsidir;  3)  Praqmatikada  işarәnin  adresatla  әlaqәsi  vә  açıqlanma  problemlәri  tәdqiqata 

cәlb olunur: danışan vә dinlәyәn vә ya adresant vә adresat arasındakı әlaqәlәr öyrәnilir. Bir sözlә, 

semiotikanın  sözügedәn  bölmәsindә  işarә  sistemlәri  vә  onlardan  istifadә  edәnlәrin  arasındakı 

münasibәtlәr  öyrәnilir  (Cтeпaнoв  2001:5-42

)

.  XX  yüzilin  axırlarında  semiotika  elminin 



inkişafında yeni bir mәrhәlә başlamışdır. Y. M. Lotmanın vә müasirlәrinin әsәrlәrindә semiotika 

elminә  aid  yeni  anlayışlar,  mәsәlәn  “semiozis”  termin-anlayışı  vә  onların  da  müxtәlif 

kateqoriyaları  müәyyәnlәşdirilmişdir.  Y.  M.  Lotmanın  adı  ilә  bağlı  olaraq  semiotika  elmindә 

böyük bir mәktәb yaranmışdır. Bundan daha öncә, XX yüzilin әvvәlәrindәn etibarәn isә elmin vә 

texnikanın inkişafına, canlı dünyanın doğal zәnginliklәrinin müәyyәnlәşdirilmәsinә bağlı olaraq 

elmşünaslıqda  “neosfera,  biosfera”  kimi  anlayışlar  ortaya  çıxmışdır.  İşarә,  mәna  vә  anlam 

anlayışları  isә  yüzilin  sonlarına  doğru  bütövlükdә  “semiosfera”  termini  ilә  ifadә  olunmağa 

başlamışdır.  Bu  termini  Y.  M.  Lotman    “neosfera  vә    biosfera”  terminlәri  ilә  müqayisәdә 

yaratmışdır (Лотман 1984)

.

 



Semiozis  (yunan.  sema  ‘işarә’)  işarә  prosesi  demәkdir  vә  işarәlәrin  yaratma,  qurma, 

hәrәkәt  vә  açıqlama  özәlliklәrini  ehtiva  edir.  Sözügedәn  yaratma,  qurma  vә    hәrәkәtlәrin  baş 




Yüklə 3,61 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   108   109   110   111   112   113   114   115   ...   171




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©genderi.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

    Ana səhifə