M. M. Musayev
Yüklə 3,61 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- 3.4.2.2. “Unutmağa kimsә yox” romanındakı digәr mәtnqurucu işarәlәr
287
semiosferada yer alır. Hәr bir elm sahәsinin vә ya incәsәnәtin müxtәlif sahәlәrinin, bәdii әdәbiyyatın hәr birinin özünәmәxsus işarәlәr sistemi vardır. Semiotikada hәr cür sistemli, ardıcıl vә mәnalı işarәlәr
XIX. yüziln sonlarından başlayaraq sintaqtik, semantik vә praqmatik yönümlәri
ilә
geniş şәkildә öyrәnilir (P eirce 1983: 151-210; Erkman- Akerson 2005: 93-116). Yuxarıda göstәrildiyi kimi,
istiqamәtdә nitq zәncirindәki vә ümumiyyәtlә zaman ardıcıllığındakı
işarәlәrin , semantik isti qamәtdә әşyanın mәnası vә
әlaqә müәyyәnlәşdirilir (ЛЭC 1990: 441).
Müәyyәn bir tәdbir, mәrasim, rәqs, yuxu, oyun vә s. kimi işarәlәrlә qurulan fәrdi, kütlәvi fәaliyyәtlәr dә ayrı - ayrı mәtnlәr olaraq tәr if edilir (ЛЭC 1990: 440 -442) . Belәliklә, praqmatik vә sintaktik olaraq gerçәklәşәn hәr hansı bir mәtnin vә ya milli - mәnәvi mәtn - tәşәkkülün bir işarәlәr sistemi vә ya dünyası vardır. Vә bütün mәtnlәr bu vә ya digәr şәkildә işarәlәrin hәrәkәtlәri ilә qurulur. Bәdii mәtnin özәl mәtnqurucu işarәlәri isә, әlbәttә, yazıçının özünә vә ya konkret bir durumda onun әsәrinә mәxsusdur. Sözügedәn işarәlәr, hәr şeydәn öncә, yazıçı - oxucu vә ifadә edilәn gerçәkliyә müәllif münasibәti kontekstindә praqmatik olaraq müәyyәnlәşir. Vә ümumiyyәtlә, semiotik işarәlәr arasındakı formal vә mәzmunlu bağlantıya görә isә hәr cür mәtnqurucu işarәlәr sintaktik özәlliklәriylә dә öyrәnilir. Bәdii mәtnlәrin başlıqları, ayrı - ayrı cümlәlәr, nominativ adlandırılmalı sözlәr, frazeoloji ifadәlәr, mürәkkәb sintaktik bütövlәr, anaqrammalar, qısaldılmış nominativ adlandırmalar, arxaik kәlimәlәr vә s. özәl mәtnqurucu işarәlәr olaraq işlәdilir. Etnik, folklorik, etnoqrafik, demografik, demonoloji vә mifoloji mahiyyәtli kult-
simgәlәr, müxtәlif fabulalar, paralel süjet xәtlәri, presuppozisyalar vә ya öncә görmәlәr, hissi baş vermәlәr dә bәdii mәtnin özәl mәtnqurucu işarәlәri olaraq özünü göstәrir. Mәsәlәn: “Unutmağa kimsә yox” romanında aşağıda göstәrilәnlәr müәllifә mәxsus әdәbi - bәdii xarakterli özәl mәtnqurucu işarәlәr olaraq sәciyyәlәndirilә bilәr: - F.Q. qısaltması - müәllifin özünün vә ya zamanın yaradıcı gәncliyinin qrafik işarәlәrlә ifadә olunan mәtnqurucu göstәricisidir ; - Mifoloji sәciyyәli “Qarağac”, “Çoban papağı”, “Çiçәkli yazı”, “Vәng dağı”, “İşıqsaçan daş”, “Bozlar”, “Mağara” vә s. sözlәr vә söz birlәşmәlәri koqnitiv mәzmunlu mәtnqurucu özәl ad göstәricilәridir ; -F.Q.-
nin vә Bәhram kişinin paralel yuxuları vә eyni yuxuları görmә hadisәlәri vә ya paralel dünyalardan birinin yuxularda yazıçı gerçәkliyi olaraq gerçәklәşdirilmәsi
amillәri ayrılıqda özәl mәtnqurucu işarәlәr olaraq işlәdilmәkdәdir ; - Әryәnin ölümdәn qurtula bilmәsi üçün qiyabәn kәndin mollası Seyid Cәfәrә “makintoj palto” alma sözü vermәsi olayı
da özәl mәtnqurucu işarә sәciyyәsi daşıyır vә s.; - Güclü hәyati müşahidәlәrә, dәrin reminiseniativ duyuma vә duyğular kontekstinә dayanılaraq yaradılan “Dil vә tәfәkkür institutu”nun 45
әdәbi vә bәdii -psixoloji obrazlaşdırılması vә s. kimi. Dilçilik İnstitutu әmәkdaşlarının Allahın rәhmәtinә gedәn vә bir çoxu da hәlә hәyatda olan bәdii obrazları romanda çox böyük tәhtәlşüur ümumilәşdirmә vә Dostoyevskivari incә bir bәdii ustalıqla yaradılmışdır. Bir sözlә, bu gün Dilçiik İnstitutunda işlәyәnlәrin bir çoxu diqqәt etsәlәr, öz obrazlarını romanda asanlıqla görә bilәrlәr. Hansı obrazlarını:
45 Hәmin İnstitutun prototipi bu sәtrlәrin müәllifinin dә uzun illәr boyu işlәdiyi Azәrbaycan Milli Elmlәr Akademiyası Nәsimi adına Dilçilik İnstitutudur.
288
- İnstitutun intellektual fikir zirvәlәri, yaradıcı düşüncә vә praktik әmәl sahiblәri (Bunların böyük bir qismi indi, tәәssüflәr olsun ki, bu gün artıq hәyatda yoxdur.);
-
sahibi hesab edәnlәr, amma basma- qәlib
düşüncә tәrzindәn vә pedantlıq sәviyyәsindәn uzağa gedә bilmәyәnlәr ; - Vә nәhayәt gәnc piranilәr vә ya yaradıcılıq ehtirası ilә elmdә yenilik yaratmaq istәyәnlәr, F.Q. vә onun kimilәr vә s. olaraq…
Sözügedәn romanın başlığı vә Kamal Abdullanın öncәki romanlarının başlıqları, yuxarıda göstәrildiyi kimi,
çox uğurla seçilmiş özәl mәtnqurucu işarәlәr olaraq qiymәtlәndirilә bilәr.
Kamal Abdull anın roman mәtnindә
“Yarımçıq әlyazma” başlığıyla mifoloji -folklorik vә eyni zamanda әdәbi, әfsanәvi vә tarixi şәxsiyyәtlәrin mәtnaltı dünyası bir yazıçı gerçәkliyi vә ya bәdii modeli olaraq açıqlanır.
“Sehrbazlar dәrәsi” romanının başlığıyla vә mәtniylә sufi - mistik dünyamızın olub - bitәnlәri ruhlar dünyası vә ruhun gözü kontekstindә mәtnlәşdirilir. “Unutmağa kimsә yox” romanının başlığıyla isә, yuxarıda da deyildiyi kimi, bötövlükdә paralel dünyalara, möhtәşәm ahәngә vә hadisәlәrin üfüqünә işarә edilir ki, bütün bunların da günümüz insanı tәrәfindәn unudulması mümkün deyildir. Nә dünәn, nә bu gün, nә dә sabah!
Romanın “Ön söz”ünü tanınmış folklorşünas alim Arif Acaloğlu yazmışdır. Әsәrin әsas mәtni VIII fәslә ayrılmışdır.
Son söz yerindә ayrıca olaraq “Axır” adlı hissә verilmişdir. Romanın birinci fәsli 4, ikinci fәsli 6, üçüncü fәsli 6, dördüncü fәsli 3, beşinci fәsli 6, altıncı fәsli 19, yeddinci fәsli 10 başlığa ayrılır. Sәkkizinci fәsil isә
7 başlı qdan vә ya
“kvaziparaqraf”dan (Әlәkbәrli 2011) ibarәtdir. Roman mәtni toplam olaraq 61 başlıqdan vә ya adlıq cümlәlәrlә ifadә olunan müxtәlif yarımbaşlıqlardan tәşkil olunur. Hәmin başlıqlar müәllifin bәdii qavramlar dünyasının “açar sözlәr”i olaraq da sәciyyәlәndirilә bilәr. Onlarla bilvasitә vә bilavasitә sәciyyәli qavramlara işarә edilir vә hәmin qavramlar uyğun bölmәlәrdә tәrkib hissәlәri ilә açılır. Bununla da bütün başlıqlar vә ya yarımbaşlıqlar bәdii cәciyyәli özәl mәtnqurucu işarәlәr olaraq seçilir .
Qeyd: Özәl mәtnqurucu işarәlәr yerindә Kamal Abdullanın “Tarixsiz gündәlik” (2005) adlı povestinin mәtnindә dә başlıqlar işlәnilir. Oradakı başlıqlar konkret bir mәktәb hәyatına işarә edir. Buradakı başlıqlar isә bütün dünyaya, ilahi hәqiqәtә işarә edir vә romanın süjeti konseptual - kateqorial sәciyyәli bir mahiyyәt daşıyır. O, yeni bir roman qurma arxitektonikası örnәyi olaraq da diqqәti çәkir.
Romanın mәtnindә müxtәlif dil - nitq vahidlәrindәn özәl mәtnqurucu işarәlәr kimi istifadә edilir. Sözügedәn durumlarda konkret sözlәrlә, arxaik kәlmәlәrlә vә ya söz birlәşmәlәri, cümlәlәr vә mürәkkәb sintaktik bütövlәrlә әdәbi - bәdii sәciyyәli özәl mәtnqurucu işarәlәrin praqmatik vә sintaktik funksiyaları
üst - üstә düşür. Bu isә müәllif
bәdii mәtninin әsas mәziyyәtlәrindәn biri olaraq sayıla bilәr. Mәsәlәn:
-Professor, Günortaç, patriarx, burun, insasanlar 46 kimi sözlәr;
46 İnsan kimilәr mәnasında
işlәnilir vә müәllifin fonetik assosiasiya vasitәsilә düzәltdiyi vә böyük bir ehtimalla “başqa planetlilәr”ә dә işarә edәn bir
sәs tәqlidi xarakterli söz - ifadәdir.
Yüklə 3,61 Mb. Dostları ilə paylaş:
|