M. M. Musayev



Yüklə 3,61 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə113/171
tarix20.09.2017
ölçüsü3,61 Mb.
#871
1   ...   109   110   111   112   113   114   115   116   ...   171

273 

 

vermәsi prosesindә isә işarәnin işarәlәnәnlә işarәlәyәn arasındakı uyğunluğu qurulmuş olur. Bu 



termin müvafiq semiotik әdәbiyyatda tez-tez kommunikasiya anlayışının vә ya sözünün sinonimi 

kimi  dә  işlәdilir.  Semiosfera  (yunan.  sema  ‘işarә’,  sphaira  ‘şar’)  isә  işarәlәrin  qlobal  sahәsi  vә 

әhatә dairәsi, mәkan vә zamanda mövcud olan işarәlәri vә dil әlaqәlәrinin bütününü ehtiva edәn 

semiotik mәkandır. Semiosfera anlayışını semiotik kulturologiyada ilk dәfә olaraq Y. M. Lotman 

işlәtmiş  vә  elmi  әdәbiyyata  bir  termin  olaraq  o  gәtirmişdir.  Semiosfera  öz  obyektinә  vә 

mahiyyәtinә görә mәdәniyyәt kimidir. O, hәr şeydәn öncә, verici (adresant) vә alıcının (adresat) 

әvvәlki  kulturoloji  tәcrübәsindәn  vә  eyni  zamanda  informasiya  kanalından  asılı  olan  zәruri  dil 

kommunikasiyalarının  zәminini  tәşkil  edir.  Semiosferanın  bütün  elementlәri  münasibәt 

formullarının bir-biri ilә davamlı  olaraq transformasiya olunduğu dinamik bir durumda  yerlәşir

 

(



Стариченок 2008: 539-540

). 


İndi semiotika elmi getdikcә daha geniş yayılır vә inkişaf edir. Bu elm insan beyninә xas 

olan gerçәkliyin vә ya substansiyanın quruluşunu öyrәnir. Buna görә dә ayrıca bir tәhlil üsulu vә 

ya bir elmi metod kimi dә xarakterizә oluna bilәr.  Belә bir analiz bizi әhatә edәn әtraf mühitin, 

obyektiv  vә  subyektiv  gerçәkliyin  vә  insan  tәrәfindәn  yaradılan  obyektlәrin  vә  predmetlәrin 

qavranılması  ilә  dә  bağlantılıdır.  Semiotika  müxtәlif  tәbiәtli  obyektlәrin  universal  bir  analizi 

olaraq sәciyyәlәndirilir. Burada vahid bir tәhlil üsulu ilә gerçәkliyin vә obyektlәrin quruluşunun 

ümumi vә xüsusi cәhәtlәri daha dәqiq bir şәkildә müәyyәnlәşdirilir

 

(Почепцов 2002).  



2000-ci  illәrdәn  etibarәn  semiotikaya  dair  yayımlanan  araşdırmalar,  monoqrafiyalar, 

dәrs kitabları vә vәsaitlәri, mәcmuәlәr vә dәrgilәrin sayı  getdikcә çoxalmaqdadır. Bu әsәrlәrdә; 

semiotik işarәlәr, işarә sistemlәri vә semiotik fәaliyyәt haqqında geniş mәlumat verilir. Sözlü vә 

sözsüz  vә  ya  şifahi  semiotikanın  özәlliklәri  göstәrilir.  Dil  vә  әdәbiyyat  sahәlәri  filologiyada 

semiotik  baxımdan  yenidәn  öyrәnilir  vә  uyğun  dil-әdәbiyyat  araşdırmalarının  bir-birinә  çox 

yaxınlaşdığı vә çox vaxt da bir-biri ilә qarışdığı tәsbit edilir (Семиотика 2001; Соломник 2004; 

Крейдлин  2004).  Sözügedәn  dövrdә  uyğun  sahәyә  aid  yayımlanmış  dәrs  vәsaitlәri  vә 

kitablarında  isә  semiotikanın  humanitar  elmlәr  içәrisindәki  yeri,  onun  әsas  anlayışları  vә 

terminlәri, semiotik analizin metodik vә mtodoloji prinsiplәri göstәrilir. İşarәnin hәyatı, işarә vә 

mәna,  işarә  vә  onun  özәlliklәri,  işarә  vә  mәtn  vә  s.  kimi  mәsәlәlәr  dә  öz  geniş  izahını  tapır. 

Semiotikanın  yeni  elmi-praktik  istiqamәtlәrindәn,  insan-kompüter  әlaqәlәrindәn,  koqnitiv 

proseslәrdәn vә süni intellektdәn dә hәmin kitablarda çox geniş bәhs olunur

 

(Агеев 2004; Кнабе 



2004;  Никитина  2006).  2000-ci  illәrdә  semiotikaya  dair  yazılmış  әsәrlәr  içәrisindә  F. 

Veysәllinin  Azәrbaycan  dilindә  qәlәmә  aldığı  yuxarıda  göstәrilәn  kitabı  xüsusi  bir  yer  tutur. 

Sözügedәn kitab ali mәktәblәr üçün dәrs vәsaiti olaraq yazılmış vә “Struktur dilçiliyin әsasları” 

(morfemika vә sintaqmatika, semantika vә praqmatika) adlı “Studia Philologica” kitab seriyasının 

sonuncu  әsәridir  (Veysәlli 

2005;  2008;  2009)

.  Bu  әsәrdә  “ünsiyyәtin  modeli,  semiotika  vә 

semiologiya”  anlayışları  açıqlanmış,  semiotika  elminin  tarixinә  çox  geniş  bir  ekskursiya 

edilmişdir.  F.  Veysәllinin  kitabında  semiotik  sistemlәr,  işarә  sistemlәri  vә  onların  tiplәri,  dil 

işarәlәrinin praqmatik vә sintaqmatik özәlliklәri yeri gәldikcә Azәrbaycan dili materialları ilә dә 

göstәrilmişdir.  Bununla  da  F.  Veysәlli  әslindә  sözügedәn  ümumi  dilçilik  mәsәlәlәrini 

türkologiyanın mövzusuna çevirmişdir. 

 Dil  vә  әdәbiyyata  dair  yazılmış  hәr  cür  araşdırmaları  2000-ci  illәrdә  aparılan  semiotik 

analiz baxımından dәyәrlәndirdikdә onların hamısının әsas parametrlәrinin kәsişdiyi nöqtә әdәbi-

bәdii mәtnlәr olur. Tәbii ki, yuxarıda da göstәrildiyi kimi, mәtn çox geniş bir anlayışdır. Çünki 

hәr hansı bir işarәlәr sistemi yalnız bütün bir mәna ifadә etdikdә vә konkret olaraq gerçәklәşәn 

struktur-semantik bağlılığa malik olduqda, bir mәtn ola bilir. Bu baxımdan şәkil, cәdvәllәr, not, 

ritual,  kino  vә s. dә  ayrı-ayrı mәtnlәrdir. Amma  әdәbi-bәdii mәtn, özәlliklә dә bәdii mәtn hәm 




274 

 

özәl  mәtn  vә  müstәqil  mәnalı  dil  işarәlәri,  hәm  dә  müәllif  “avtosemantiklik”i  ilә  gerçәklәşir. 



Buna  görә  dә  bәdii  mәtn  әdәbiyyatşünaslıqda  vә  linqvistikada  hәmişә  geniş  auralı  filoloji 

tәdqiqat obyekti olmuşdur.  

Belәliklә,  sadәcә  gerçәk  hәyatın  vә  ümumiyyәtlә  bizi  әhatә  edәn  subyektiv 

psixologiyanın  vә  obyektiv  gerçәkliyin  bәdii  әsәrdә  necә  әks  olunduğunun  öyrәnilmәsi  artıq 

2000-ci  illәr filologiyasında bir problematika olmaqdan çıxmışdır. Bu gün bәdii mәtnin  formal-

semantik quruluşuna dair öyrәnilәn әsas koqnitiv-konseptual problematika yazıçı dünyasını tәşkil 

edәn  qavramların  vә  buna  uyğun  oaraq  da  bәdii  mәtndә  tәqdim  edilәn  müәllif  reallığının 

müәyynlşdirilmәsindәn ibarәtdir. Yazıçı reallığının bәdii mәtnlәrdәki ifadәsinin detallarının işarә 

sistemlәri  vә  proseslәrinә  görә    göstәrilmәsi  sözügedәn  problematikanın  öyrәnilmәsinin  elmi 

tәrәflәrindәn biridir. Hәmin problematikanın bәdii mәtnlәrin gerçәklәşmәsi әsnasına görә praktik 

olaraq  müәyyәnlәşdirilәn  özәl  mәtn  işarәlәri  vә  ya  problemlәri  isә  daha  çoxdur.  Vә  mәtn 

linqvistikasına  görә  ayrı-ayrı  tәsvir  olunaraq  öyrәnilә    bilәn  dil  özәlliklәri  dә  vardır.    Bütün 

bunlar bәdii mәtnin әdәbi-linqvistik öyrәnilmәsi prosesindә açıqlanır. 

Belәliklә, yazıçı reallığı ifadәsi koqnitiv-konseptual olaraq göstәrildikdә vә bәdii mәtnin 

әdәbi-linqvistik  tәhlili  semiosferada  konkret  semiozislәrә  görә  aparıldıqda  sözügedәn 

promlematikaya dair problemlәrin hәlli dә mümkün ola bilәr.  



 

3.3.1. Bәdii mәtnin ümumi vә xüsusi özәlliklәri 

Çağdaş  filologiyada  bu  gün  artıq  bәdii  mәtnin  yaradıcı  vә  intellektual  olaraq 

qavranılması  vә  onun  digәr  mәtnlәrә  münasibәtdә  yozumu  prinsiplәri  müәyyәnlәşdirilir.  Hәr 

hansı  bir  mәtn  yalnız  mәtnlәrarası  (intertekstual)  kontekstdә  vә  ya  daha  böyük  mәtndә 

(metatekstdә) digәr bir mәtnә görә var ola bilmә özәlliklәri ilә seçilir. Eyni zamanda daha böyük 

mәtn dә mәtndә vә ya “metatekst tekstdә” (Seçdirmә bizimdir- M. M.) özünü göstәrir. Bir sözlә, 

kontekst  mәtnә  vә  ya  mәtn  dә  parçalanaraq  kontekstә  çevrilir.  Bütün  bunlar  mәtnin  ümumi 

özәlliklәridir vә hәr yönüylә әdәbi-linqvistik tәdqiqata cәlb olunur. 

İnformasiyavericilikdә  ilk  öncә  mәtnin  әsas  mәnası  vә  ya  anlamı  bәşәri  vә  milli  şüur 

sәviyyәlәrinә görә dәrk edilir. Daha sonra isә hәr hansı bir әdәbi-bәdii mәtndә müәllifin verdiyi 

konkret bilgilәr vә ümumilәşdirilmiş biliklәr mәnaları vә müxtәlif anlamları ilә hafizәdә vә milli 

şüurda  qruplandırılaraq  yenidәn  işlәnilir.  Bunlar  tәfәkkürdә  konkret  fikirlәr  vә  ya  düşüncәlәr 

olaraq  hazır  hala  gәtirilir  vә  öz  oxucularına  ötürülür.  Çünki  hәr  hansı  bir  mәtnin  iki  әsas 

funksiyası vә ya özünәmәxsus özәlliklәri vardır. Bunlar uyğun bir anlamın ötürülmәsi vә mәtndә 

yeni fikir vә ya fikirlәrin ifadә edilmәsindәn ibarәtdir (Словарь литературоведческих терминов 

2011). Әks halda mәtn anlamsız olar vә yeni olaraq hәr hansı bir fikri ifadә etmәkdәn dә mәhrum 

qalar.  Belә  mәtnlәr  isә  әslindә  әdәbi-linqvistik  özәlliklәri  ilә  seçilmәyәn  adi  “söz  yığını”ndan 

başqa bir şey olmaz. 

Bәdii mәtn XX yüzil boyunca humanitar tәdqiqatçıların әsas tәdqiqat obyektlәrindәn biri 

olmuşdur. Sözügedәn tәdqiqat әsnasında bәdii mәtnin digәr ümumi vә xüsusi sәciyyәli özәlliklәri 

vә  ya  fәlsәfi,  ontoloji,  tipoloji,  psixoloji,  әdәbi  vә  linqvistik-filoloji  yönüm  vә  yöntәmlәri 

hәrtәrәfli  olaraq  işıqlandırılmışdır.  İlkin  tәdqiqat  mәrhәlәsindә  bәdii  mәtnin  formal-semantik 

baxımdan öyrәnilmәsinә әn çox aşağıdakı konkret mәsәlәlәr cәlb olunmuşdur:  

-Bәdii mәtn vә bәdii olmayan mәtn

-Mәtnin әdәbi vә linqvistik yönümdәn dәyәrlәndirilmәsi; 

-Nәsr vә nәzm; 

-Mәtn vә müәllif; 

-Mәtn vә dil; 

-Mәtn vә dünya



Yüklə 3,61 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   109   110   111   112   113   114   115   116   ...   171




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©genderi.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

    Ana səhifə