M. M. Musayev
Yüklə 3,61 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- “Unutmağa kimsә yox” şeri
279
vә ya mәtnә görә bәlli olandan ayrılıb әtrafındakılara nәzәr salır. Mәhz bunlar, yәni әtrafında özünә gecәlik yer elәyәnlәr, bütövlükdә isә karvan sözügedәn durumda MSB-nin remasını tәşkil edir. Çünki MSB-dә yeni verilәn bunlardır, mikromәtndә isә bütölükdә karvandır. 1.2. İkinci MSB: “Karvan lәhliyә-lәhliyә gecәnin sәssizliyinә batırdı. Hәrdәn dörd bir tәrәfdә quru toprağa çöküb bir-birinә qısılmış dәvәlәrdәn kövşәyәn, atlardan kişnәyәn olurdu, /haradansa bir az da uzaqdan ya köpәk, ya qurd sәsi idi qәrib-qәrib gәlib dürtürdü özünü adamın qulaqlarına. /Başqa bir sәs yoxuydu, bu mәşum sakitliyi pozaydı.” Sözügedәn MSB formal olaraq üç cümlәdәn ibarәtdir. Birinci cümlә MSB-dә baş, ikinci cümlә orta, üçüncü cümlә isә son mәrhәlәni tәşkil edir. MSB-dә birinci vә ikinci cümlәlәr bütövlükdә onun temasını tәşkil edir. Çünki burada mәlum olan şey sәssizlik vә oradan-buradan eşidilәn ayrı-ayrı sәslәrdәn ibarәtdir. Hәrdәn dәvәlәrdәn eşdilәn kövşәmә vә atlardan eşidilәn kişnәmә sәslәri. Bir dә ki, haradansa bir az da uzaqdan gәlib lap adamın qulaqlarına dürtülәn köpәk vә ya qurd sәsi. Üçüncü cümlә isә üslubi-sintaktik şәkildә ifadә olunan subordinativ-tәyin mәnalı vә ya tәyin budaq cümlәli mürәkkәb cümlәdir. Hәmin cümlә hәm MSB-nin remasını, hәm dә eşgöndәrimli bir mәtnqurucu vasitә olaraq bütövlükdә mikromәtnin konseptual-predikativ mәrkәzini tәşkil edir. Çünki yeni verilәni vә ya sәssizliyin vә orada-burada vә haradansa eşidilәn sәslәrin xaricindәki mәşum sakitliyә işarә edir. Bu mәşum sakitlik orta әsrlәrin sirli-soraqlı Şәrq dünyasını ifadә edәn mürәkkәb bir semiotik işarәdir. Qeyd olunmalıdır ki, sözügedәn MSB-dә ikinci cümlә vә ya parça-orta mәrhәlә olaraq ayırdığımız sintaktik konstruksiya isә әslindә sadә quruluşdakı parselyatikli bir MSB-dir. Parselyatik burada müvafiq surәtdә bir xәtt ilә ayrılmışdır. 1.3. Üçüncü MSB: “Orda-burda ocaq çatmışdılar, yorğunluqdan üzülmüş gün kimi çatır- çatır yanıb közәrmәyindә idi, dәvәlәr yerә çöküb bir-birinә qısılıb üstünü mamır basmış daş kimi hәrәkәtsiz qalmışdı, atlar, qatırlar da ki… /Qәrәz gecәlik elә buradaca dincәlәn karvan, özü dә böyük bir kavran-heyvanı ilә, nökәri ilә, sarvanı, qulu ilә…” Sözügedәn MSB-nin birinci cümlәsi tipindәki sintaktik konstruksiyalar әnәnәvi qrammatika kitablarımızda, әsasәn, qarışıq tipli tabesiz mürәkkәb cümlәlәr kimi tәrif olunurdu. Amma әslindә sözügedәn sintaktik konstruksiya iki sadә geniş cümlәdәn vә bir dә onlara qoşulan subyekt mәnalı parselyatikdәn ibarәtdir. “Orda-burda ocaq çatmışdılar, yorğunluqdan üzülmüş gün kimi çatır-çatır yanıb közәrmәyindә idi” sadә geniş cümlәsi MSB-nin baş mәrhәlәsindәn ibarәtdir. “Dәvәlәr yerә çöküb bir-birinә qısılıb üstünü mamır basmış daş kimi hәrәkәtsiz qalmışdı, atlar, qatırlar da ki…” parselyatikli parça isә MSB-nin orta mәrhәlәsidir. “Qәrәz gecәlik elә buradaca dincәlәn karvan, özü dә böyük bir karvan-heyvanı ilә, nökәri ilә, sarvanı, qulu ilә…” eliptik cümlәli parselyatikli üslubi-sintaktik konstruksiya isә ayrılıqda sözügedәn MSB-nin, bütövlükdә isә mikromәtin temasıdır. Ondan әvvәlki cümlәlәr isә bütövlükdә MSB-nin remasını tәşkil edir. Sözügedәn paraqrafı tәşkil edәn MSB-lәrin aktual üzvlәnmәsi romandakı müәllif fikrinin makromәtndә yer alan sonrakı bәdii açıqlanmasının mikromәtndә dә verilәn ayrı-ayrı mәtnqurucu özәl işarәlәrinә әsasәn gerçәklәşir. Birinci MSB-dә orta әsrlәrin möcüzәli dünyasına xitab edәn “Karvanbaşı”, “ulduz” vә “karvan”, ikinci MSB-dә “mәşum sәssizlik”, tәkrar olunan “dәvәlәr”, “atlar” vә “qatırlar”, “köpәklәr” vә “qurdlar” özәl mәtnqurucu işarәlәri yer alır. Üçüncü MSB-dә isә bunlara әlavә edilәn “ocaq”, “nökәr”, sarvan” vә “qul” özәl mәtnqurucu işarәlәri işlәnilir. Hәr hansı bir elmi, bәdii vә ümumiyyәtlә prinsipial olaraq istәnilәn әdәbi mәtn müәllifin bir fikir vә müәyyәn konkret düşüncәlәr ifadә edәn mürәkkәb monoloğundan başqa bir şey deyildir. Diskursiv ortamda ortaya çıxan monoloq-mәtn hәm linqvistik, hәm dә әdәbi bir әsәrә mәxsus olan konseptual sәciyyәli özәl işarәlәrlә gerçәklәşir. Yuxarıda göstәrilәn mikromәtn dә
280
orta әsrlәrin zaman vә mәkan şәrtlәrindә yaşayan insanların arzu, xәyal vә müşahidәlәrinin hәm özәl mәtn, hәm dә müstәqil mәnalı dil-danışıq işarәlәri ilә konkret bir ifadәsidir: Aylı-ulduzlu gecә, özünәmәxsus gecә sәslәri, mәşum sәssizlik vә nәhayәt yorğun bir karvan! Bütün bunlar ayrı-ayrılıqda vә mikromәtn özü bütövlükdә özәl bәdii mәtn işarәlәri olaraq qiymәtlәndirilә bilәr. Mikromәtn üç MSB-dәn ibarәtdir. MSB-lәr sadә, sadә geniş, parselyatikli, ellipsisli cümlәlәrlә vә üslubi-sintaktik variantlarda işlәnilәn mürәkkәb cümlәlәrlә qurulur. Mikromәtndә “Karvanbaşı, karvan, xeylaq, qatır, dәvә, qurd, nökәr” kimi daha çox arxaik leksik tәrkiblә ifadә olunan kәlmәlәr dә işlәnilir. Bütün bunlar isә formal ifadә planına görә yuxarıda sözügedәn semiotik özәl bәdii mәtn işarәlәri ilә üst-üstә düşәn müstәqil mәnalı dil-danışıq işarәlәri olaraq dәyәrlәndirilir. Bu baxımdan rәssamlıq, heykәl, rәqs, musiqi, sәhnә vә kinematoqrafiya mәtnlәri dә özünәmәxsus semiotik işarәlәrlә qurulur. Onlar da incәsәnәtә aid semiotika elminin müxtәlif şöbәlәrindә tәdqiqat obyekti olaraq işıqlandırılır. Belәliklә, hәr hansı bir bәdii mәtn ümumi “Semiotika” vә daha çox sәrbәst dil işarәlәrindәn bәhs edәn “Semiologiya” elmindә “әdәbi-linqvistik işarәlәr” (Seçdirmә bizimdir- M.M) sistemi baxımından müştәrәk olaraq öyrәnilә bilәr (Musaoğlu 2011: 43-47). 3.4. Kamal Abdullanın “Unutmağa kimsә yox” romanının kavramlar dünyası vә konseptual-linqvistik tәhlili Kamal Abdulla “Yarımçıq әlyazma” vә “Sehrbazlar dәrәsi” әsәrlәrindәn sonra “Unutmağa kimsә yox” (Abdulla 2011) romanını da yazaraq öz mәşhur trilogiyasını tamamladı. Trilogiyanı tәşkil edәn әvvәlki iki romanın başlıqlarının nәyә işarә etdiyi hamıya çox yaxşı mәlumdur. Birinci romanın başlığı, hәr şeydәn öncә, “Dәdә Qorqud kitabı”na, ikincisi isә mövcudiyyәti keçmiş zamanlarda xәyal edilәn möcüzәli-әfsanәvi bir “Sehrbazlar dәrәsi” mәkani düşüncәsinә işarә edir. Bәs “Unutmağa kimsә yox” romanının başlığı oxucusunu hansı möcüzәli, sirli-soraqlı dünyalara götürür? Nә üçün mәhz “Unutmağa kimsә yox”?! Әslindә bu sözlәrlә Kamal Abdulla düşüncәsinin özü vә ya fәlsәfәsi ifadә olunur. Sözügedәn kәlmәlәrlә ifadә edilәn anlam “Unutmağa kimsә yox” romanının bir özәl mәtnqurucu işarәsi olaraq da sәyyәlәndirilә bilәr. İlk öncә roman başlığının bir özәl mәtnqurucu işarә olaraq nәyә işarә etdiyinә bir açıqlıq gәtirәk 40 .
Mәlum olduğu kimi, “paralel dünyalar, möhtәşәm ahәng vә hadisәlәrin üfüqü vә ya üfüq cizgisi” anlayışları dünyanın “qavramlar xәritәsi”nin insanlar tәrәfindәn dәrk olunmasında indiyә qәdәr әsas amillәr olaraq özünü göstәrmәkdәdir. Hәmin “açar sözlәr” müxtәlif bәdii әsәrlәrdә hәmişә söhbәtin mövzusu olmuş vә bundan sonra da әbәdiyyәn olacaqdır. İnsanoğlunun dәrk edә bildiyi hәr bir şey sözügedәn üçlü sistemin mexanizminin gerçәklәşdiyi qavramlar dünyasında bu vә ya digәr şәkildә yer alır. “Unutmağa kimsә yox” romanının başlığı da mәhz böyük bir metamәtn olaraq yuxarıda göstәrilәnlәrә işarә edir. Kamal Abdullanın sözügedәn romandan çox-çox әvvәl yazdığı “Unutmağa kimsә yox” adlı bir şeri dә vardır. Onun hәmin şerin sonunda söylәdiyi yozum-nәticә vә ya rema misralar sadәcә sözügedәn romanın deyil, müәllifin digәr bәdii әsәrlәrinin vә onun qavramlar dünyasının әsas özәl mәtnqurucu işarәsi olaraq göstәrilә bilәr. “Unutmağa kimsә yox” şeri: “Mәnә deyәn gәrәk nә olub axı, Nә çabalayırsan, söylә, nә xәbәr. Sәn çәtin tapasan axtardığını,
40 Romanda işlәnilәn digәr özәl mәtnqurucu işarәlәr haqqında aşağıda daha geniş mәlumat verilәcәkdir. Yüklə 3,61 Mb. Dostları ilə paylaş:
|