M. M. Musayev
Yüklə 3,61 Mb. Pdf görüntüsü
|
295
Şerin ikinci bәndini tәşkil edәn “Gözәl kötük, sızıldama, göynәmә, nә baltalar, nә bıçaqlar qalacaq” vә “Ucalıqdan yıxılsan da, qәm yemә, sәn yıxılan ucalıqlar qalacaq” misralarından hәr biri mürәkkәb sintaktik bütövün bir müstәqil komponentini tәşkil edir. Sözügedәn komponentlәr mürәkkәb cümlәlәrlә ifadә olunur. Hәm birinci, hәm dә ikinci komponentlәr koordinativ-sәbәb mәnalı mürәkkәb cümlәlәrdir. Vә ya klassik terminologiya ilә ifadә etsәk, onlar sәbәb budaq cümlәli tabeli mürәkkәb cümlәlәrdәn ibarәtdir. Baş vә budaq cümlәlәr sintaktik paralellәrlә ifadә olunur. Şerin dördüncü bәndini tәşkil edәn “Mәndәn sәnә salam olsun, başı kәsik
birincisi sadә, ikincisi isә mürәkkәb cümlә ilә ifadә olunur. İkinci komponent koordinativ-şәrt mәnalı mürәkkәb cümlәdir vә ya klassik terminologiya ilә ifadә etsәk, şәrt budaq cümlәli tabeli mürәkkәb cümlәdir. Hәm birinci, hәm dә ikinci komponentlәrdә işlәnilәn “Başı kәsik gözәl kötük” ifadәsi burada sintaktik tәkrarla ifadә olunan vә ya müraciәt olunan şәxsi bildirәn bir xitabdır. Şerin beşinci bәndini tәşkil edәn “Әyilim, köksünә başımı qoyum, gecәlәr
koordinativ-mәqsәd mәnalı mürәkkәb cümlәdir, klassik terminologiya ilә ifadә etsәk, mәqsәd budaq cümlәli tabeli mürәkkәb cümlәlәrdir. Baş cümlәlәr öncә, budaq cümlәlәr isә sonra gәlir vә sintaktik paralellәrlә ifadә olunur. Yuxarıdakı sintaktik bütövlәrdә vә ya şerin digәr bәndlәrindә olduğu kimi, burada da mürәkkәb cümlәlәrlә ifadә olunan misralar sintaktik paralelizm hadisәsinә әsasәn qafiyәlәnir. Şerin misralarını tәşkil edәn birinci komponentin baş cümlәsi ilә ikinci komponentin baş cümlәsi, birinci komponentin budaq cümlәsi ilә ikinci komponentin budaq cümlәsi sintaktik paralellәrdәn ibarәtdir. Şerin birinci bәndi üçkomponentli bir mürәkkәb sintaktik bütövlә ifadә olunur. Komponentlәrdәn birincisi mürәkkәb sintaktik bütövün baş, ikincisi orta, üçüncüsü isә sonluq mәrhәlәsi vә ya hissәsi olaraq ayrıla bilәr: “Başı kәsik gözәl kötük, bu dağı sәnә kim çәkdi? Baltanı sәnә kim vurdu, bıçağı sәnә kim çәkdi?”misraları hәmin mürәkkәb sintaktik bütövün sintaktik paralellәrlә ifadә olunan pillәli komponentlәrindәn birincisidir. “İpәk-ipәk yarpaqların külәklәrlә talandımı? Bilәk-bilәk budaqların ocaqlarda qalandınmı?” misraları sintaktik paralellәrlә ifadә olunan hәmin mürәkkәb sintaktik bütövün ikinci pillәli komponentidir. “Küsdünmü taleyin acılığından? Zalımlar keçmәdi qocalığından,
ifadә olunan mürәkkәb sintaktik bütövün sonluq-pillәli komponentidir. “Başı kәsik 296
gözәl kötük” xitabı isә burada hәm sözügedәn sintaktik bütövün, hәm dә bütövlükdә şerin tәkrar olunan kataforik vә ya öngöndәrimli vә koranaforik vә ya eşgöndәrimli mәtnlinqvistik qurucu vasitәsidir. Şerin üçüncü bәndini tәşkil edәn mürәkkәb sintaktik bütövün birinci baş komponenti әslindә bir sadә cümlә ilә ifadә olunur: “Sәn yıxılan ucalıqdan dünyanın külәyi, qarı, yağışı, quşu, daş atarlar daşı keçәr”. Yalnız hәmin cümlә “keçәr” felinin digәr cümlә üzvlәri ilә eyni bir qrammatik funksiyadakı işlәm mәqamının tәkrarı ilә sözügedәn şerin misraları olaraq qafiyәlәnir. Belә bir qafiyәlәnmә sisteminin sәrbәst vәzndә şәkillәnmәsi üçün isә sözügedәn şeirdә ifadә olunan vәtәn qavramının “külәk, qar, yağış, quş, daş” vә s. kimi tәbii vә ya maddi komponentlәri sintaktik paralellәrlә sıralanır. Sözügedәn mürәkkәb sintaktik bütövün orta “Ümidli gözlәr dikilәr, Körpә ağaclar yekәlәr” vә sonluq “Yekәlәr,
paralellәrlә ifadә olunur. Şerin altıncı bәndini tәşkil edәn mürәkkәb sintaktik bütövün komponentlәri sadә vә mürәkkәb cümlәlәrdәn ibarәtdir. Burada “Gözәl kötük, yaraların köz bağlasın, sağalsın”, “Bu dünyada nә baltalar, nә bıçaqlar qalacaq”, “Bu dünyada sәn yıxılan ucalıqlar qalacaq…” komponentlәri sadә,“Ucalıqdan yıxılsan da, yenә canın sağ olsun” komponenti isә koordinativ-güzәşt mәnalı mürәkkәb cümlә ilә ifadә olunur 47 . Birinci cümlә baş, ikinci vә üçüncü cümlәlәr orta, dördüncü cümlә isә mürәkkәb sintaktik bütövün sonluq komponenti olaraq ayrılır. Vәtәn//ucalıq vә vәtәn sevgisi qavramının bütün әsas komponentlәri ilә sözügedәn şeirdә bәdii-fәlsәfi açılımı, göründüyü kimi, çox orijinal bir mәtnlinqvistik quruluşla ifadә olunur. Hәmin şeirdә sadә vә mürәkkәb cümlәlәr “Kitabi-Dәdә Qorqud” dastanları vә digәr qәdim türk folklorik mәtnlәrindәki şeir parçalarındakı kimi pillәli sıralanmalarla sintaktik paralellәr olaraq işlәnilir. Vә buna uyğun olaraq misralar hәm Ramiz Rövşәn şerindә, hәm dә türk folklorik mәtnlәrindә sintaktik paralelizm hadisәsinә görә qafiyәlәnir. Bu isә günümüzdә türk şerinin epik qafiyәlәnmәdәn öncәki sәviyyәsi ilә çağdaş türk әdәbiyyatlarında sәrbәst vәzndә yazılan şerin mәtnlinqvistik olaraq koordinativ-tutuşdurmalı yöntәmlә öyrәnilmәsini gәrәkdirir.
İkinci hissәyә dair yoxlama sualları vә tapşırıqlar
1. Türkoloji dilçilikdә indiyә qәdәr istifadә edilәn әsas әnәnәvi dilçilik metodları hansılardır? Türk dillәrinin öyrәnilmәsindә 1970-ci illәrdәn başlayaraq
47 Klassik terminologiya ilә güzәşt budaq cümlәli tabeli mürәkkәb cümlә demәkdir. Yüklə 3,61 Mb. Dostları ilə paylaş:
|