M. M. Musayev

31 

 

dil olaraq qiymәtlәndirilmişdir. Bu mәktәbdә “türk lәhcәlәri” tәsniflәndirmәsi aparılmış, çuvaşca 

vә  sahaca//yakutca  uzaq  lәhcәlәr  olaraq  dәyәrlәndirilmişdir.  İstәr  “türk  dillәri”,  istәrsә  “türk 

lәhcәlәri”  tәsniflәndirmәlәrindәki  coğrafi,  tarixi  prinsiplәr  vә  morfoloji,  leksikoloji  özәlliklәrlә 

fonetik  meyarlar  hәmәn-hәmәn  eynidir.  Mәsәlәn,  V.  B.  Boqoroditskinin  (1934:  5-18),    M. 

Rәsәnenin  (1955)  vә  F.  E.    Korşun  (1910)  әsәrlәrindәki  tәsnif  coğrafi  xarakter  daşıyır.  M. 

Qaşqarlının (1992: 280-290), T. Banguoğlunun (1974: 9-22) vә K. Menqesin (1959: 2-10; 1968) 

әsәrlәrindәki  tәsniflәndirmә  isә  coğrafi-tarixi  prinsiplә  aparılmışdır.    S.  E.  Malovun  “qәdim  vә 

yeni türk dillәri” (1951: 5-7) olaraq adlandırdığı tәsniflәndirmәsi isә sırf tarixi sәciyyәlidir.  

Fonetik  tәsniflәndirmәlәrin  içәrisindә  tarixi  vә  elmi  baxımdan  A.  N.  Samoyloviçin 

(1922)  araşdırması  diqqәti  daha  çox  çәkir.  A.  N.  Samoyloviç  V.  Radlovun  vә  F.  E.  Korşun 

araşdırmalarına dayanaraq öz dövrünә görә türk dillәrinin yeni bir tәsniflәndirmәsini aparmışdır. 

Bu  tәsniflәndirmәdә  ilk  dәfә  әsas  olaraq  qәbul  edilәn  prinsiplәrdәn  biri  sözün  ortasında  vә 

sonunda ortaya çıxan sәs dәyişmәlәridir:  d (T), Z (s), y; adak, atak, azak, ayak; kod, kot, kos, 

koy.  Sözügedәn  prinsip  qәbul  edildikdәn  sonra  A.  N.  Samoyloviç  cәnubi-qәrb  qrupunu  “y” 

dialektlәri  olaraq  sәciyyәlәndirmişdir.  Şәrq  qrupu  olaraq  isә  “d,  z,  t”  dialektlәri 

müәyyәnlәşdirilmişdir. Burada cağatayca vә polevestcә (kuman vә ya qıpçaq) “y” dialekti olaraq 

tәsbit  olunur.    A.  N.  Samoyloviçin  әsәrindә  “dil”  vә  “lәhcә”  terminlәri  bir  çox  halda  sinonim 

sözlәr olaraq işlәnilir. Mәsәlәn, “Nә Korşun, nә dә mәnim әlavә tәsniflәndirmәmә görә Cәnubi-

Qәrb dialektlәri (altay, teleut, qara türklәr vә digәrlәri) Şәrq qrupuna aid edilmәmәlidir” (2007: 

180). XX yüzilin әvvәllәrinә qәdәr böyük türkoloq V. Radlov (1882: 280-290) da “türk lәhcәlәri” 

terminini  (mәsәlәn,  “Türk  lәhcәlәri  lüğәti  tәcrübәsi”  әsәrinin  adı)  işlәtmişdir.  Rus  türkoloqları 

içәrisindә  türk  dillәrinin  әn  geniş  tәsniflәndirmәsini  isә  N.  A.  Baskakov  (1969:  350-355) 

aparmışdır.  Onun  tәsniflәndirmәsindә  hәm  tarixi  vә  leksik,  hәm  dә  fonetik  vә  qrammatik 

meyarlara әsaslanılmışdır.   

XX  yüzildә  türk  dillәrinә  dair  aparılan  bütün  tәsniflәrdә  A.  N.  Samoyloviçin  fonetik 

tәsniflәndirmәsinin tәsiri bu vә ya digәr dәrәcәdә hiss edilmәkdәdir. A. N. Samoyloviçin tәsnifi 

ona qәdәr vә ondan sonrakı  tәsniflәndirmәlәr arasında sanki  bir aralıq vә  ya sәrhәd tәşkil  edir. 

Buna  görә  qeyd  olunmalıdır  ki,  “linqvistik  әdәbiyyatda  türk  dillәri  vә  dialektlәrinin  A.  N. 

Samoyloviçdәn öncәki vә sonrakı tәsniflәndirilmәsi kimi bi tәbir” (Seçdirmә bizimdir- Mehman 

---

32 

 

Musayev)  dә  işlәnilә  bilәr

9

.  Bütün  bunlara  baxmayaraq,  nә  birinci  “türk  dillәri”,  nә  dә  ikinci 

“türk  lәhcәlәri”  adları  altında  aparılan  tәsniflәndirmәlәrdә  şifahi  vә  yazılı  olaraq  işlәdilәn  türk 

әdәbi  dillәri mәtnlәrinin linqvistik özәlliklәrinә  diqqәt  yetirilmәmişdir.  Türk dillәrinin  sintaktik 

quruluşundakı  sosiolinqvistik  sәciyyәli  dil-nitq  fәrqliliklәri,  yazı-ifadә  tәrzlәrindәki  vә  danışıq 

şәkillәrindәki  özünәmәxsus  inkişaf  meyllәri  vә  dәyişmәlәrdәn  dә  heç  bәhs  olunmamışdır  

(Musaoğlu 2002: 8-20). 

Dәrslikdә ümumtürk dili (türk dili) vә ya türk әdәbi dillәri vә dialektlәri Ural-Altay 

dillәri içәrisindә çuvaş vә saha//yakut dillәri ilә  birlikdә ümumi bir A. Qohum türk, çuvaş vә 

saha//yakut dillәr qrupu olaraq tәsniflәndirilir. Belә bir tәsniflәndirmәnin aparılamasını qәdim 

türk yazı dillәri vә tarixi lәhcәlәrinin böyük Avrasiya coğrafiyasının bütün bölgәlәrindә yazılan 

vә  danışılan  dillәr  olaraq  yayılmaları  vә  müxtәlif  siyasi  dövlәt  quruluşlarına  vә  tәmayüllәrinә 

görә adlandırılmaları  şәrtlәndirir. Mәsәlәn, Azәrbaycan türkcәsi,  Türkiyә türkcәsi,  İraq  türkcәsi 

vә  ya  türkmәncәsi  kimi.  Bununla  bәrabәr,  etnik  sәciyyәli  konseptual  sxemlәşdirmәlәr  vә  ya 

mәzmunlar  da  türk  әdәbi  dillәri  vә  dialektlәrinin  adlandırılmasında  tәsirli  olmuşdur.  Mәsәlәn, 

qazax  türkcәsi,  qırğız  türkcәsi,  türkmәn  türkcәsi,  tatar  türkcәsi,  başqırd  türkcәsi,  uyğur  türkcәsi 

kimi. 

Türk  dillәri  vә  dialektlәri  tarixi  Avrasiya  coğrafiyasının  bütün  bölgәlәrindә  yer  tutur, 

buna  görә  dә  yazılan  vә  danışılan  dillәr  olaraq  sosiolinqvistik  sәciyyәli  yayılımaları  ilә  tәsvir 

olunur.   Onlar sadәcә  әdәbi mәtn  vә dialekt-şivә  xarakterli  dil fәrqliliklәri  vә eyniliklәrinә görә  

qavramlaşdırılsa vә kateqoriyalaşdırılsa sözügedәn problem hәll olunmaz. Buna görә dә, әnәnәvi 

türkoloji  araşdırmalar  әvvәlcәdәn  müәyyәnlәşdirlәn  kәmiyyәt  vә  keyfiyyәt  ölçülәri  ilә  nәzәrә 

alınır. Bununla bәrabәr, tük dillәri vә dialektlәri arasında sadәcә fәrqliliklәr vә eyniliklәr deyil, 

oxşarlıqlar vә ya variantlar da birincilәr vә ikincilәrlә sinkretik vә sinxronik olaraq müqayisәli-

tәsviri sәciyyәli linqvistik yöntәmlә öyrәnilir. Belә bir araşdırma-öyrәnilmә yöntәmi ilә dә türk 

dillәri vә dialektlәrinin fonetik vә fonoloji, morfoloji vә sintaktik, leksik-lekskoqrafik,  frazeoloji 

vә  mәtnlinqvistik  özәlliklәri  müәyyәnlәşdirilir.  Vә  yeni  bir  türk  dillәri  vә  dialektlәri  vә  ya 

lәhcәlәri tәsniflәndirilmәsi aparılır. 

                                                 

9

  A.  N.  Samoyloviçin  “Türk  dillәrinin  tәsnifinә  dair  bәzi  әlavәlәr”  adlı  tarixi  әsәrinin  “Dil 

Arşadırmaları”(2007/1:175-184)  jurnalında  Türkiyә  türkcәsinә  tәrәfimizdәn  tәrcümә  olunaraq  yayımlanmış  mәtni 

dәrsliyin “Әlavәlәr” bölümündә verilmişdir (Әlavә 1). 

 

---