M. M. Musayev



Yüklə 3,61 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə115/171
tarix20.09.2017
ölçüsü3,61 Mb.
#871
1   ...   111   112   113   114   115   116   117   118   ...   171

277 

 

linqvistik tәdqiqatlarda bәdii mәtnin ilk cümlәsi vә paraqrafı vә mürәkkәb sinataktik bütövlәri dә 



müәllif fikrini vә niyyәtini qabaqcadan ifadә edәn әsas mәtnqurucu işarәlәr kimi öyrәnilir.  

Sözügedәn  kontekstdә  “metatekst,  intertekstuallıq”,  müxtәlif  mәtnlәrdәn  gәtirilәn 

sitatlar,  anaqrammalar  vә  s.  isә  dilçilikdә  özәl  bәdii  mәtn  qurucu  işarәlәr  olaraq  tәsbit  edilir 

(Лукин 2011). Bu baxımdan Kamal Abdullanın “Sehrbazlar dәrәsi” adlı romanı da süjet xәttinin 

qurulması vә ümumi kompozisiyası, başlığı vә janrı kimi digәr özәl bәdii mәtnqurucu işarәlәri ilә 

diqqәti cәlb edir. Yazıçının bu romanı bir qәdәr dini vә daha çox isә mifoloji-folklorik mәzmunlu 

fәlsәfi-ibrәtamiz qissә-hekayә (pritça) janrında qәlәmә alınıb. Vә bu janrın konseptual  vә әdәbi 

imkanlarından  sonuna  qәdәr  faydalanılıb.  Ancaq  romanda  sakinlәri  mәkanı  vә  zamanı  idarә 

etmәyә qadir olan Sehrbazlar Dәrәsi vә hәmin Dәrәdә baş verәn hadisәlәr haqqında nağılvarı bir 

üslubla  vә    nağıl  süjetinin  “ümumi  quruluş  morfologiyası”na  (Propp  1946)  uyğun  olaraq  söz 

açılır. Belә ki, romanda Karvanbaşının probleminin ortaya çıxması, onun problemi çözmәk üçün 

Sehrbazlar  dәrәsinә  getmәsi,  sehrbazlardan  birini  sarayına  gәtirmәsi,  atasının  ruhunun 

çağırılması,  hәqiqәtin  meydana  çıxması  vә  Karvanbaşının  dәhşәtli  aqibәti  kompozisiyası  lap 

nağıllarda  olduğu  kimi  qurulur.  Tәbii  ki,  Karvanbaşının  dәhşәtli  aqibәtindәn  başqa.  Nağıllarda 

nәticә  müsbәt  olur,  burada  isә  mәnfidir.  Çünki  aqibәt-nәticә  artıq  romanda  nağıllardan  fәrqli 

olaraq pritça//qissә janr-tәhkiyәsinin tәlәblәrinә uyğun olaraq ifadә olunur.  



 

3.3.2.1.  Kamal  Abdullanın  “Sehrbazlar  dәrәsi”  romanının  mәtninin  konseptual-

linqvistik tәhlili 

Romanın başlığı “Sehrbaslar Dәrәsi” söz birlәşmәsi vә ya mürәkkәb bir söz-adlandırma 

ilә  ifadә  olunur.  Başlıq  leksik  mәnasına  görә  adi  adamlar  tәrәfindәn  bilinmәyәn  vә  ya  özәl 

mәtnqurucu  işarә  ilә  ifadә  edilәn  әsrarәngiz  bir  alәmin  mübhәm  bir  coğrafi-psixoloji  anlayış 

olaraq açıqlanmasına işarә edir. Qrammatik funksiyasına görә isә hәmin söz birlәşmәsi mürәkkәb 

söz  sәciyyәli  bir  leksik-sintaktik  adlandırma  anlamına  gәlir.  Sözügedәn  söz  birlәşmәsi  vә  ya 

mürәkkәb  söz-adlandırmanın  hәr  hansı  bir  qrammatik-sintaktik  paraleli  dildә  işlәnilmә 

genişliyinә  vә  ya  adekvatlığına  malik  deyildir.  Yәni  biz  “sehrbazların  dәrәsi”  vә  ya  “türkün 

dünyası”  (türk  dünyası  yerinә),  “futbolun  meydançası”  (futbol  meydançası  yerinә),  “gözәlliyin 

salonu” (gözәllik salonu  yerinә) demirik. Belәliklә, konkret bir dil-danışıq vahidi ilә әsrarәngiz 

vә möcüzәli bir yazıçı dünyası vә ya reallığı  dildә nisbәtәn yeni formalaşan leksik-sintaktik bir 

adlandırma  qәlibi  ilә  ifadә  edilir.  Bu,  mәtnin  konseptual  mәzmunu  ilә  mәtnlinqvistik  ifadәsi 

arasındakı bağlantını göstәrәn dil vә mәtnqurucu özәl işarәlәrdәn birinin çox yerindә işlәnilmәsi 

anlamına  gәlir.  Nәticәdә  yazıçı  sözügedәn  başlıqla  bәzi  semiozislәrә  vә  ya  mürәkkәb  işarә 

proseslәrinә türk-islam dünyası semiotik mәkanında özәl mәtnqurucu işarә özәlliyi qazandırmış 

olur. 


Romanın mәtnindә “Karvan, karvanbaşı, sarvan, xacә, dәrviş” kimi dilimizin daha çox 

passiv  lüğәt  fondunda  qorunub  saxlanılan  sözlәri  işlәdilir.  Hәmin  sözlәr  mәdәniyyәtimizin 

önәmli faktorlarını vә milli-tarixi keçmişimizin bәzi unikal cizgilәrini ifadә edir. Burada әdәbi-

fәlsәfi  mahiyyәtli  vә  struktural  sәciyyәdәki  özәl  mәtnqurucu  ifadәlәrlә  ayrı-ayrı  linqvistik 

vahidlәrin  mәtnyaratmadakı  funksiyaları  üst-üstә  düşür.  Bu  isә  Kamal  Abdulla  mәtni  tәhlilinin 

yeni semiotik vә konseptual yöntәmlәrlә aparılmasını şәrtlәndirәn әn mühüm amillәrdәn biridir.  

Belәliklә,  sözügedәn  leksik-sintaktik  vasitәlәr  hәm  sәrbәst  sәciyyәli  dil,  hәm  dә  özәl 

mәtnqurucu  işarәlәr  olaraq  özünü  göstәrir.  Bunlarla  bәrabәr,  “Xacә  İbrahim,  Mәmmәdqulu, 

Sәyyah”  kimi  xüsusi  adlar  da  konseptual  sәciyyәli  mәna-anlam  yüküylә  fәrqlәnәn  leksik 

vahidlәrdir.  Bunlar  türk-islam  dünyası  semiotik  mәkanında  tarixi  keçmişimizin  çox  özәl 

hadisәlәrini hәm forma, hәm dә mәzmun planına görә ifadә edә bilәn semiotik işarәlәrdir. Dil vә 

özәl mәtnqurucu işarәlәr burada çox geniş bir zaman mәrhәlәsindә sadәcә diaxronik deyil, hәm 




278 

 

dә  panxronik vә ya dünyanın bütün dillәri üçün yaşanılan dini, psixoloji, fәlsәfi, milli vә mәnәvi 



özәlliklәrә işarә edir. Bunlar çox vaxt hәmin kontekstdә interospektiv xarakterli milli mentalitetә 

söykәnәn adәt vә әnәnәlәri daşıyanları da adlandırır.   

Romanda  yer  tutan  paraqrafları  vә  ya  abzasları  vә  onları  tәşkil  edәn  MSB-lәri  yazıçı 

әsәrin mifoloji-folklorik sәciyyәli tәhkiyә üslubuna uyğun olaraq işlәdir. Sözügedәn tәhkiyә isә 

müәllif nitqi, personajların özgә nitqi vә dialoq şәklindә gerçәklәşdirdiklәri danışıqları ilә ifadә 

olunur.  Kamal  Abdullanın  “Sehrbazlar  dәrәsi”  әsәrinin  bәdii  mәtninin  birinci  paraqrafı  әslindә 

romanda  ifadә  edilәn  müәllif  fikrinin  açıqlanmasında  bir  növ  epiqraf  sәciyyәli  özәk  (açar) 

mikromәtn vә ya mәtnqurucu özәl işarә rolunu oynayır. Çünki elә başlanğıcda hәmin paraqrafın 

anlaşılması mәtndә verilәn müәllif fikrinin oxucular tәrәfindәn dәrk edilmәsinә vә әsәrin başqa 

xarici vә qohum dillәrә daha rahat tәrcümә olunmasına da yol açır. Öngöndәrimli vә  konseptual 

bir mәtnqurucu vasitә vә semiotik işarә olaraq.  

 Mikromәtndә  yorğun  bir  karvan  tәsvir  edilir.  Sehrbazlar  dәrәsindәn  keçәrәk  yorğun 

addımlarla,  ahәstә-ahәstә  mәnzil  başına  tәlәsәn  qәmli-kәdәrli  vә  bir  o  qәdәr  dә  düşüncәli  vә 

sәssiz  bir  Karvan!  Karvan  qavramına  türk-islam  dünyasının  “milli  semiosferası”nda  (Seçdirmә 

bizimdir-  M.  M.)  çox  tәsadüf  edilir.  Sözügedәn  qavram  mürәkkәb  bir  dil  vә  digәr  “әdәbiyat, 

musiqi,  rәsm,  heykәl  vә  s.  semiotik  işarәlәr  sistemlәrinin  tәtbiq  olunması  faktlarıyla”(Erkman-

Akerson 2005:133-247)  Şәrq kontekstindә çox geniş bir ifadә-açıqlanma  rakursuna sahibdir.  “İt 

hürәr,  karvan  keçәr”  atalar  sözü  vә  C.  Hacıbәyovun  “Karvan”  simfonik  poeması  mәhz  hәmin 

qavramın orijinal mәzmununu açıqlayan әsәrlәr olaraq dәyәrlәndirilә bilәr. Bu baxımdan Kamal 

Abdullanın “Sehrbazlar dәrәsi” әsәrinin metamәtni dә istisna deyildir.     

Kamal  Abdulla  mәtnindәki  sözügedәn  mikromәtn  dә  yazıçı  reallığının  ifadә  olunması 

baxımından bir müstәqil özәl işarәlәr sistemi olaraq seçilir. Türk-islam dünyasında ayrılıqda bir 

nәqliyyat, bütövlükdә isә bir mәdәniyyәt fenomeni olaraq özünü göstәrәn karvan qavramı keçmiş 

dünyanın xatırlatılmasına söykәnәn özünәmәxsus bir әdәbi yaradıcılıq üslubu vә “zaman, mәkan 

vә insanlar” qavramlarını eyni bir konseptual müstәvidә ifadә edәn mürәkkәb işarәlәr sistemi ilә 

aşağıdakı mikromәtndә ifadә olunur: 

1.  “Az  qala  bir  balaca  dartınıb  әlini  atsaydı,  toxunacaqdı.  Karvanbaşı  başının  düz 

üstündә  dәn-dәn,  duz-duz  olmuş  bu  şıltaq  vә  yorğun  ulduzları  yenә  dә  heyran-heyran  seyr 

elәmәyindә idi. Bir xeylaqdan sonra başını döndәrib bu dәfә dörd әtrafda qatırı, dәvәsi, atı hәrә 

bir  yerdә  özünә  gecәlik  yer  elәyәn  karvana  nәzәrini  saldı.  Karvan  lәhliyә-lәhliyә  gecәnin 

sәssizliyinә  batırdı.  Hәrdәn  dörd  bir  tәrәfdә  quru  toprağa  çöküb  bir-birinә  qısılmış  dәvәlәrdәn 

kövşәyәn, atlardan kişnәyәn olurdu, haradansa bir az da uzaqdan ya köpәk, ya qurd sәsi idi qәrib-

qәrib  gәlib  dürtürdü  özünü  adamın  qulaqlarına.  Başqa  bir  sәs  yoxuydu  bu  mәşum  sakitliyi 

pozaydı.  Orda-burda  ocaq  çatmışdılar,  yorğunluqdan  üzülmüş  gün  kimi  çatır-çatır  yanıb 

közәrmәyindә idi, dәvәlәr yerә çöküb bir-birinә qısılıb üstünü mamır basmış daş kimi hәrәkәtsiz 

qalmışdı,  atlar,  qatırlar  da  ki…  Qәrәz  gecәlik  elә  buradaca  dincәlәn  karvan,  özü  dә  böyük  bir 

karvan-heyvanı ilә, nökәri ilә, sarvanı, qulu ilә…(Abdulla 2006: 9-10). 

1.1.  Birinci  MSB:  “Az  qala  bir  balaca  dartınıb  әlini  atsaydı,  toxunacaqdı.  Karvanbaşı 

başının düz üstündә dәn-dәn, duz-duz olmuş bu şıltaq vә yorğun ulduzları yenә dә heyran-heyran 

seyr elәmәyindә idi. /Bir xeylaqdan sonra başını döndәrib bu dәfә dörd әtrafda qatırı, dәvәsi, atı 

hәrә bir yerdә özünә gecәlik yer elәyәn karvana nәzәrini saldı.” 

Sözügedәn  MSB  üç  sadә  geniş  cümlәdәn  qurulur.  Birinci  cümlә  MSB-dә  baş,  ikinci 

cümlә  orta,  üçüncü  cümlә  isә  son  mәrhәlәni  tәşkil  edir.  Birinci  vә  ikinci  cümlәlәr  MSB-nin 

teması yerindә işlәnilir. Çünki burada bәlli olan mәlumat sәmanı başdan-başa qaplayan vә dәn-

dәn, duz-duz olmuş ulduzlar dünyasından başqa  bir şey deyildir. O dünya ki,  hәtta Karvanbaşı 

belә әlini atsaydı, ona toxunacaqdı. Karvanbaşı bir az sonra seyr elәdiyi bu tәbiәt mәnzәrәsindәn 




Yüklə 3,61 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   111   112   113   114   115   116   117   118   ...   171




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©genderi.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

    Ana səhifə