M. M. Musayev
Yüklə 3,61 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Ramiz Rövşәnin“Başı kәsik gözәl kötük” şerinin konseptual- linqvistik tәhlili
- “Başı kәsik gözәl kötük”
289
- Ay zolağı, yağış anı, ay axşamı
kimi söz birlәşmәlәri vә s. Romanda işlәnilәn “Professor” sözünün üzәrindә ayrıca olaraq durmaq istәyirәm. “Professor” sözünün lüğәvi mәnası, mәlum olduğu kimi,
“elmi ad” demәkdir. Müәllif “Unutmağa kimsә yox” romanında hәmin sözdәn bir әdәbi - bәdii sәciyyәli özәl mәtnqurucu işarә olaraq istifadә edir. Müәllifin “Dilçiliyә sәyahәt” (2010)
әsәrindә dә sözügedәn söz özәl mәtnqurucu işarә yerindә işlәnilir.
Mәlum olduğu kimi, dilçi - akademik Mәmmәdağa Şirәliyev bu adı Azәrbaycanda çox gәnc yaşlarında ilk alan alimlәrdәn biri olmuşdur. XX. yüzildә Azәrbaycan dilçiliyinin qurucularından olan akademik Mәmmәdağa Şirәliyev istәr xalq arasında, istәrsә dә elmi- pedaqoji içtimaiyyәtdә “Professor” olaraq adlandırılır vә hәmin adla da çağrılırdı. Hәtta o zamankı Sovetlәr Birliyinin digәr şәhәrlәrindә dә Mәmmәdağa Şirәliyevә bu adla müraciәt edirdilәr. Moskvada, Leninqradda, Daşkәnddә, Alma-Atada , Aşqabatda vә s. Çünki bu söz görkәmli alimin bütün elmi, pedaqoji, insani keyfiyyәtlәrinә vә rәsmi dövlәt işlәrindәki fәaliyyәtlәrinә bir bütün olaraq işarә edirdi. Romanın mәtnindә “Professor” sözünün lüğәvi mәnasının ifadә etdiyi anlam sahәsi, hәmin sözün rәhmәtlik Mәmmәdağa Şirәliyevin şәxsiyyәtinә aid bildirdiyi digәr elmi, pedaqoji, rәsmi dövlәt işlәrindәki fәaliyyәtlәrinә dair anlam sahәlәri ilә eyni bir müstәvidә ayrı - ayrı “konseptual çәrçivә”lәr olaraq metakontekstә
görә bir yerdә çәrçivәlәnir. Buna görә dә sözügedәn söz - işarә burada söhbәtin mövzusuna çevrilir. Belәliklә, müәllif әdәbiyyatımızda ilk dәfә olaraq rәhmәtlik akademik Mәmmәdağa Şirәliyevin parlaq bәdii obrazını yaratmışdır. Sağ olsun!
Burada rәhmәtlik Aydın Mәmmәdov un 1979- cu ildә akademik Mәmmәdağa Şirәliyevin 70 yaşının tamam olması münasibәtilә yazdığı “Professor” mәqalәsini xatırlamaq yerinә düşәr. Mәqalә “Әdәbiyyat vә incәsәnәt” qәzetindә yayımlanmışdı. Sözügedәn mәqalәdә Mәmmәdağa Şirәliyevә hәm Ali Attestasiya Komissiyasının, hәm dә xalqın verdiyi “Professor” adının ifadә etdiyi “konseptual mәna çәçivә”si çox yaxşı açılırdı.
Bu baxımdan romanda Mübariz kişi obrazını yaratmaq üçün özәl mәtnqurucu işarә olaraq işlәdilәn “burun” sözünün
“konseptual anlam çevrә”lәri nin göstәril
m әsi dә
yerinә düşәr. Hәmin sözün müstәqim lüğәvi mәnası
“insan vә heyvanın üzündә olan iybilmә vә tәnәffüs orqanı”nın adını bildirmәkdәn ibarәtdir. Bu söz
müxtәlif şeylәrin, alәtlәrin vә s.
uc tәrәfi, irәli çıxan hissәsi mәnasında isimlәrlә dә işlәnilir. Onda mәcazi anlamlı müәyyәn vә qeyri-
müәyyәn sabit ismi vә bәzәn dә feli birlәşmәlәr әmәlә gәlir.
Mәsәlәn: Çәkmәnin burnu, dәhrәnin burnu, Zığ burnu, Ümid burnu; burun vurmaq (tәnәklәrin ucunu kәsmәk) vә s. Vә ya “burun” sözü feli vә adverbial frazeoloji ifadәlәrin qurucu komponenti olaraq işlәnilir. Mәsәlәn: Burnu qanamamaq, burnu ovulmaq, burnundan düşmәk, burnundan gәlmәk, burnunu yuxarı tutmaq, burnunu ovmaq, burnunun ucu göynәmәk, burnunun ucunda//burnunu dibindә (Azәrbaycan di linin izahlı lüğәti 1964: 330). Romanda
Mübariz kişinin burnu Cәlil Mәmmәdquluzadәnin “Danabaş kәndinin әhvalatları” әsәrindә yer alan Xudayar bәy obrazının burnu ilә müqayisә edilir. Müәllif belә bir nәticәyә gәlir ki, müxtәlif parallel dünyalarda çox şey dәyişmir. Dәyişәn çox vaxt müәyyәn zahiri әlamәtlәr olur: “F.Q. Mübariz kişinin uzun burnuna yenә diqqәtli bir nәzәr saldı. Әslindә, gözlәrini ha çalışsa da qaçırsın, bu burun özü gәlib girirdi onun gözlәrinin içinә. Mübariz bunu duydu, hәqiqәtәn yazıq Mübariz özü dә bәzәn bilmirdi, burnunu hara gizlәtsin, yeri gәldi - gәlmәdi cibindәn dәsmal çıxarıb sәliqәylә onu silirdi. F.Q.- nin yadına yenә Mirzә Cәlilin Xudayar bәyi gәlib düşmәdimi, düşdü vә o, 290
tәbәssümünü zorla gizlәtdi: adamlar, onların duyğuları, hisslәri, qulaqları, burunları zamandan zamana dәyişmir. Dәyişәn zahiri formadır - paltardır, saç düzümüdü, әtirin, - kirşanın növlәridi, bir balaca da ağlın (o da әgәr varsa) azlığı, çoxluğudu…” (Abdulla 2011: 380). Ancaq obrazlar arasındakı fәrq bundan ibarәtdir ki, Xudayar bәy burnunu gizlәtmәyә ehtiyac hiss etmirdi. Mübariz kişi isә hәqiqәtәn burnunun uzunluğundan çox utanır. Sanki burnunu gizlәtmәk üçün tez - tez cibindәn ütülü vә qatlı dәsmalını çıxardıb burnunu silir vә dәsmalını yenә dә cibinә qoyur. Bu sәhnә romanın ikinci parallel dünyasında Mübariz kişi obrazının yer aldığı sәhnәlәrdә müxtәlif şәkillәrdә tәkrar olunur.
Әlbәttә, “burun” bizi әhatә edәn dünyanın qavranılmasında iştirak edәn әn önәmli duyğu orqanlarımızdan biridir. Çünki biz qavramları, hadisәlәri vә ya әşyanın tәbiәtini çox zaman eşidәrәk, görәrәk vә ya duyaraq hiss edirik. Soyuqda soyuğu hiss edәrәk әn çox üşüyәn orqanlarımızdan biri dә burundur. Elә “burnunun ucu göynәmәk” vә ya “burnunu hara gәldi soxmaq” deyimlәrinin “frazeoloji әhatәyә vә ya çevrәlәnmәyә” (Tağıyev 1966
) görә obrazlı dil vahidlәri olaraq müәyyәnlәşmәsindә “burun” qurucu söz - komponentinin tibbi baxımdan özünü göstәrәn orqanik hәssaslığının әsas alındığı söylәnilә bilәr. Bu baxımdan “burun” sözü ilkin konseptual anlam sahәlәriylә bütövlükdә bәdii әdәbiyyatda vә ayrılıqda “Unutmağa kimsә yox” romanının mәtnindә özәl mәtnqurucu işarә olaraq işlәnilmişdir. Romanın ikinci parallel dünyasının konseptual açılımında
“burun”sözünün leksik - frazeoloji anlam sahәlәri ilә onun bәdii -funksional mәtnqurucu özәlliklәri üst - üstә düşür. Belәliklә, “burun” sözü әdәbiyyatda vә dildә әsas etibarilә mәcazi mәnalarda işlәnilir vә çox vaxt da insan hәyatı, duyğu vә düşüncәlәri ilә bağlı “fövqәladә anlamlandırmaları” (S e çdirmә bizimdir - M.M.) ifa dә edir.
Elә mәhz belә bir özәlliyi “Unutmağa kimsә yox” romanının mәtnindә
hәmin sözün özәl mәtnqurucu işarә olaraq işlәnilmәsini şәrtlәndirmişdir.
3.5. Ramiz Rövşәnin“Başı kәsik gözәl kötük” şerinin konseptual- linqvistik tәhlili Ramiz Rövşәn Azәrbaycan әdәbiyyatında altmışıncı illәr nәslinin әn görkәmli nümayәndәlәrindәn biridir. O, әdәbi-bәdii prosesdә vә milli-konseptual düşüncә tariximizdә, hәr şeydәn öncә bir şair, daha sonra isә nasir, ssenarist vә publisist kimi dә tanınır. Onun şeirlәri altmışıncı illәr nәslinә mәnsub olan milli poeziyamızda lirik-fәlsәfi mәzmununun intellektual dәrinliyi ilә seçilir. Şeirlәri intellektual-anlatım tәrzi baxımından XIV yüzildә yaşamış sәlәfi, böyük Azәrbaycan şairi İmadәddin Nәsiminin yaradıcılığını xatırladır. Ramiz Rövşәnin şeirlәri hәm Şimali, hәm dә Cәnubi Azәrbaycanda çox böyük maraqla oxunur. Bu, dupduru, milli, intellektual, başa düşülәn vә sadәcә özünә mәxsus olan şirin bir poeziyadır. Oxucuları arasında hәr kәs vardır. Tәlәbә, müәllim, alim, kәndli, fәhlә, dövlәt mәmuru, әskәr, polis… Bir sözlә, millәt, xalq vә geniş toplum onu çox oxuyur. Çünki, o, gücün tәrәfindә deyil, haqqın tәrәfindәdir. Şairin yaradıcılığında “Başı kәsik gözәl kötük” adlı şeri hәm mövzusunun konseptual dәrinliyi, hәm dә mәtninin mәtnlinqvistik olaraq açıqlana bilәn orijinallığı ilә seçilir. Şeirdә “vәtәn//ucalıq vә vәtәn sevgisi” qavramı (konsepti)
Yüklə 3,61 Mb. Dostları ilə paylaş:
|